Читать книгу Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1 - Мухаммет Магдеев - Страница 17

Бер җәй эчендә әллә никадәр үзгәрешләр булган. Иң кызыгы – әтисе Әркәшәне шәһәргә алып барган да колак докторына күрсәткән. Доктор Әркәшәгә колак машинасы җайлаган. Моны класстагы бөтен кеше колагына киертеп тикшереп чыкты. Чыннан да, тавышны көчәйтә икән. Күкрәккә асылган бу аппаратны практик тормышның башка якларына да файдалану мөмкинлеге табылды. Хәер, моны Әлтафи өйрәтте. Әйтик, география дәресендә моны бик иркенләп файдаланып була икән. Чөнки географ, әгәр карта янындагы кеше шаулатып сөйләп бирмәсә, кәефе китеп тәрәзә янына килеп баса да, янчыклы кесәсендә кулын уйнатып, басуга карап тик тора. Ә Әркәшә шаулатып сөйләүчеләрдән түгел. Ул үзендә булган техник чараларны әнә шул моментта эшкә җигеп карады.

– Лаперуза бугазы! Лаперуза бугазы! – дип пышылдады аңа Баязитова.

Әркәшә ярдәмне Зарифуллиннан көтә иде, шуңа күрә Зарифуллин утырган якка турылабрак бер-ике тапкыр элемтәгә чыгып карады. Зарифуллин исә, теге бугазның исемен белү түгел, аның кайда икәнлеге турында энә очы кадәр дә мәгълүматы юклыкны сизгәч, эфирга бөтенләй чыкмады. «Резидентның» озак вакыт элемтәгә чыкмавы Әркәшәнең хәлен шактый авырайтты. Аппаратта әллә ниткән «помеха»лар бар иде, шуларның берсендә «бугазы» дигән сүз дә ишетелгәч, Әркәшә, тисә тиенгә, тимәсә ботакка дигәндәй, Аллага тапшырып, беренче тотылган шифрограмманы ачты.

– Папироза бугазы, – диде.

Географик терминны ялгыш әйтү – географ каршында иң зур җинаять. Алай иткәнче, лутчы син географны хатынсыз калдыр! Әнә, Әлтафиның сөйләвенә караганда, «пленда булган кеше син» дип, имеш, хатыны урынны аерым җәя, юньләп аш пешерми, ди. Әйе, географик термин моның өчен культ. Син теләсәң ничек мәсхәрә ит бу кешене, әмма исемнәрне хәтерлә, дөресен әйтә алмасаң, географ кушкан икенче исеме белән әйт һәм изге тема – тәмәке темасына кагылма. Шуларны истә тотканда, бу кеше, гомумән, бик ипле, юньле кеше.

– Клачны калдыр, Пермяков, – диде географ, йөзен чытып. – Әйе, клачны калдыр. Алдагы дәречкә дә кертерменме, юкмы әле…

Әркәшә моңсу гына атлап коридорга чыгып китте. Аның ут булып кызарган битләреннән, ахактай янган колак яфракларыннан класска кайнар җил өрелгәндәй булып калды. Нигә шулай каты кыланды соң әле бу географ? Югыйсә кәефе шәп вакытларда ул үзе дә терминологияне шактый юмор белән халыкча телгә ала бит. Менә, мәсәлән, Италияне ул «итек» дип, андагы Санта Мария борынын «итек үкчәсе» дип, Сахалин утравын «кролик түшкәсе» дип, Скандинавияне «яткан арыслан» дип кенә сөйли бит! Кызык та, хәтердә дә кала.

Мондый рәхимсез җәзаның сәбәбен тәнәфестә Әлтафи ачыклады: географның кичәдән бирле тәмәкесе юк икән. Менә сиңа папироза бугазы!

