Читать книгу Historia erotyczna Kremla - Magali Delaloyle - Страница 10

Za panowania Iwana III, urodzonego w roku 1440 syna Wasyla II, dokonał się zwrot w rosyjskiej historii. To wtedy powstało Wielkie Księstwo Moskiewskie, doszło do poszerzenia jego granic i uwolnienia się spod zwierzchnictwa Złotej Ordy, która od XIII wieku ciemiężyła Ruś, a w owym czasie była już ledwie cieniem dawnego imperium turecko-mongolskiego[2]. Iwan prowadził także agresywną politykę wobec drugiego odwiecznego rywala – Litwy. Był on pierwszym wielkim księciem, który uważał się za „pana całej Rusi”, kontynuatora tradycji bizantyńskiej. Właśnie w tym okresie Kremlowi nadano zachowany do dziś kształt trójkąta i upiększono go w imponujący sposób.

Dwunastego listopada 1472 roku owdowiały wielki książę zawarł związek małżeński (można wręcz powiedzieć: zrobił dobrą partię, choć ceremonia odbyła się bez udziału pana młodego) z Zoe Paleolog (1455–1503), bratanicą ostatniego cesarza Bizancjum Konstantyna XI, która na chrzcie przyjęła imię Zofia. Po upadku Cesarstwa Bizantyńskiego jej rodzina znalazła schronienie w Rzymie, pod skrzydłami papieża. Paweł II i jego późniejszy następca Sykstus IV zadbali, żeby nastoletnia Zoe otrzymała staranne wykształcenie, licząc, że posłużą się nią do celów własnej dyplomacji. Tak więc uczono ją czytania i pisania, ale także, jak przystało „pannie z dobrej rodziny”[3], haftu i szycia. Włoskie kroniki odnotowują, że Zofia była kobietą piękną, drobnej postury, o pełnych życia, wyrazistych oczach i mlecznobiałej cerze[4], co jednak nie przeszkodziło włoskiemu poecie opisać ją jako „górę tłuszczu” i dodać złośliwie: „Jedyne, o czym mogłem śnić co noc, to góry masła i tłuszczu”[5]. W roku 1469, wiedząc, że książę Iwan owdowiał, Rzym podjął próbę nawiązania bliższych kontaktów z Rusią, w nadziei, że uda się ją wciągnąć w zasięg katolicyzmu. To wtedy właśnie papież Paweł II zaoferował Iwanowi rękę Zoe. Dla Moskwy jednak katolicka wiara panny stanowiła problem. Ostatecznie Zoe przyjęła chrzest w obrządku prawosławnym i odtąd nosiła imię Zofia.

Iwan III Srogi

Młoda małżonka przybyła do Moskwy i bez wahania zaczęła mieszać się w sprawy polityczne męża. Związek z tą dziedziczką Cesarstwa Bizantyńskiego podniósł prestiż księcia. Tak skoligacony, mógł tworzyć ideę Moskwy jako „trzeciego Rzymu”. Co więcej, Zofia sprowadziła z Italii medyków oraz artystów, którzy zapoczątkowali budowę najpiękniejszych świątyń Kremla i zajęli się zdobieniem nowych murów fortecy białą cegłą. Udało jej się nawet otoczyć kręgiem własnych dyplomatów.

Obecna u boku męża w okresie głębokich przemian księstwa, zyskała ogromne znaczenie. Już na początku lat osiemdziesiątych uczestniczyła w podejmowaniu wszystkich decyzji politycznych[6], a Iwan III zawsze zasięgał jej rady. Wiele lat po śmierci księżnej świadek tamtych wydarzeń twierdził: „Nasza ruska ziemia żyła w ciszy i pokoju. Ale kiedy przybyła tu wielka księżna Zofia z waszymi Grekami, na naszej ziemi zapanował zamęt i doszło do wielkich konfliktów”[7]. Zapewne jednak jest to opinia przesadzona i nie można obarczać małżonki władcy odpowiedzialnością za głębokie przemiany, którym podlegało w tym okresie społeczeństwo moskiewskie.

