Читать книгу Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1 - Мухаммет Магдеев - Страница 16

Җәйге каникулга кайткач, Гыйззәтуллинның бер көне авыл белән танышып үтте.

Аларның авылында зур су юк. Әүвәл-әүвәлтеннән суны көрәкләр белән кәз кисеп буып куялар да, бала-чага, каз-үрдәк шунда ята. Эссе көнне ул су бик җылы була, кояшны аз гына болыт капласа суына. Бала-чага бик күп җыелса, суы болганчыклана, судан чыкканда, борын асларына, ияккә, күкрәк чокырларына ләм утырган була. Җәй бик коры килгәндә, ул су да кибә, эссе көннәрдә каз-үрдәк авызын ачып әлсерәп, тавышлары бетеп тилмереп йөри. Ап-ак казлар каралып, керләнеп бетәләр, хуҗаларына мөлдерәтеп карап, каңгырашып капка күләгәсендә торалар. Авылда су кибү – зур эш. Моны бөтен тереклек иясе авыр кичерә. Дөрес, эчәргә су бар. Авылның өч-дүрт җиреннән менә дигән чишмә чыга. Һәр чишмәнең үз исеме бар. Чишмә суы кимеми. Әмма инеш суы кипкәч, казлар каралгач – Гыйззәтуллинның сынаганы бар – халыкның табигате бозыла, кеше үзеннән-үзе холыксызлана. Холыксызланган кеше моның сәбәбен белми, аңламый, әмма Гыйззәтуллин моны бик яхшы аңлый: сусызлык хикмәте бу. Училищеда укый башлагач, Гыйззәтуллин үзенең бу күзәтүләрен тагын да тирәнәйтте. Бигрәк тә психология фәнен өйрәнгәннән соң. Аның инде үзе нык ышанган билгеле бер карашлар системасы бар. Бөтенләй сусыз авыллар була: анда кое белән генә көн күрәләр. Ярым-йорты сулы авыллар була, авыл уртасыннан инеш ага, чишмәләр ага, кечерәк кенә буалар була. Зур сулы авыллар бар: авыл читендә, көзгедәй ялтырап, болын суы җәелеп ята, җилле көннәрдә ул су ярларына чап-чоп бәрелеп утыра, су өсләрендә төнбоек, яр кырыйларында серле, куркыныч камышлыклар… Бакча башларында әллә ниткән басмалар, таллыклар, тугайлар… Халыкның мораль сыйфатлары, Гыйззәтуллин фикеренчә, әнә шуңа бәйле. Ул хәзер белә: зур сулы авылның халкы әйбәтрәк холыклы була. Вакчыл булмый, киң күңелле, шәхси байлык туплау өчен артык көчәнми, әмма хөр тормышны ярата. Эшне җиңелдән эшлиләр. Сусыз авыл халкы, киресенчә, вак холыклы, гайбәтчән, көнче була. Ирләрендә ирлек сыйфаты җитми, хатын-кызны каһәрләүчән булалар, саранлык, баерга омтылучанлык белән аерылып торалар. Аларны да гаепләп булмый. Менә син миең кибәрлек эсседә йон оекбаш киеп арпа сугуда эшләп кара. Оекбашыңа ничә миллион арпа кылчыгы җыелыр икән? Шуның белән көне буе йөр. Колак тишегеңә, борыныңа – тузан, күлмәк эченә кылчык, кибәк тулсын. Шул көе көне буе эшләп кара да иртәгесен тагын шул киемеңне ки. Зур сулы авылның нәрсә аның? Эштән кайталар да чишенеп ташлап суга чумалар, колач салып, кушаяклап тибеп бер йөзәләр. Анадан яңадан туган кебек буласың. Ул арада шул ук суда кер чайкап алалар, ул арада эссе кояш астында кер кибеп тә өлгерә. Зур сулы авылда тузан да булмый…

Чишмәле, инешле авылның да эш ярыйсы. Болар колхоз эшендә бик актив, боларның колхоз һәрвакыт алда, каралты-кура таза, холык-фигыль уртача. Чишмәле авылның тагын бер ягы бар: чишмә тавышын ишетеп үскән бала моңлы була. Мәсәлән, Гыйззәтуллин үзе. Гыйззәтуллин җырлый белми, әмма аның күңеле тулы моң. Аның йөрәгендә һәрвакыт бер җыр яши. Гыйззәтуллинның күңеле гел шуны җырлый.

