Читать книгу Amraal - Marinda van Zyl - Страница 5

1

Die vuur wat hom sy lewe lank al jaag, het hom ingehaal. Dit brand om hom, in hom, deur hom. Amraal Lambert wag dat dit hom moet verteer. Hy kry nie meer sy arms opgelig om die vlamme af te weer nie. Deur die newels sien hy die vae omlyning van ’n mens.

“Aalwyn?” Toe die skaduwee stemloos bly, mompel Amraal: “Was my verraad dan soveel groter as joune?”

“Jy yl al weer,” hoor hy ’n vrou se stem.

Hy probeer regop beur. “Klara, is dit jy?”

“Dis ek. Jou vrou.”

Amraal se oë vlieg oop. Hy is in sy matjieshuis, nie in die kloof nie.

Sy troon bo-oor hom waar hy op die katel lê. “Wie’s Klara?”

Amraal kry nie ’n geluid uit nie. Sy oë is op die slagtersmes in haar hand. Hy het met sy eie oë gesien waartoe sy met daardie einste mes in staat is. Hoe gevoelloos sy dit op ’n mens kan gebruik as sy dink die kwaad moet uitgeslag word. Hy probeer weer sy arms lig.

“Jy kan netsowel ophou, Amraal. Ek het jou arms aan die katel vasgemaak, want jy’t nie ore nie.”

Amraal se hart skop teen sy ribbes. Hy maak sy oë toe en vlug Holkrans toe, waar hy weet Aalwyn op hom wag.

“Daar is Holkrans,” sê Hans Basson vir sy bruid, Elsie, toe hulle op Nuwejaarsdag 1773 die Olifantsriviervallei bereik. Hy stuur sy perd tot teen die wa om te wys waar die opstal vasgedruk teen die Sederbergreeks lê. “Op hierdie voetheuwel, so ’n entjie laer af, het my oupagrootjie in 1728 die eerste baken vir sy leenplaas geplant. Sien jy die klomp sederbome doer anderkant? Dis waar Jan Dissel se rivier in die Olifants loop. Hy was die eerste man om in hierdie deel van die vallei te kom bly. Hy’s lankal weg, maar almal praat nog van Jandisselsvallei. My grootjie …”

Rut, wat saam met Elsie op die wakis sit, luister nie verder na die Bassons se familiegeskiedenis nie. Sy maak haar kappie se bande los, want benoudheid druk haar keel toe. Die bergreeks wat noord en suid strek so ver as sy kan sien, is ontstellend hoog. Op Tierfontein, in die sandveld naby Verlorenvlei, waar sy en Elsie vandaan kom, is berge ’n blou wasigheid in die verte.

Sy kyk na Elsie wat met haar kop skuins gedraai lag vir iets wat Hans gesê het. Hans se rooi baard en snor laat sy gesig te groot vir sy skraal lyf lyk, dink Rut. Sy begryp nie waarom Elsie dié jong man gekies het bo die ander wat by haar kom opsit het nie.

Hans se gesig word stroef toe hy opkyk en sien Rut hou hom dop. “Opskud, Voorslag,” jaag hy die wadrywer aan. Voorslag laat nie op hom wag nie en laat klief sy sweep windmakerig deur die lug. “Aanstap, aanstap,” sing-praat hy met die osse.

“Is jou man kwaad oor ek saamgekom het?” vra Rut toe Hans wegry.

“Hoekom sal hy wees? Ek het hom van die begin af gesê ek gaan nêrens sonder jou nie,” antwoord Elsie, maar kyk nie na Rut nie.

“Lag hy ooit?” wonder Rut hardop.

“As ek hom kielie,” giggel Elsie. Die blos op haar wange en die vonkel in die blou oë laat Rut besef dat Elsie nou ’n lewe het waarvan sy nie deel is nie.

“Wat pla jou tog so?” Elsie druk Rut se arm vertroostend.

Rut kyk na die wit hand op haar geelbruin arm. “Dit,” beduie sy met haar oë. “Holkrans se mense is nie Tierfontein s’n nie.”

“Hoe kan jy so sê?”