Zofia Paleolog, rekonstrukcja wizerunku wykonana przez Siergieja Nikitina

To Iwan, dążąc do zjednoczenia księstwa wokół Moskwy, zerwał z zasadą przyznawania ziemi swoim braciom. Zaanektował Suzdal, Riazań, Jarosław, a nawet wolną Republikę Nowogrodzką. Tak narodziła się Moskwa, którą pragnął zunifikować, wprowadzając jednolite prawo. To za jego czasów powstał pierwszy kodeks prawa ruskiego. Iwan uwolnił też kraj od Złotej Ordy, odmawiając płacenia trybutu[8]. Swoją nieograniczoną władzą stworzył podwaliny systemu, który historiografia nazywa autokracją. Co więcej, napływ licznych włoskich artystów sprawił, że za jego panowania zmienił się nawet pejzaż Moskwy: nowy styl architektoniczny stał się odtąd cząstką kultury rosyjskiej, o czym świadczą choćby kremlowskie świątynie, w większości wybudowane właśnie w tamtych czasach.

Powodem napięć wciąż pozostawała sukcesja tronu. Procedura nie była jeszcze skodyfikowana i wszystko działo się raczej zgodnie z tradycją, przyznającą prawo do dziedziczenia pierworodnemu potomkowi płci męskiej. Aby rozwiać wszelkie wątpliwości, panujący książęta wskazywali następców w testamencie i z reguły wolę zmarłego respektowano. Zawsze jednak istniała możliwość konfliktu wskutek podważenia testamentu, do czego zresztą często dochodziło w późniejszym okresie.

Wielki książę moskiewski Wasyl III Iwanowicz

W wypadku sukcesji po Iwanie III na pozór wszystko przebiegało normalnie, ale i w tej kwestii Zofia dowiodła, jak dobrym jest taktykiem: bardzo zręcznie rozegrała sprawę, wykorzystując dynastyczne rozdarcie. Pierwszą żoną wielkiego księcia była Maria Twerska, która w roku 1458 wydała na świat syna Iwana, zwanego Młodszym. Chłopak dożył wieku dojrzałego i władca, z myślą o przyszłości, wyznaczył go na swego następcę. Zofia jednak, już jako matka kilkorga dzieci, zapragnęła, żeby to jej najstarszy syn Wasyl odziedziczył tron po ojcu i tym samym umocnił jej własną pozycję. Wydawało się to niemożliwe, zwłaszcza że młody Iwan miał już męskiego potomka. Niespodziewanie w roku 1490 zdrowie Iwana Młodszego zaczęło szwankować. Lekarze zdiagnozowali podagrę i Zofia sprowadziła z Wenecji jakiś medykament, który miał mu pomóc. Nie pomógł i w marcu tego roku młody książę zmarł. Niektórzy mówili, że został otruty, nigdy jednak tego nie dowiedziono.

Helena Glińska, rekonstrukcja wizerunku wykonana przez Siergieja Nikitina

Odtąd Zofia nieustannie namawiała męża, aby na swego następcę wyznaczył Wasyla, pierworodnego syna z drugiego małżeństwa, nie zaś wnuka Dymitra, potomka zmarłego Iwana Młodszego. Mimo jej nalegań Iwan III wybrał Dymitra. Przeciwko tej decyzji podnieśli bunt stronnicy Wasyla, władca jednak surowo się z nimi rozprawił. Wielu bojarów, w tym kuzyna wielkiego księcia, aresztowano i stracono. Dopiero kampanie wojenne, w których Wasyl udowodnił ojcu, że jest mężny, odważny i mądry, sprawiły, że odzyskał jego łaski i osiągnął to, na czym mu zależało: w roku 1502 Iwan III uznał go za swego następcę. Mały Dymitr i jego matka popadli w niełaskę, a synod kościelny oskarżył ich o herezję. Zmarli w więzieniu, z głodu i zimna, a może z czyjejś ręki[9]. Stało się to w roku 1505.

Wielki książę moskiewski Wasyl III Iwanowicz i Helena Glińska

Zofia dokonała żywota w roku 1503. Wspaniały kondukt pogrzebowy odprowadził ją na miejsce wiecznego spoczynku w cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego w Moskwie. Pochowano ją obok pierwszej żony Iwana III. Kilka miesięcy później zachorował nagle wielki książę i zarządzanie państwem przejęli inni. Zmarł w październiku 1505 roku, dożywszy podeszłego podówczas wieku sześćdziesięciu pięciu lat. Pozostawił swemu synowi, przyszłemu Wasylowi III, księstwo większe, bogatsze i niezależne.