Быел укытучы юклыктан узган елда укытылмаган тарих фәне керә башлады. Тарихчы – күркә! Андагы горур кыяфәт, андагы каш җыерулар, бугаз уйнатып төрле тавышлар чыгарулар, эрелек! Янына килергә куркырсың дип әйтер идең… буе кечкенә. Сөзәм дигән сыерга Ходай мөгез бирмәгән, ди. Андагы шәп җөмләләр! «Әүвәл заманда Россия халкы фәкыйрьлектә яшәгән» дип сөйләсә дә, без аңлыйсы инде югыйсә! Юк, ул алай сөйли алмый. Алай гына әйткәндә ул кашларын җыерып, күзләрен йома алмый. Шуңа күрә бераз гына тәпи очына басыбрак, шул ук фикерне ул менә болайрак әйтә: «Үткәндәге тарихыбызның битләрен актарганда, мин анда фәкыйрь, ач, ихтимал, бөтенләй ялангач мужикларны күрәм…» Фразер! Ә тормышка оста бәйли үзе. Бу кеше беренче атнада ук Әлтафины үзенә һөҗүм объекты итеп алды, чөнки бер дәрес алдыннан Әлтафи укытучы өстәле янына басып, үкчәсен күтәрә-күтәрә, шул булып сөйли иде. «Үткәндәге тарихыбызның битләрен актарганда…» Боларны әйткәндә тарихчы инде кергән һәм Әлтафи янына килеп баскан, аптыраудан кулъяулыгын чыгарып, үзенең ялтыравыклы пеләшен сөрткәләп тора иде. Спектакль тагын берничә секунд дәвам итте, чөнки тарихчы рәвешенә керәм дип, Әлтафи бөтенләй күзләрен йомган, кашларын җимергән иде. Күзен ачкач, ул битендә чытлы каны калмаган килеш авызын ыргагыннан ычкындырып катып калды. Тарихчы Әлтафины борынгы Перикл заманындагыча җәзалады: башта остракизм18 турында укып килергә өй эше бирде дә, шуны сөйләтеп, остракизм законы буенча Әлтафины Афинадан – класстан сөрде. Ике дәрес шулай кертмәде. Аннан Әлтафига Урта гасырлар тарихыннан эш бирде.

Генрих IV нең папаны санламыйча йөрүен һәм ахырдан Каноссага баруын19 бик шәпләп сөйләгән Әлтафи инде реабилитацияләндем дип авызын ерып тора иде, тарихчы аны дәрестән соңга учительскаяга чакыртты. Тарихчы дәрестән чыгып, ниндидер бер класста җыелыш уздырганчы, бер түгәрәк утырышын үткәргәнче, Әлтафи ишек төбендә басып торды. Ахырдан ул сөйләп йөрде:

– Каноссага баруның нәрсә икәнен үз җилкәмдә татыдым, – диде. Шуннан соң Әлтафи тарих дәресендә бер тапкыр да «бишле»дән түбән билге алмады. Тарихчы белән алар арасында башкача бәрелеш булмады, тик кайбер темаларны узганда гына Әлтафи тарихчыга түгел, ә тарихның үзенә рәнҗеп утыра иде. Бу хәл бигрәк тә сәүдә-экономик мөнәсәбәтләргә кагылышлы була иде, Әлтафи яшькә бездән зуррак малай, ашау мәсьәләсенә ул бик зур игътибар бирә. Һәрхәлдә, ашау мәсьәләсенә шактый битараф булган Әркәшә, Гыйззәтуллиннар белән аны чагыштырып булмый. Тарих дәресендә исә еш кына болай сөйләнә: Европа көньяк һәм төньяк диңгез юлларыннан чит илгә сүс, агач, икмәк (!), ит (!), май (!), бал (!), балавыз озата. Азия һәм Якын Көнчыгыш базарларыннан Европа бизәнү әйберләре, тукымалар, аш тәмләү әйберләре кертә. Әлтафи, әнә шуларны сөйләгәндә, чын йөрәктән рәнҗи. Йә инде, акыл булганмы бу европалыларда, ә? Икмәк, бал, майны, итне каядыр чыгарып сат, имеш! Ник? Нигә? Икмәк, бал, май… Әлтафиның ашказаныннан ургылып сок килә башлый, һәм шундый әһәмиятле әйберләргә аш тәмләү (канәфер, бадьян, борыч, дарчин) һәм бизәнү әйберләре (алка, йөзек, иннек, кершән) кебек гадәттән тыш мәгънәсез нәрсәләр җибәреп яткан Көнчыгышның (уртасымы, якынымы – барыбер) йөзенә карап бер сүгенәсе килә. Мәгънәсезләр! Ләкин бу хисләрен ул тарихчыга белдерми, чөнки яңадан Каноссага барудан курка һәм мондый хәлнең бер тарих дәресендә генә түгел, әдәбиятта да, йорт эшләре дәресендә дә барганын белә. Татар әдәбияты укытучысы Рабига апаны ничек кенә ярата Әлтафи! Әмма Мәҗит Гафуриның бер әсәрен укыганда бик рәнҗеде ул аңа. Имеш, Мәҗит Гафуриның яшь вакытта, кайдадыр укыган чагында бер атнага алып киткән ризыгы… нибары бербөтен ипи һәм бер кадак шикәр булган. Имеш, ашау такы-токы булган. Белә бит инде Әлтафи, Рабига апаның да хәлен белә. Туйганчы ипи эләкми бит инде, бөтен булганы – карточка нормасы. Ә шулай да чын күңелдән сөйләгән була. Бирсеннәр иде Әлтафига атнасына бер ипи, авыл мичендә пешкән, тегермән ташыдай бер ипи һәм бер кадак шикәр! Әлтафи профессорлыкка имтихан тотар иде. Ну бу укытучыларны! Ә йорт эшләре дәресендә нәрсә тагын! Имеш, болай: «Пәрәмәчнең башта бөргән ягын аска салып кыздыралар, май аның яртысын гына күмәрлек булсын. Болай эшләгәндә, өске өлеше матур булып кызара». Моны язып утырганда, мәсәлән, Әлтафиның кичә иртәдән бирле тәгам ризык капканы юк! Ә укытучы рәхимсез, ул һаман яздыра: «Сарык итен (билдәмәсе яки арт саны алына) югач, бик эре итмичә генә турыйлар, савытка салып, өстенә төйгән борыч, ваклап тураган суган, серкә яки бер бал кашыгы лимон суы сибеп, барысын бергә катнаштыралар». Әлтафи өчен бу дәрес – экзекуция. Стройдан сыек шпицрутеннар белән уздыру бу. Ә укытучы хатын битараф чырай белән яздыра да яздыра. Иманың юк синең! Миһербансыз син! Син, юньле булсаң, аз гына уйлап карар идең… Син, миһербанлы булсаң, аз гына аңлар идең. Тукта, бу Хәлимовның, бәлки, кичә иртәдән бирле бер бөртек ризык капканы юктыр, дияр идең дә дәресне туктатып торыр идең. Сарык итенә лимон суы сибәләр, имеш, ачуым килмәгәе! Бир син Әлтафига сарык итен аерым, бир син аңа лимонын аерым, бир син аңа… Хәер, Әлтафиның ашказаны ниләр кичергәнне бу дөньяда кем аңласын соң! Андый кеше юк. Әнә шулай газапланып чыга да дәрестән гомуми торакка кайткач үзенә күрә бер садистка әйләнә Әлтафи. Тып-тын. Өй эшен эшлиләр. Өй эшен җиңелдән генә әшер-өшер китереп ташлаган Әлтафи караватына ята да кеше канына тоз сала башлый.

– Әй, егетләр, свежий бал яккан ак күмәч тәмле була икән, – дип сүз башлый.

Әлбәттә, мондый хәбәргә беренче чиратта беркатлы Әркәшә белән юаш Гыйззәтуллин әсәренәләр.