дип кабатлый. Дөрес, моңлылыкның сәбәбен Гыйззәтуллин әле тагын бернәрсәдән күрә. Аларның авылы урманга терәлеп кенә урнашкан. Авылның кайсы гына капкасыннан чыгып китмә, ике чакрым юл үтсәң, – урман. Чишмә буенда уйнап аякларын чебиләтеп ике-өч ел уздырган адәм баласының шуннан алдагы яшьлеге урман белән бәйле. Гыйззәтуллин әллә кайчан ук, сугыш дигән нәрсә әле төшкә дә кермәгән заманда ук, беренче тапкыр урманга барган иде. Әтисе белән. Сезнең печән салган тимер ходлы арбада җәйге матур көнне ат белән урманда йөргәнегез бармы? Әтисе атны туарып, бер чыршы астына кертеп бәйләде – көн үзәгендә кигәвеннән шулай гына котыла аласың – үзе печән чапты. Гыйззәтуллин – ул вакытта әле аның фамилиясе юк, ул нибары Нурулла исемле бер малай иде – шунда биек-биек абагалар арасында йөрде. Урмандагы тавыш! Әнә карт юкә башыннан торып күке кычкыра. Әнә куелыктан «Көр-р-р!Көр-р-р!» дигән тавыш ишетелә. Әнә ана тилгәнне эзләп бала тилгән елый: «Пиль-дер-рек! Пиль-дер-рек!»

Тагын әллә ниткән тавышлар…

– Улым, сак бул, иске төп башында елан ята торган була, – диде әтисе.

Гыйззәтуллинның саф миенә бу сүз мәңгелек булып уелып калды. Черек төп башында кояшлы көннәрне елан җылынып ята икән… Урман үзенең серле ерткычлары, җәнлекләре, кошлары белән бөтен бер дөнья иде. Кемдер печән җыйганда, имеш, кочагы белән печән алган икән, беләгенә кагылып, елан төшеп киткән. Ә бер авылның бер кыз җиләктән кайтышлый агач төбенә утырган икән, утыра торгач, изелеп йокыга киткән. Төшендә бик күп итеп су эчкәнен күргән. И эчә икән, и эчә икән, бер дә сусаганы бетми икән. Өенә кайткач билгеле булган: эченә елан кергән, ди. Бер генә доктор да чыгара алмагач, фәлән авылның фәлән карчыкка алып барганнар. Карчык теге кызга учлап-учлап тоз йоттырган. Эссе мунчага алып кереп, бик каты тирләткән. Эчәренә бирмәгән. Янына табак белән сөт куйган. Бераздан теге кызның бик нык эче бора башлаган, һәм, сусызлыкка чыдый алмыйча, теге елан сөтле табакка чыгып чумган… Ә фәлән абзый бер еланның балалаганын карап торган: ана елан агачның бер ботагына чолганып асылынган, ди. Үзе болгана-чайкала, чайкалган саен, бер бала эченнән чыгып җиргә төшә, ди һәм шунда ук шуышып китеп тә бара икән. Ә бер абзыйны атлы арбада барганда елан куган. Түп-түгәрәк тәгәрмәч булып ясалган да коточкыч тизлек белән алга таба тәгәрәп куа, ди. Урман белән ике арада бер сазлык бар. Анда чишмәле елга ага, таллар, камышлар үсә. Кара болыт белән давыл килгән вакытларда шул камышлык арасыннан әллә ниткән ыңгырашкан тавыш ишетелә, ди. Монысы аждаһа, имеш. Урманда елан гына түгел, бурсык дигән ерткыч та бик хәтәр нәрсә икән. Әллә кайсы авылның бер кыз адашып урманда кунган икән, иртәгесен табып алганнар: бер җиренә дә тимәгәннәр, бары тик бурсык ике күзен генә алган да беткәнче канын эчкән, ди. Анысы кура җиләге күп булган урыннарда яши икән. Бүре – Гыйззәтуллинның анысын үзе дә күргәне бар. Урман аланында атлар көткәндә, бер тайның ал санын тешләп, тиресен умырып киткән иде. Шуннан соң атлар көне буе тынычлана алмадылар, гел пошкырдылар, аз гына бер чит тавыш ишетелсә, хәзер түгәрәк ясап, тайларны уратып ала торган булдылар. Ул ат саклаулар! Ат саклаган төндәге урманнар, ул төнге урмандагы тавышлар. Бар шундый бер урман кошы – караңгы төн урталарында шомлы итеп кычкырып ала:

– Уһу-һуй! – дип йөрәкләрне тетрәтә.