Rut antwoord nie. Dink Elsie sy het hulle nie op Tierfontein se werf gehoor nie? “Moet die klimmeid nou boonop saam met jou op die voorkis ry?” het Hans gevra en Elsie se antwoord: “Hou op om haar ’n klimmeid te noem. Sy’s nie ’n meidjie nie. Haar naam is Rut en jy’t van die begin af geweet sy’t in ons huis grootgeword.”

Gisteraand het sy by die vuur bly sit toe Hans vir Voorslag beveel het om die vuur deurnag aan die gang te hou voor hy en Elsie in die wakap verdwyn het. Die nag was vol vreemde, onheilspellende geluide. Sy het gesien hoe Voorslag onderlangs na haar loer, maar hy het nie met haar gepraat nie. Toe die nanaglugbyt haar laat ril, het hy sy bondel onder die wa losgemaak en ’n velkombers gebring wat sy dankbaar om haar gevou het.

Elsie was ses jaar oud voor Rut die verskil tussen hulle agtergekom het. Sy wou ook sysagte vlegsels met pienk strikke soos Elsie hê. Ma Lammie het gesug, haar lank vasgehou en toe haar droom soos ’n porseleinkoppie op die vloer aan skerwe laat spat. “Jou kroesies sal nooit vir vlegsels deug nie. Ons bind sommer ’n lint om jou kappie en maak ’n groot strik voor.”

Mettertyd het sy uit verduidelikings aan kuiermense agtergekom Bert Venter, die man wat sy as pa geken het, het haar iewers in die veld opgetel tydens ’n jagtog. Ma Lammie, wat toe so pas ’n baba begrawe het, het dit as die Here se teken gesien dat sy die kleintjie soos haar eie moes grootmaak. Tien maande later is sy vir die weldaad beloon met die geboorte van Elsie.

Saam met die kennis van haar herkoms het Rut daarvan bewus geword dat sy en Elsie nie altyd eners behandel is nie. As by bure of familie gaan kuier is, of die tog Kaap toe aangepak moes word, was daar ’n verskoning hoekom sy tuis moes bly. Rut, ons kan nie nou die ou kuikentjies, of die hanslam, of wat ook al, sonder sorg laat nie. En meer onlangs pa Bert se bekommerde stem: “Die seuns word groot, my Lam. Wat as …?” En ma Lammie wat stilmaak: “Sjuut, moenie gedagtes in hulle koppe plant nie.” Daarom het sy uit haar eie aangebied om tuis te bly toe almal Kaap toe is vir die troue. Elsie het belowe om haar ná die troue saam te vat na haar nuwe tuiste. Nou twyfel Rut of dit die regte ding was om saam te kom.

Dit is hoogsomer en die Olifantsrivier net ’n stroompie waar die wa deurgaan sonder dat Rut en Elsie hoef af te klim. Die wa kruie verby die vrugteboord en tuin na die huis toe. Dis ’n langhuis met vyf vertrekke, elkeen met ’n deur wat op die noordelike stoep oopmaak. Die verskil in klipwerk wys die vertrek naaste aan die rivier is onlangs aangebou. Rook borrel uit die kombuis se skoorsteen aan die onderpunt van die stoep.

Voorslag bring die wa met ’n harde “Hoi daar!” tussen die akkerboom en stoep tot stilstand.

’n Lang, maer vrou in swart kom by een van die deure uit. Diep kepe sny langs haar mondhoeke af en laat haar haakneus groter lyk. “Julle tyd gevat om hier te kom, nè?” beskuldig sy in ’n rasperstem. Sy lyk en klink vir Rut soos ’n kraai wat op ’n stomp sit en raas.

By die kombuis loer twee vriendelike gesigte uit. “Dagsê, kleinbaas Hans. Is dit nou die mooie bruidjie?” vra die oudste een.

“Basta ginnegaap, Trui,” krys die skoonma. “Help aflaai en sit die kleinnôi se goed in hulle kamer.”

Rut por vir Elsie met die elmboog. “Klim af en loop groet voor jy ook raas kry.”

Die vrou glimlag toe Elsie haar omhels. “Welkom hier. Hans het vir julle ’n lekker groot kamer aangebou.”

Haar glimlag verdwyn toe Elsie vra: “Waar’s Rut se kamer?”

“Rut?” frons sy.

Rut klim haastig van die wa af om ook te groet, maar vorder net tot by die stoeptrappe voor die skril stem haar stuit.