– Кит аннан! Ак күмәч дисеңме?

– Әйе, ак күмәч дим.

– Яңа суырткан бал беләнме?

– Әйе, хуш исле сыек бал белән.

– Кайда ашадың? Кем бирде?

– Юк, беркөн Ташлытау базарында берәүнең ашаганын күрдем.

Хикәянең иң эффектлы моменты әнә шул. Әлтафи канәгать. Ашау темасы, гомумән, аның иң яраткан темасы. Ашханә, склад тирәләрендә Әлтафиның активлыгы аеруча көчәя, күзләре елтырый, борын тишекләре киңәя. Аның бу сыйфатын яхшы белгән алгебра укытучысы дәрестә Әлтафиның аппетитын күргәзмә материал урынына тота.

– Алабыз бербөтен ипи, – дип башлый ул, тактага түгәрәк сызып, Әлтафига карап елмаеп. – Ул ипинең яртысын мин Хәлимовка бирәм. Миндә калды ничәдән бер өлеше?

Класста авыр сулыш.

– Икедән бере.

– Шулай. Икедән бере. Хәзер мин Хәлимовтагы ярты ипине алам да…

Әлтафиның күзен кан баса. Нинди әйбәт, чибәр кыз бу алгебра укытучысы, ә бит экзекутор. Бирми ул ярты ипине Әлтафи, бирми. Асыгыз, кисегез, училищедан куыгыз, бирә алмый ул аны кире, аңлыйсыңмы син, мәгънәсез, таш чәчәк!

Аннан китә юашрак укытучыларга үчегү. Шушы йорт эшләре, алгебраларның үчен алу. Хәзер Әлтафи рәхимсез. Рус теле методикасын бер рус кызы укыта, ул кыз, имеш, лесхоздагы объездчик Егор белән очраша икән. Әлтафи дәрес саен, язган-укыган саен тегенең үзәгенә үтә: «его» сүзенә «р» өсти. Теге кызый кызарына, ачудан иренен тешли, ләкин чыдый. Хәтта тарихчыга да чыбыркы очын шартлата Әлтафи. Бер-ике атна укуга, класста башкалардан яшькә олырак булган Гадилә исемле кызга тарихчының тыныч карамаганлыгы мәгълүм булды. Әлтафига нәрсә? Мондый мәсьәләнең укытучы өчен бик хәтәр икәнлеген ул белми түгел. Моны сизгәнне белдерергә дә ярый. Аның өчен остракизм законын куллана алмый ул карт буйдак! Менә ике-өч тапкыр инде Әлтафи тарих дәресендәге йә теге, йә бу фактны аңламамышка салыша да, кул күтәреп, укытучыга сорау бирә:

– Галиев абый, менә бу Англия буржуаз революциясендәге индепендентлар программасы турында гадиләштереп аңлатыгыз әле, – дигән була.

Тарихчы шатлана, чөнки укучының сорау бирүе, гомумән, синең фәнең белән кызыксыналар дигән сүз, ул җанланып сөйли башлый. Ләкин юкка гына… Алдагы дәрестә Әлтафи тагын кул күтәрә:

– Менә бу жирондистлар белән якобинецларны гадиләштереп яңадан бер сөйләгез әле…

Класс ихи да михи килгәч, бичара тарихчы кызарынып шиккә кала: нәрсә тели, нәрсә кирәк бу Хәлимовка? Тукта! Гадиләштереп… гадиләштереп. Гадилә… Ну, дошман! Тарихчы кып-кызыл була.