Бервакыт төн уртасында бүре улаган тавышка уяндылар. Олы малайлар, бер-берсенә дәшеп, урыннарыннан тордылар. Гыйззәтуллин шалашның түрендә җиргә сеңде. Нәрсә булыр? Куркак булып та каласы килми иде. Олыракларга ияреп ул да чыкты. Күк йөзен болыт каплаган, күзгә төртсәң күренмәслек. Яңгыр исе килә. Атлар пошкыра-пошкыра йөренәләр, ләкин куркынмаганнар, үлән мекердәтәләр. Ләкин теге тавыш… Ул тавыш җанны өшетә. Егетләр сүнеп барган учактан бер-ике кисәү алалар да куелыкка кереп китәләр. Гыйззәтуллин ут янында кала. Бервакыт куелыкта көлгән тавыш. Урманчы Гәрәй икән. Якында гына печәнчеләр кунып ята иде. Алар арасында Хәят тә бар, Гәрәй белән алар бик дус дип сөйлиләр иде. Гәрәй кайбер төнне Хәят белән күрешергә дип килә дә, алдан сөйләшенгән буенча, бүре төсле улый. Атлар шуңа күрә үлән мекердәткәннәр икән…

Бүрегә кагылышлы әллә никадәр хәвефле хәлләр ишетеп үсте Гыйззәтуллин. Бер авылның, имеш, ике малай яз көне бүре оясының эзенә төшкәннәр. Капчык алып урманга киткәннәр. Ана бүренең ауга чыгып киткәнен саклап торганнар да, олырагы, энесен сакта калдырып, ояга кереп киткән. Тыныч кына бүре балаларын капчыгына тутырып ята икән бу. Ана бүре кайтып җиткән. Кечкенә энесе кычкырырга курыккан, ә бүре, гадәт буенча, арты белән шуышып, оясына кереп киткән. Бүре койрыгы аркасына кагылгач, теге малай, үзенең артыннан энесе кергән дип белеп:

– Кермә дип әйттем ич мин сиңа! – дип кычкырып җибәргән.

Бүре, имеш, куркуыннан ояның авызын җимереп чыгып чапкан…

Гыйззәтуллин яшь чакта урманда аю да булган, һәрхәлдә, алар урамындагы бер колаклы Әхмәтша карт дигән кеше шулай сөйли. Имеш, бервакыт урманда Әхмәтша карт, ауган агач өстендә ике аю баласының уйнап йөрүен күреп, иссез-акылсыз булып торган. Үзләре түгәрәк, үзләре сөйкемле, үзләре аңгыра сыман, ди, мер-мер килеп, берсен берсе төртеп төшереп уйныйлар икән. Авызын ачып торган Әхмәтша картның шул вакытта уң яңагына шундый итеп китереп салганнар, ул сөрлегә-сөрлегә алты-җиде метр йөгереп барып җиргә сеңгән. Нәрсә булганын аңламыйча сикереп торса, каршында арт аякларына баскан дәү аю тора, ди. Аны-моны уйлап бетергәнче, аю Әхмәтша агайның яңагына тагын берне шундый итеп биргән – бичара карт бөтенләй әллә кая очып китеп барып төшкән. Аңына килә алмыйча яткан. Аңына килеп урыныннан торса, бер колак юк, яңак сөяге үзенең урыныннан чыккан, бер күзе күрмәс булган, ди. Ана аю үз балаларын карап торганны әнә шулай ошатмаган.

Урман шундый хәлләргә бик бай иде. Кичен кояш баткач, бала-чага капка төбенә чыгып утыра иде. Шунда иртәгә кайсы тирәгә җиләккә барасы, кай тирәдә карлыган бик күп – шулар турында сөйләшенә һәм иртәге көнгә план корыла иде. Ара-тирә урмандагы төрле хәлләр турында да сөйләп алалар. Шул вакытта Гыйззәтуллин урман ягына карап ала: җәйге кыска төннең урман ягында инде аклыгы беленә, шул сыек аклык фонында дәһшәтле калын кара стена булып урман күренә. Ах, андагы серле куркыныч дөнья!

Элек шулай иде.