“’n Hotnotsmeid bly nie in my huis nie.” Verbluf staar Rut na Hans se ma. Nie soseer oor die woord nie. Dié is immers ook op Tierfontein gebruik. Dis die venyn waarmee dit na haar gespoeg word; dat dit teen háár gemik is.

Elsie kyk na Hans. “Jy’t dan gesê Rut kan …”

“Jy’t my ma gehoor. Nie in die huis nie. Die volk het hulle eie werf.” Hans kap sy hakke in die perd se lieste en die dier spring met ’n gespat van klippers weg, net om weer by die waenhuis in die bek geruk te word, waar Hans afspring en die teuels vir ’n opgeskote seun gee.

Die gekwetter van voëls in die akkerboom is nou stil. Elsie se gesig vertrek; of dit van woede of huil is, weet Rut nie. Die stilte suis in haar ore terwyl sy wag dat Elsie haar skoonma moet ompraat om haar in die huis toe te laat, maar Elsie verdwyn in hulle slaapkamer. Rut draai na die twee vrouens wat nog grootoog geskrik in die kombuisdeur staan. “Het Tante vir my slaapplek, asseblief?” vra sy vir die ouer vrou.

“By Ouma in die matjieshuis, Ma,” sê Voorslag.

“Aitsa, ek’t ’n slim kind,” glimlag Trui. “Dan sal ons sommer smôrens weet of die ou mens nog ’n asempie het.”

Toe die wa klaar afgelaai is, tel Voorslag Rut se kis op sy kop en sy volg hom sonder om vir Elsie te groet. Die hele tyd dat sy en Trui-hulle Elsie se kiste in die kamer opgestapel het, het sy met toe oë op die katel gelê. Wat môre inhou, wil Rut nie nou weet nie. Die nag tussen vreemdes gaap klaar soos ’n diep kuil voor haar.

“Die ounôi is maar altyd so galbek,” troos Voorslag toe hulle buite hoorafstand van die huis is.

Rut se gedagtes is op Tierfontein, waar saans by die kombuistafel Boekegevat en stories vertel is. “Nou’s ek erg bly Jakkals het vir Kraai uitoorlê om sy kos te kry.”

“Huh?” Voorslag draai so vinnig na Rut, sy moet koes dat die kis wat hy met een hand op sy kop hou, haar nie raak stamp nie.

“Sommer ’n storie wat my … Elsie se pa vertel het.”

Maar Voorslag bly vraend na haar kyk en sy moet verduidelik, al lê die trane nou vlak oor die verlang na haar kleintyd en vrees vir die nag wat voorlê. “Jakkals het gemaak of Kraai mooi kan sing. Toe die dom voël sy bek oopmaak om te sing, val sy kos uit en Jakkals vreet dit op. Ek was altyd jammer vir Kraai, maar die ounôi lyk nes ’n kraai.”

“Hoi daar, die ounôi het skerp ore en sy kan slaat. Tot vir baas Hans kleintyd met die osriem bygekom dat die bloed loop.”

Rut kyk verskrik in die rigting van die woonhuis, maar hulle word reeds deur die waenhuis afgeskerm. In stilte loop hulle verby die hoenderhok, die kraal en die varkhok. Sy herken die ronde vorm van matjieshuise teen ’n effense bult nader aan die kranse.

Voor een van die matjieshuise, wat in ’n kring gerangskik is, sit ’n ou vrou op ’n veldstoeltjie en pyprook. Voorslag klap sy tong ’n paar keer asof hy met haar raas, maar sy glimlag wyd met haar tandlose mond en antwoord met tongklappe voor sy vir Rut vra: “Wie’s jy?”

Voorslag spring vir Rut voor: “Die nuwe kleinnôi se klimmeid. Sy slaap hier by Ouma tot ma-goed vir haar ’n matjieshuis kan opsit.”

“Mooi so, het ek nie gesê jou vrou gaan oor die berg kom nie?”

“Ouma praat twak. Moenie vir haar luister nie,” sê Voorslag vir Rut toe hy haar kis op die grond neersit en dit by die matjieshuis instoot.

