Читать книгу Дьолу түстээччилэр - - Страница 8

Суорумньу – саха норуотун бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ.

Былыр сахалар алаастарынан тарҕанан олорор кэмнэригэр ыал бэйэлэрин саастарын сиппит оҕолорун суорумньуһуттар нөҥүө кэпсэтэн ыал оҥороллоро. Ол курдук, суорумньуһуттар алаастарынан сылдьан улаатан эрэр, сиппит уолаттары, кыргыттары көрөн, ким кимиэхэ сөп түбэһэн ыал буолуон сөбүн быһаараллара уонна бириэмэ болдьоон, эрдэттэн кэпсэтэн кэргэн ылыахтаах уолаттарын илдьэ кэлэн кыыс көрөн бараллара, эдэрдэр сөбүлэстэхтэринэ, илии охсуһан уруу туһунан кэпсэтэн барар буолаллара элбэх кэпсээннэргэ уонна уос номоҕо буолан дьон кэпсээниттэн биллэр.

Маны таһынан улуустар ыһыахтарыгар ыаллар оҕолорун илдьэн, онно эдэр дьон сөбүлүү көрбүт кыргыттарын, уолаттарын эмиэ төрөппүттэригэр этэн суорумньуһуттар нөҥүө көрсөн, илии охсуһаллара. Итинник суорумньуһуттар нөҥүө холбоспут дьон олохторо бөҕө буолара: хантан хааннааҕа, туох дьарыктааҕа эрдэттэн биллэр буолан, кыыс да, уол да быһаарыныыларыгар бигэ, тирэхтээх буолара.

Олох уларыйдаҕын ахсын суорумньу үлэтэ эмиэ тэҥҥэ уларыйан, урукку курдук ыалы кэрийэ сылдьан уолу, кыыһы көрүү тохтообута. Ол эрээри биирдиилээн дьон дьарыктанан син биир ити үгэс олох сүтэн хаалбатаҕа.

Мин 1993 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Дьиэ кэргэн уонна демография бэлиитикэтин сайыннарыыга отдел тэриллибитигэр кылаабынай исписэлииһинэн үлэҕэ киирбитим. Ити үлэлиир кэммэр ГТАС (Гражданскай турук аактатын суруйар салаа) кытта бииргэ ылсан үлэлээбиппит: улууска оҕо төрөөһүнэ, ыал буолуу ахсаана элбээһинигэр ыал буолар эдэрдэри үөрүүлээх быһыыга-майгыга регистрациялыыр этибит уонна оҕо төрөөтөҕүнэ эмиэ роддомҥа тиийэн дьиэлэригэр тахсан эрэр эдэр ийэлэри; саҥа ыал буолбут дьону эҕэрдэлиирбит.

Ол үлэлии сылдьан 25—30 саастарыттан үөһэ саастаах сулумах уолаттары, кыргыттары испииһэктээн бу дьону ыал оҥорорго «Суорумньу» кулуубун тэрийбиппит уонна улуус нэһилиэктэринэн көрсүһүү биэчэрдэри тэрийэн, онно кэлбит уолаттарга, кыргыттарга араас оонньуулары ыытан, билсиһиннэртээн үлэлэһэн барбыппыт.

Сүбэ-соргу

Аҥкыата толорторор этибит, хас биирдии кыттааччыга нүөмэр биэрэрбит уонна «Комната для двоих» диэн хос бэлэмнээн онно булсубут пааралар киирэн билсиһэллэрэ, сибээс олохтууллара.

Дьэ, ити курдук, Майаҕа, Хараҕа, Төхтүргэ, Чүүйэҕэ, Павловскайга, Хорообукка, Төҥүлүгэ, Бүтэйдээххэ биэчэрдэри тэрийбиппит. Суола Мэлдьэхсигэ Андросова М.П., Хорообукка Сергучева С.А., Чүүйэҕэ Романова М.М., Петров В.П., Лоомтукаҕа Ларионова Н.Д., Бүтэйдээххэ Попова Л.М., Бөкөҕө Матвеева С.Н. ордук таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.

2003 сыллаахха СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн, оҕо аймах дьыалатыгар кэмитиэккэ үлэлии кэлэн баран, 2009 с. диэри «Суорумньу» үлэтин уопсастыбаннай үлэ быһыытынан салайбытым. Бу үлэлээбит сылларбар Илин эҥээр улуустарыгар, Дьокуускай куоракка, Ньурбаҕа, Сунтаарга суорумньу сэминээрдэрин, биэчэрдэрин ыытан кэлбитим уонна кэлин 2010—2012 сс. Нөөрүктээйи нэһилиэгэр баһылыгы солбуйааччынан үлэлии сылдьан Павловскайга үс төгүл Илин эҥээр улуустар кыттыылаах суорумньу биэчэрдэрин ыыппытым.

2004—2006 сылларга үс сыл субуруччу Уус Алдан улууһугар Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн тэрийэн ыыппыппыт, бу ыһыаҕы улуус баһылыга Бочкарев И.В. бэйэтинэн көҕүлээн, тэрийсэн ыыппыта. Улууска Дьиэ кэргэн отделын сэбиэдиссэйэ Бочкарева Е.П., Дьахтар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ильина Т.П. бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ сүрүннээн тэрийэн, сүүрэн-көтөн ыытыспыттара. Кыыс ыһыаҕар – өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бастакы тэрээһиҥҥэ 12 улууһуттан 500-тэн тахса сулумах уолаттара уонна кыргыттара түмсүбүттэрэ.

Сүбэ-соргу

Суорумньу биэчэригэр бастаан хас кэлбит киһини испииһэктээн нүөмэри туттарарбыт, эрдэттэн бэлэмнэммит аҥкыатаны толорторорбут уонна суорумньуһуттары эмиэ туспа испииһэктээн төлөпүөннэрин хайаан да ыларбыт. Биэчэргэ араас оонньуулары ыытабыт, ол курдук, кыыс эккирэтиитэ; уолаттарга, кыргыттарга анаан бэйэлэрин билиһиннэрэр араас куонкурустары, уолаттарга сымсатын, күүстээҕин көрдөрөр күрэхтэри, кыргыттарга иис, ас астааһына. Маны таһынан кутаа уот тула байаанынан үҥкүүнү, маассабай оонньуулары элбэхтик ыытар этибит.

Суорумньуһуттар илдьэ кэлбит уолаттарын, кыргыттарын хаһыс нүөмэрдээх уолу эбэтэр кыыһы сөбүлүү көрбүттэрин билэн, ол уол, кыыс туһунан тэрийээччилэртэн көрөн билсэллэрэ уонна хайа улуустан кэлбитин билэн, онно бэйэ-бэйэлэрин күүлэй тэрийэллэрэ уонна ол түһүлгэҕэ тиийэн эдэр дьону билиһиннэрэллэрэ.