Сугыш башлануга, боларның берсе дә калмады. Ирләр бетте, атлар сирәгәйде, бөтен кеше кул арбасы ясатып алды. Урманнан утын ташу котчыккыч бер газапка әйләнде. Тәртә эченә керәсең дә, түбән карап, ат урынына тартасың да тартасың. Яңгыр ява, юл сөрелә, таулар очрый, һаман тартасың. Тәртә эчендә мәктәп баласы, буй җиткән сылу кыз, бер аягы гүрдә тора торган карт, карчык. Бигрәк тә җиткән кызлар моның белән каһәрләнә. Арбаларын юл өстенә ташлап, алар утырып елыйлар.

– Урмансыз җиргә кияүгә чыгарга гына насыйп булсын иде, анда да кеше яши бит, – диләр.

Бу сүзләргә Гыйззәтуллин баштарак юләрлек дип караган иде, ә менә хәзер, ил-җир күргәч уйлый башлады: чыннан да, бөтенләй урмансыз җирләрдә дә адәм баласы яши бит. Алар хәтта кул арбасының нәрсә икәнен дә белмиләр. Ничек алай була ала ул?

Урман, сугыш башлангач, рухи яктан корыды. Ни аю, ни бүре, ни бурсык… Каяндыр җиләк талаучы явыз малайлар килеп чыкты. Боларны башта лесничий Милюшин малайлары дип белделәр. Имеш, госпитальләр өчен җиләк киптерү заданиесе җиткерелгән икән, диделәр. Моның белән Әхмәтша карт кына килешмәде.

– Миләүшиннең малайлары – бик тәртипле егетләр, алар студиннар, начар эш эшләп йөрмәсләр, – диде.

Гыйззәтуллин кырык беренче елның җәендә бу талаучыларны үз күзе белән күрде. Башта куелыкта шырыйлап кычкырган, елаган тавышлар ишетелде. Урман әллә нинди тавышлар белән тулды. Гыйззәтуллин куралар арасында берүзе йөри иде, кычкырмакчы булды, тавышы чыкмады, шуңа күрә, үзе дә аңламастан, кечкенә кастрюлен муеныннан алып кулына тотты да туп-туры юлга чыкты. Чыкса, илле-алтмыш адым ераклыкта җиткән чәчле, таза гына бер егет басып тора икән. Егет сызгырып та җибәрде, Гыйззәтуллинга таба лап-лоп атлап йөгерә дә башлады. Гыйззәтуллин, кай якка чапканын аңышмастан, юл буйлап элдертте. Аның күзен кан басты. Әхмәтша агай сөйли торган иде, бүре куа башласа, куянның ике күзен кан баса да, бүредән качасы урынга гел бүрегә таба чаба, дип. Бу куышу күпмегә кадәр дәвам иткән булыр иде, әмма урман юлы бик хәтәр бит ул! Юл аркылы узган бер агач тамырына Гыйззәтуллинның чабата башы эләкте дә, ул сөрлекте. Бөтен хутына алга таба ыргылып барган гәүдә кинәт ритмнан чыгуга, Гыйззәтуллин иң беренче эш итеп кулындагы кастрюлен алга таба очыртты. Кастрюль, ун метрлар чамасы һавада очып баргач, чирәм баскан юлга төшеп тәгәрәп китте. Гыйззәтуллин үзе исә әле ул урында гына туктый алмыйча, алга таба тагы да узып, гөрселдәп барып төште. Кастрюль һавага очканны күргәч, теге егет тә йөгерүдән туктады. Бераздан Гыйззәтуллин куак төбендә шыкаеп утырган күрше карчыгы Миңнебикәттине күреп алды. Аның дәү чиләге тулы иде. Гыйззәтуллин елый-елый аңа әле генә булган хәлне сөйләде һәм шуның белән әбине харап итә язды. Тагын лап-лоп атлап йөгергән тавыш ишетелде, һәм, кураларны сытып, иләмсез зур ботинкалы, кояшта янган битле, җиткән чәчле, сипкелле бер егет болар янына килеп басты. Егетнең кулында буш су чиләге иде.

Миңнебикәтти утырган җиреннән торды да, алъяпкыч итәге белән авызын каплабрак, еламсырап егеткә дәште:

– Урыс, җаным, пажулысты… – дип ялынды.