“Ek praat dit nie, ek rook dit.” Die ou vrou se smal skouertjies skud van die lag en Rut kan nie anders as om te glimlag nie. Voorslag maak hom met ’n tongklap uit die voete. Sy ouma skree agter hom aan: “Loop maak droë kooibos bymekaar.” Sy gee ’n diep teug aan haar pyp en bied dit dan vir Rut aan, wat dit nie wil vat nie. “Gedog jy’s nie Khoi-Khoi se kind nie. Wat is jy?”

Rut weet nie wat om te antwoord nie. Sy wonder of die ou vrou se kop nog reg werk. Dan onthou sy van die reisiger wat by hulle op Tierfontein oornag het en haar ’n “zwarte Hollander” genoem het. “Ek is ’n swart Hollander,” sê sy hardop, meer vir haarself as vir die ou vrou.

“’n Hollander met daai boude! Slaat my dood.” Ouma lag só dat Rut verwag sy gaan van die stoeltjie afval. Toe sy die lagtrane wat in haar plooie opdam, met haar roksoom afgevee het, sê-vra sy: “Dan kan jy seker nie matjiesgoed vleg nie?”

Rut skud haar kop.

“Net môre leer ek jou hoe. Voor jy nie genoeg matjies het vir jou eie huis nie, kan jy nie man vat nie.” Ouma knipoog vir Rut. “Dan leer ek jou hoe om daai boude te swaai wanneer jy voor die regte man in die kring instap as ons dans.”

Rut ril. Sy sien nie eens kans om een nag in ’n hut te slaap nie, laat staan nog vir ’n leeftyd in een saam met ’n Khoi-Khoiman. Dit bly in haar kop maal toe sy later die aand haar lappieskombers oopgooi oor die kruiebossies wat die kinders onder Voorslag se toesig aangedra het. Sy probeer haar gedagtes hokslaan deur name te koppel aan die gesigte wat sy vroeër die aand gesien het om die vuur waar almal saamgeëet het. Sy weet dat hulle Ouma se drie seuns met hulle vrouens en kinders en Voorslag se twee jonger broers is, maar al een wie se naam sy onthou, is Ben, die slaaf uit Bengale. Hy sal verstaan hoe sy vanaand voel: alleen tussen vreemdes. Maar sy wou nie met hom praat nie, want hy deel ’n matjieshuis met een van Voorslag se susters. ’n Seuntjie met gladde, donker hare en bruin oë het heelaand op sy hurke by hom gesit.

Al het Rut die vorige nag nie ’n oog toegemaak nie, kan sy nie op die bossiesmatras met sy vreemde geur aan die slaap raak nie. Ouma se rustige asemhaling laat haar na ma Lammie verlang. Sy probeer die snikke binnehou deur haar mond toe te druk.

Toe begin Ouma sing. Die tongklappe is nou sag, en die strelende wysie voer vir Rut mee. Iewers het sy die lied al gehoor.

Die son skyn helder toe Rut wakker word. Die oopte tussen die matjieshuise is verlate. Veraf hoor sy kinderstemme. Ouma sit toe-oë aan die sonkant van haar matjieshuis en rook. Rut hoop die ou vrou het van die matjiesgoed vergeet. “Ek moet vir Elsie gaan help uitpak,” sê sy.

“Kleinnôi Elsie,” vermaan Ouma sonder om haar oë oop te maak. “Die nôi verdra nie oorlamsgeit nie. Gaan sê eers dag by die kliphuis voor ons vlei toe gaan vir die matjiesgoed.”

Op pad na die kliphuis hoor Rut Hans en sy ma se harde stemme in die waenhuis. Sy loop haastig verder, verlig dat sy vir Elsie alleen gaan kry.

“Nog in die kooi,” sê Trui toe sy by die kombuis inloer om te sien of Elsie daar is.

Elsie se gesig is gepof en haar oë rooi asof sy die hele nag gehuil het. Sy begin weer huil toe Rut die kamer inkom. “Hou op grens,” vervies Rut haar. “Jy’s sewentien, nie meer ’n kind nie. Jou skoonma sal dink ma het jou nie ordentlik grootgemaak nie.”

“Ek is bang vir haar.”

“Dan gaan jou lewe ’n groter hel wees as myne. Tensy jy haar wys jy’t ook ’n sê hier.”

“Hoe?”

“Jy weet mos hoe om almal om jou pinkie te draai. Hoe’t jy jou man sover gekry om my saam te bring hiernatoe?”