Шулай да бераздан тарихчы аннан үч алды. Каноссага җибәреп түгел. Остракизм белән дә түгел. Яңача. «Англия товарларына бойкот» дигән төшенчәне дәрестә аңлатты да шул минуттан бойкотны Әлтафига карата куллана башлады. Кул күтәрә – дәшми. Үзе сорамый. Коридорда Әлтафины күрми һәм башкалар. Шуның өстенә бу бойкотка Гадилә дә кушылды. Гомумән, тарих фәне чын мәгънәсендә тормыш белән бәйләнештә укытыла башлады. Тарихчы көчле иде, практик тормыш өчен Әлтафи аннан әллә нинди тәгълиматлар үзләштереп бетерде. Беркөнне ул дәресен болай башлады:

– Карл Маркс үзенең дөньякүләм әһәмиятле ачышлары арасында кешеләргә бик гади, ләкин гаять дәрәҗәдә мөһим бер закончалыкны аңлатты. Кешенең, диде ул, политика, белем, сәнгать белән шөгыльләнү өчен өч төрле шарты булырга тиеш. Тору урыны, киеме, ашау өчен ризыгы…

Бу төнне Әлтафи йокламады.

Тәк, тәк. Маркс нәкъ Әлтафи өчен әйткән моны. Әлтафиның соңгы атнада өлгереш түбәнәйде. Ник? Өч шарттан чыгып тикшерергә кирәк. Торыр урыны бар. Киеме, ну инде, бик үк шәп булмаса да, әйтик, сәнгать белән үк шөгыльләнерлек булмаса да, белем алырлык бар. Ә ашау? Зрә дә начар бит. Соңгы унбиш көнлекне онлата бирделәр. Пекарня эшләми. Өч кило ярым кибәкле арыш оны. Әлтафи көн пешерде арыш боламыгын, төн пешерде. Кәеф шәп булды. Ләкин бетте ул он хәзер. Өч көндә бетте. Нишләргә? Менә ул халык мәкале: бар чагында бүре күк, юк чагында шүре күк…

Класс җитәкчесе географ янына Әлтафи фәнни яктан коралланып килде. Географ телсез калды. Чөнки Әлтафи Маркс тәгълиматы белән сукты. Күрше авылга эшкә барып кайтырга бер атна сорады. Географ – юньле бәндә – кызганды. Чөнки ачлыкны үзе бер дә яратмый иде.

Әлтафиларның авылында бөтен кеше һөнәрче. Морҗачылар – шуннан. Итекчеләр – өй саен. Хәтта сәгатьчеләр дә бар. Училищега якын гына урнашкан бер татар авылына Әлтафи морҗачы һәм сәгатьче буларак килеп төште. Хәбәр тиз таралды. Беренче көнне үк эш булды. Бер карчыкның коркылдап суга торган ике герле сәгатен Әлтафи җиңел кулдан гына сүтеп ташлады. Сәгать эчендәге таракан канатларын, мыекларын, күкәйләрен җыештырып, булган частьларын керосин белән майлау артык авыр булмады, эш уңышлы башкарылса, карчык ярты чиләк бәрәңге бирәсе иде. Ләкин майланган частьларын җыя башлагач, Әлтафи бераз аптырап калды: тегеләй итеп тә, болай итеп тә карады, әмма дәү сәгатьнең нәкъ бер кушуч шестернялары артып кала иде. Әлтафиның чәч аралары тирләде, борыны йомшады. Ләкин тормыш ул кадәр үк шәфкатьсез түгел: һәрхәлдә, карчык, сукмаса-сукмас, йөрсен генә дип, ризалыгын белдерде. Шулай итеп, бер кушуч шестерня янына артып калган бер гер дә өстәлде. Бәрәңгене китешли кереп алырга булып, Әлтафи киенде: морҗа чыгарырга дип бер солдатка көтеп тора иде.