Караса – күрше авылдагы бертуган сеңлесе Гаделнисаның ФЗӨдән качкан малае Гаптелфәрт икән. Менә сиңа Миләүшин малае! Егет тә телсез калды. Нәрсә әйтергә дә белмәде, килгәне бушка китмәсен дип, Гыйззәтуллинның яңагына ут күренерлек итеп берне бирде дә торып чапты. Шуннан бирле авыл халкы җиләк талаучыдан курыкмый башлады.

Сугыш шулай итеп урманның бөтен серен, бөтен романтикасын бетерде. Ул хәзер гади бер йорт җылытучы, тамак туйдыручыга әйләнде. Ләкин бу яхшылыкларны ул бик зур газаплар аркылы гына җиткерде.

Училищеда белем алып кайткан Гыйззәтуллин урманның әнә шул романтик сыйфатлары югалуын бик авыр кичерде. Урман аңа бик кызганыч булып тоелды.

Әмма авыл үзгәрмәгән диярлек. Читтә йөрү, белем алу уен эш түгел. Гыйззәтуллин барысына да фәнни-фәлсәфи күзлектән карый хәзер. Менә тарих укытучысы күп сөйләде: киләчәктә авыл белән шәһәр арасында аерма бетәчәк, диде. Гыйззәтуллинны бу нәрсә борчуга салды. Кайчан бетәчәк ул аерма? Тарих укытучысы әйтә, сугыш тәмамлангач, бу процесс тизләнәчәк, ди. Ничек инде шушы чишмәләрне бетерәсең? Ә Гыйззәтуллиннарның бакча башындагы ак мунчаны нигә бетерергә? Дөрес, Гыйззәтуллин мунчага бик яратып йөрүчеләрдән түгел. Элек-электеннән бик сирәк керә иде ул аңа. Әмма керә! Мунча үзләренеке! Мунчадан чыгып мәктәпкә килгән көнне Гыйззәтуллинны бөтен мәктәп мыскыл итә иде. Мыскыл итәргә сәбәбе дә бар: кап-кара колаклы, колак тишекләрендә сабанга чыгарлык, чебиләгән кара куллы Гыйззәтуллин көннәрнең берендә кинәт кенә алсу яңаклы, матур кызгылт колаклы чип-чиста бер мөлаем малай булып класска килеп керә. Керә, һәм шуның белән дәрес өзелә. Класс шау итә:

– Апа, апа, Гыйззәтуллин мунча кергән!

– Апа, Гыйззәтуллинга яңа колак куйганнар!

Дәрес беткәч, тәнәфес вакытында да бу тема сүндерелми: өлкән класс малайлары «чиста Гыйззәтуллинны» карарга киләләр…

Ә шулай да авыл мунчасы шәп нәрсә инде. Сезнең җәйге эссе көндә авыл мунчасына кергәнегез бармы? Юынып чыгасың, аның алгы бүлмәсендә акрын гына киенәсең. Дөньяны кояш баскан, дөньяны кояшта җылынган кычыткан, алабута, мәче борчагы исе баскан. Алар мунчаның нигезендә тыгыз булып үскәннәр, тәрәзәсенең яртысын каплаганнар. Кайтышлый кычыткан баскан киртә буеннан барасың, анда сиңа таныш исләр, сиңа таныш бөҗәкләр. Бөтен нәрсә яшәмәктә, үрчемәктә… Ә мунчадан кайткач салкын әйрән суы?! Ә җәйнең матур көнендә озын арба җигеп колхоз фермасына юкә миллеге ташу?! Көндезгә кайтасың, чишмәгә ат сугарырга төшәсең. Атны эчерә белергә кирәк. Аның өчен сызгыра белергә кирәк. Көйләп кенә акрын гына сызгырасың, ә ат эчә-эчә дә, бераз эчкәч, авызлык тимерләреннән су тамызып, сиңа карап тора. Аннан тагын эчә башлый. Ә ат абзарларындагы кырык-илле атның берьюлы клевер мекердәтүе? Керәсең, коридордан барасың, син җигә торган ат әллә каян сиңа дәшеп тора. Шулар бетәргә тиешмени шәһәр белән авыл арасында аерма беткәндә? Ә ындыр артыннан бозау күчерергә барган, чиләк белән апара аскан, балта тоткан Әхмәтша агайны кая куясың? Авылның бер кисәге бит ул! Пускай бер колагы булмасын!