Elsie glimlag tussen die trane deur. Sy tik op die bed. “Kom sit, dan vertel ek jou.”

“Nee, ek het net kom sê ek kan nie help uitpak nie. Ek gaan leer matjiesgoed maak sodat ek ’n man kan kry.” Rut steur haar nie aan Elsie se pleidooi om by haar te bly nie. Sy wil weg wees voor Hans of sy ma uit die waenhuis kom.

Ouma leun wagtend op haar kierie toe Rut by die matjieshuise kom. Dina, Ben se vrou, en ’n string kinders gaan saam om te help biesies sny en die bondels huis toe te dra. Die vlei waar die biesies groei, is naby die ingang van ’n kloof. Rut kyk onrustig na die skeur in die berg. Die vreemde geluide wat daarvandaan kom, ken sy nie.

“Moenie bang wees nie,” sê Ouma. “Dis net bobbejaan se kind wat so kerjakker dat die kranse weergalm. Voorslag moet vir jou die grot gaan wys, dan sal jy nie meer so skrikkerig wees vir die berg nie.”

Rut verstom haar aan die vernuf waarmee die ou vrou se krom vingers die biesiestingels in ’n digte mat vleg. Haar eie vingers is dom en al die eerste dag skrynerig. “Dit brand soos vuur,” kla sy, “ek kan nie meer nie.”

Ouma klik onsimpatiek met haar tong en vra ergerlik: “Hoe wil jy kleintjies kry as jy so pieperig is?”

Rut gaan nie weer kliphuis toe nie en Elsie laat haar ook nie roep nie. Trui vertel dat Elsie heeldag in haar kamer lê, maar dit lyk darem of Elsie snags op en wakker is, want Hans fluit vrolik wanneer hy soggens uit die kamer kom.

Eers ná veertien dae se sukkel is Ouma tevrede: “Hierdie een sal nie stof of water deurlaat nie.” Rut rol haar eerste matjie op en bêre dit in die matjieshuis.

“’n Goeie vrou hou haar man en kinders warm en droog,” sê Ouma. “Dis hoekom ons vrouens van toeka af self ons huise opsit. Mans wil kortpaaie vat en dit deug nie by huis opsit nie.”

Soos die matjies vorder, veil Ouma haar kleinseun aan Rut uit: Sy naam is nie verniet Voorslag nie; daar’s niemand wat kan spoorvat soos hy nie; kyk hoe mooi werk hy met die osse; hy sal ’n sagte hand met ’n vrou hê.

Rut luister stil. As sy moet praat, gaan die seer in haar uitbars en sal sy soos Elsie begin huil en nie weer ophou nie. Sy voel soos ’n vasgekeerde dier in hierdie vallei en hoop dat ma Lammie-hulle gou gaan kom kuier soos hulle beloof het. Dan gaan sy saam terug Tierfontein toe. Maar in die donkerte van die nag onthou sy pa Bert se kommer oor die seuns wat grootword. Voor hulle nie getroud is nie, sal sy nie weer op Tierfontein welkom wees nie.

Saans wanneer hulle saam om die vuur bredie en askoek of braairibbetjie eet, beloer Rut vir Voorslag. Sy broers se kinders drom graag om hom saam. Hy speel geduldig ryperd vir die kleintjies, of maak met sy vingers dierespore in die sand sodat die groteres kan leer spoorsny. As Jandisselsvlei se volkies Saterdagaande kom kuier en dans, hang Rut se mond oop oor die spoed waarmee hul voete stof trap en die wilde spronge wat hulle gee. Sy moet met Ouma saamstem dat Voorslag ratser is as die ander.

Rut bly ’n toeskouer, want Ouma het moed opgegee om haar te leer dans. “Hoe gaan jy ’n man kry as jy nie wil dans nie? By ons moet ’n meisie wys sý wil die man hê. Dis nie vir hulle om te vat oor hulle lus is nie. Jy moet die regte een bietjie uitlok in die dans.”

Toe Voorslag twee aande ná mekaar nie by die vuur is nie, wil Rut by Ouma weet waar hy is. Ouma lag: “Gedog jy loer skelmpies vir hom. Hulle het die ounôi weggevat. Sy gaan by haar meisiekind bly.”