…Морҗаны солдатка белән бергәләп Әлтафи нәкъ бер атна чыгарды. Географ борчыла башлады. Күрше авылга разведка да җибәрмәкче булды. Әмма Әлтафины бернинди разведка алып кайтырлык түгел иде. Чөнки морҗа чыгару теге сәгать төзәтү ише генә булмады. Мичнең морҗасы, әллә нәрсәгә генә үҗәтләнеп, матчага туры килде. Сүтеп яңадан менеп карады Әлтафи. Юк, үз киресенә бетте морҗа, һаман матчага туры килде. Чормадан өй бурасына өстәмә өрлек куеп, матчаны кисеп, шул өрлеккә ике җирдән тимер белән тарттырырга туры килде. Моңа ике көн китте. Инде көйләнде генә дип җырлый-җырлый өскә таба кирпеч өеп менеп барганда, Әлтафи аяз көндә яшен суккандай телсез калды: морҗа туп-туры бәпкә киштәсенә туры килә иде. Бу юлы Әлтафи сүтеп маташмады. Чөнки географтан алган срок инде беткән иде. Солдаткага сиздермичә генә бәпкә киштәсенә ике терәү куйды да киштәне дә өзде. Ниһаять, түбәне тишеп, кояшны күрде. Түбәгә чыгып утырды. Бу минутта ул бик бәхетле иде: көзге саргылт кояшның җылысы Әлтафиның корым баскан борын тишекләрен кытыклады, кызыл балчыкка каткан, атна буе су күрмәгән битләрен иркәләде. Рәхәт бу дөн… Тукта! Фу, чорт! Түбәнең итәгенә тишеп чыгылган бит! Бер секундка баш әйләнеп китте. Морҗа бит түбәнең сыртыннан түбәнрәк кенә чыгарга тиеш! Ну соң бу башны! Тәк. Чигенергә урын юк. Тарихчы Галиев нәрсә ди? Күперләрне яндырып барырга диме? Аңа ансат ла ул! Аның морҗа чыгарганы бар дисеңмени син?

Морҗаның калган өлешен Әлтафи түбәгә яткырып сыртка таба менеп китте. Сыртка җиткәч турайтты. Түбәнең бу ягын күрше-күләннән карт усак каплый иде.

Кичен Әлтафи хуҗа хатын белән тирли-тирли туйганчы бәрәңге күзикмәге ашады, тиешле акчасын алып, ярты капчык бәрәңге асып, караңгы төшкәндә генә училищега кайтты. Ул бераз тазарган, сөйләшүе дә эреләнгән, кыяфәт җитдиләнгән иде. Бүлмәдәге малайларны ул туйганчы мич бәрәңгесе белән сыйлады.

Әлтафи ир-егет булган да кайткан. Кая ул элеккечә шашка уйнап бәхәсләшү, кая ул культуралы уен – шахмат белән матавыклану. Теге авылда ул кич йөргән, әллә ничә тапкыр аулак өйдә булган. Кесәдә акча булгач нәрсә! Ул герман карталары да сатып алган. Училищеда тәмәке тарту, карта уйнау, кызлар белән очрашу бик нык тыелган иде. Хәер, иң каты тыелганы – кызлар белән очрашу. Директор беренче елның беренче уку көнендә үк әйтеп куйды:

– Кызлар белән арагыз бер метрдан да кимемәсен, – диде. – Әгәр шул араны киметүчеләр булса, мин ул кешеләрнең язмышына кызыкмыйм.

Араны киметүче әлегә күренми иде. Тәмәке буенча да директор беренче елда ук бер тапкыр катылык күрсәтте. Төн иде, икенче курстанмы, бер малай тулай торак баскычында тәмәке тартып утыра икән. Директор килеп чыккан. Малай атлыгып килеп тә керде, юрган астына чумды да. Караңгы бүлмәгә кереп, директор утызлаган малай арасыннан тегене эзләде. Телдән генә.

– Әле генә тәмәке тарткан малайның мин кем икәнен белдем, – диде, – үзе торып, хәзер минем янга килсен. – Бүлмә шып булды. Суларга да курыктык.

Бу тынлык күпме дәвам иткәндер, директор шул ук җөмләне тагын ике тапкыр кабатлады. Дәшүче булмады.