Аннан соң урман тирәсендә яшәгән кешене нигә шәһәрләштерергә? Алар бөтенләй икенче төрле халык бит. Гыйззәтуллинның, мәсәлән, авылдашлары берәүгә дә охшамаган. Алар үзенчә. Бөтенесе кара янган, бөтенесенең кулы бирчәйгән, һәрберсеннән чыршы сагызы исе бәрелеп тора. Аз сүзлеләр. Аларга эш булсын. Алар кайгыны да үзләренчә кичерәләр. Дәшмичә генә. Сугышка халыкны озатканда авылда им өчен бер кычкырып елаучы булмады. Ә башка авылларда хәлләр булган. Училищеның тулай торагында кыш буена бу турыда күп сөйләнде. Болар – кайгыга нык кешеләр. Нигә аларны шәһәрләштерергә?

Каникулга кайткан Гыйззәтуллин әнә шулай авыл язмышы өчен борчылып йөрде…

Авыл тирән итеп авыр гына сулый…

Гыйззәтуллин икенче көнне үк колхоз эшенә чыкты. Ат юк, үгез юк. Барысына да беркетелгән малайлар бар. Кала хатын-кыз белән төрле эшкә йөрергә. Июньнең егерме бишләре иде – авыл урамына җиде-сигез йөк машинасы килеп туктады. Гыйззәтуллин моның нәрсә икәнен тиз аңлады: аларның авыл клубы көздән глубинка ителгән иде. «Глубинка» – яңа сүз, сугыш вакыты сүзе. Икмәк, бәрәңге кебек дәүләт заданиеләрен заготзерно, крахмал заводларына гына түгел, ә «эчкәреге» пунктларга да тупладылар. Моның әһәмияте, Гыйззәтуллин уйлавынча, бик зур булырга тиеш иде. Дошман һөҗүме вакытында азык-төлек складлары юк ителә калса, тылда әллә никадәр яшерен складлар сакланачак иде.

Бөтен халыкны бәрәңге тутырырга чакырдылар. Фронтның үзеннән үк кайткан хәрби машиналар икән. Сугышка кадәр күргәннәре бар иде: МТСта «полуторка» дигән бер кечкенә машина бар иде, ягъни тонна ярым йөк тарта торган. Ә монда тимер кузовлы трёхтонкалар! Шофёрлары кара янган, бер-икесе мыеклы, русчалары да хикмәт! «Г» авазы бөтенләй юк, бөтенесе «һ» белән сөйләшә. Халык шул машиналарга бәрәңге тутырды. Клуб яны бензин, резина исе белән тулды. Бәрәңгенең крахмалланып черегәнен чүпләүчеләргә өйләренә бирә тордылар. Морҗалардан төтен күтәрелде. Тамак туйды китте. Черек бәрәңге күмәчен табадагы каймакка чыжылдатып пешерсәң, дөньядагы бөтен ризыкларың бер якта торсын. Халыкның бер-ике көнлек тормышы хәл ителде.

Кич җиткәндә генә машиналарның соңгысын тутырдылар. Бәрәңгенең менә шушыннан ук, турыдан-туры Украинага, сугыш барган җирләргә китәчәге күңелгә әллә ничек тәэсир итте. Кузовтагы бәрәңге инде бәрәңге булып кына түгел, әллә нинди кыйммәтле йөк булып күренде.

Юлга чыгар алдыннан, машиналарның берсендә колонна начальнигы бер җитешсезлек тапты. Аны рәтләгәнче авыл читенә чыгып тезелгән хәрби машиналар янында солдатлар бәләкәй генә ут яктылар, көле төшкәч, бәрәңге салдылар. Гыйззәтуллин шофёр солдатлар белән сөйләшеп рәхәтләнде: һәрхәлдә, Хәлил Фәтхиевич тыңлап торса, Гыйззәтуллинның кыюлыгына һәм тоташ сибелгән хаталарына гаҗәпкә калыр иде.

Июнь төне бер яктан караңгыланып килсә, икенче яктан яктыра башлады. Китәр вакыт җитеп килә иде, солдатлар чиле-пешле бәрәңгене актарып алып көлә-көлә ашадылар. Берсе Симферополь кешесе икән, татарча белә иде.

– Ничего, ничего, энекәш, пешмәсә дә ашыйбыз, – дип, бер-ике бәрәңгене Гыйззәтуллинга да алып бирде.