Rut wag en wag dat Elsie haar moet laat roep sodat sy in die kliphuis kan intrek. Maar die dae en die weke gaan verby sonder ’n woord van haar.

Drie maande ná Rut se aankoms op Holkrans stem sy in dat Voorslag haar die grot in die kloof kan gaan wys. Weerskante van die smal kloof klim koperbruin kranse die lug in. Al is dit reeds einde Maart, tjir die sonbesies skril. Hulle volg die klipperige loop van die droë spruit tussen fynbos deur. Voorslag loop voor, want hy kyk uit vir pofadders wat op die warm klippe lê en bak. Kort-kort gaan hy by ’n plant staan. ’n Bos hoër as Rut noem hy ’n perdekop, en vertel van die helderrooi blomme wat saam met die winterreëns kom. Die suikerbosse se blomme het verskillende kleure, die luisies en klipbome s’n is oranje en die kaiingbosse wat teen die krans groei, dra geel blomme.

’n Skerp blafgeluid laat Rut verskrik na Voorslag gryp. Hy wys na ’n rotslys. “Dassies. Hulle’t die jakkalsvoël gewaar.” Die dassies het reeds in rotsskeure verdwyn. Die jakkalsvoël met sy roesbruin bors en wit vlerke fladder-hang nog ’n rukkie voor dit hoër op teen die krans gaan sit. “Hy wou kos vir die kleintjies vang,” sê Voorslag. “As jy ’n jakkals in die kloof hoor tjank, moenie skrik nie. Dis hoe dié voël maat soek.”

Die grot is eintlik net ’n diep holte in die krans aan die onderpunt van die kloof. Die ingang is half versper deur ’n hoop rotse en ’n groot kaiingbos.

“Dis wat ek jou wil kom wys,” sê Voorslag toe hy haar aan die hand oor die laaste rotsblok help. Die krans se wand is oortrek met tekeninge van diere. “Olifant, kameelperd, eland,” druk Voorslag sy vinger op elkeen. Rut streel oor die tekening van ’n geel mannetjie wat lyk of hy ’n olifant met sy pyl en boog bekruip, en ril vir die koue klip.

“Is jy bang vir die Bossiesman?” vra Voorslag.

Rut skud haar kop. Sy kan tog nie vir Voorslag sê dis vir hom wat sy bang is nie; sy nabyheid in die grot; die manier waarop hy na haar kyk; oor daar vir haar geen ander uitkoms is nie.

“Ek het nie geweet olifante is so klein nie. Kyk, tot die eland is groter.”

“Seker maar oor hulle die olifant net van ver gesien het. Die olifant wat my pa doodgetrap het, sal hierdie grot vol staan, so groot was hy.”

“Hoe? Wanneer?” wil Rut verbaas weet, want Ouma het niks daarvan gesê nie.

“Vier jaar nou al. Oubaas Aalwyn het die eerste een morsdood geskiet. My pa was gou-gou by met die byl om die tande uit te kap. Toe storm ’n ander een uit die bos. Ek hoor die geskree van daai olifant nog in my kop. Pa het gehardloop, maar die olifant het hom met die slurp beetgekry, gegooi, getrap. Oubaas het geskiet en met die perd op hom afgestorm. Toe vlug die olifant, maar my pa was klaar dood. Oubaas het op die dooie olifant gesit en huil. My oompies het almal weggehol. Ek moes alleen die gat grawe om my pa toe te maak dat die wildediere hom nie bykom nie.”

Rut word week oor die hartseer op sy gesig, maar kan aan niks dink om hom te troos nie. Jy moet hom sê ons plant môre die latte vir jou matjieshuis, onthou sy Ouma se opdrag. Voorslag lyk verras toe sy die woorde hardop herhaal. “Vanaand trap ek die vlerksleepdans vir jou,” sê hy.

“Ek kan nie dans nie, maar Ouma het gesê hoe ek moet maak om te wys ek wil jou vrou wees.” Rut haal haar kappie af en loer oor haar skouer terwyl sy haar boude effens wikkel.

Die volgende dag slag Voorslag een van sy skape en die aand word feesgevier. Terwyl die ander askoek slaan, lei hy vir Rut na haar matjieshuis. “Nou weet almal jy is my vrou,” sê hy.