Кызарып таң атканда гына иң алдагы машина кабынды. Аннан башкалары:

– Җиңү көненә кадәр, энекәш, – дип, берничә солдат кабинадан кул болгадылар.

Сүнеп барган учак янында Гыйззәтуллин берүзе басып калды. Солдатлар белән бер-ике сәгать утыру аның рухи дөньясына иксез-чиксез байлык бирде. Менә көзен тулай торакка җыелгач сөйләргә булыр!

Аларның авылында таң урман почмагыннан ата башлый. Кызгылт нурларның иң беренчесе мәктәпкә әйләндерелгән ике катлы мәчетнең очырма тәрәзәсенә төшә. Аннан авыл башындагы карт нарат алтын сыман төскә керә. Кайдадыр шыгырдап капка ачыла, каз-үрдәк тавышланып ала. Кемнеңдер мунчасыннан куе төтен күтәрелә – эшкә киткәнче томалап, мунча чабынмакчылар.

Ачлы-туклы авыл үзенең морҗаларыннан сыек кына төтен бөрки, зур өметләр, матур хыяллар белән сугыш елының тагын бер көне туып килә. Кырыен кычыткан баскан киртәләрдән, су буендагы ямьшәйгән мунчалардан, авыл кырыендагы ат абзарларыннан, янгын сараеның каланчасыннан – бөтен авылдан дөньяга моң тарала, ул моң төнлә төшкән чык белән бергә күккә аша.

Авыл сулый, үзенең алтмышка якын ирен сугыш кырына озаткан авыл моң катыш җай гына сулый. Ындыр арты урамыннан балта, очланган казык күтәргән, аркан белән бозау җитәкләгән Әхмәтша карт атлый, ат караучының ат абзары ишеген авыр шыгырдатып ачканы ишетелә. Халык озын җәйге хезмәт көнен каршылый. Шул халыкнымы җиңәр фашист? Шул чишмәләргәме, шул киртәләргә, шул бәрәңге басуларынамы фашист хуҗа булыр? Гыйззәтуллинның бервакытта да авылда мондый таңны күргәне юк иде. Күрәсең, училищеда уку аны үстергән, тормышны, табигатьне нечкәләбрәк аңларга өйрәткән.

Юк, мондый табигате булган, мондый чыдамлыгы булган халык беркайчан да, беркемгә дә кол булмас! Мондый таңы, мондый һавасы булган халык иң зур бәхеткә – ирекле, тук, тыныч тормышка лаек. Ләкин бит таңнар Германиядә дә матурдыр? Анда да шушындый мөлаем авыллар бармы икән? Германиядә дә кычыткан үсәме икән? Гыйззәтуллин яшендәгеләр анда ничек көн күрә икән? Без инде җиребез азат булганчы дип өмет белән яшибез, шатлык көтәбез. Ә аларның балалары нәрсә уйлый икән? Әйтик, ниндидер Альфред яки Вилли үзләренең әтиләре Днепр буенда сугышта йөрүне нәрсә дип аңлыйлар икән? Немец икәнсең, яшәү өчен Германияң бар бит! Кояш сезгә дә төшә, яңгыр сезгә дә ява бит! Нигә безнең җиргә кердегез? Нигә барыгыз да бер булып сөйләшеп, кире борылып кайтып китмисез, нигә шундый матур таңнарда окопларда ятасыз?

Гыйззәтуллин бу сорауларга әле җавап таба алмый. Чөнки ул әле укуны тәмамламаган.

Училищены исән-сау тәмамлап булса, алга таба укырга кирәк, һәм, һичшиксез, сайланган юлны үзгәртергә кирәк булыр. Сугыштан халык ярты-йорты гына кайтыр. Авыр булыр. Йә агрономлыкка, йә председательлеккә укырга кирәк. Зират астыннан суны зур буа белән буарга. Бөтен су буенда иңләп-буйлап йөзәрлек зур буа булсын. Кычыткан җыеп, алабута җыеп балаларына аш әзерләп йөргән хатын-кызларны авыр хезмәттән азат итәргә. Ватан өчен канын коеп кайткан агайларның кадерен белеп кенә яшәргә. Үлеп калганнарны онытмаска. Үзеңнең бөтен гомереңне әнә шул максатларга багышларга.

Аргы як урамда көтү куа башладылар.

Гыйззәтуллин учак яныннан торды, өенә таба атлады. Каникул әле башланып кына килә иде…