– Иртәгә сәгать сигезгә приказлар тактасы янына килергә онытмагыз, – дип, директор чыгып китте.

Сәгать сигездә без директорның үз сүзендә торучы кеше икәнлегенә ышандык. «Исключить» дигән сүзнең мәгънәсенә дә шул көнне төшендек.

Карта уйнау буенча моңарчы әле бернинди дә җәза кулланылганы юк иде. Моңарчы ярады. Әлтафиның герман карталарын күргәч, күзләр дүрт булды. Шуның өстенә Әлтафи теге авылда әллә кемнәр белән аралашкан. Утырып кайткан бер егет булса кирәк. Чөнки уйнаганда ул инде карталарны буби, крести, черви дип түгел, әллә ниткән исемнәр белән атый. Легендасын да сөйләп алды: имеш, әүвәл заманда Мостафа исемле мулла карта уйнап үзенең буй җиткән кызы Зөлхәбирәне поп Василийга оттырган. Моның, имеш, бәете дә бар. Һәм менә хәзер буби короле – Мостафа муллага, крест короле – поп Василийга, буби дамасы Зөлхәбирәгә әйләнгән дә куйган…

…Укытучылардан да гел көтелмәгән хәлгә очраучылар була. Рус теле укытучысы, мәсәлән, алай түгел. Директор, алгебра укытучысы алай түгел. Завхоз Исмәгыйль агай да, немец теле укытучысы да андый түгел. Ни күрсә – географ күрә, ни очраса – тарихчы Галиевкә очрый.

Бүген бәхетсезлекнең чираты Галиевтә икән. График буенча тулай торакны бүген кич ул йөреп чыгарга тиеш икән. Галиев, кызлар бүлмәсенә кереп, әле генә көлке хәлгә калып чыкты. Җитмәсә, Гадилә барында, каһәр. Бүлмәдә сукыр лампа. Кызлар аның шакып кергәнен ишетмәделәр дә, күрмәделәр дә. Ишек төбендә басып тамак та кырып карады Галиев, ләкин ниндидер авыл яшьләре уены белән мәш килгән кызлар ярым караңгы бүлмәнең ишек төбендә басып торган кечкенә буйлы кешене күрмәделәр. Котырынып уйнадылар. Бигрәк тә Баязитова. Ул хәтта караваттан караватка сикереп йөри иде. Чыр-чу. Галиев аптырады. Нишләргә? Чыгып китәргәме? Ә күреп калсалар? Ләкин авыр мәсьәләне вакыйгаларның барышы үзе хәл итте. Сикереп йөргән уңайдан Баязитова ишек янына очып килеп төште һәм кулына кепкасын тотып, пеләшен ялтыратып, үрелебрәк басып торган Галиевне күреп алды. Чирек секундка Баязитова югалып калды. Сукыр утның яктысы бик фәкыйрь иде шул. Ләкин уен белән күзе тонган кыз моның чын булуына ышана алмады һәм бөтен кызлар ишетелерлек итеп ярып салды:

– Үләм, чукынчык, Галиев дип торам!

Кызганычка каршы, теге шәүлә, чыннан да, Галиев иде. Тагын чирек секунд узуга, Баязитова да, иптәшләре дә, Галиев тә уңайсыз хәлнең соң чигенә җиткәннәрен аңладылар. Бердәнбер юл чыгып китү иде. Галиевне ишек коткарды.

Инде малайлар бүлмәсе. Монысына Галиев шакымыйча керде. Ачу белән. Дөрес, моңа үкенде ул үкенүен. Бүлмәдә якынча менә мондый картина хөкем сөрә иде. (Әлбәттә, Галиев монысында да ишек янында басып торды.) Дүрт малай – Әлтафи, Гыйззәтуллин, Зарифуллин һәм Әркәшә пачум зрә карта сугалар. Уенны Әлтафи алып бара. Гөр килә.

– Яле, яле, син нәрсә Зөлхәбирә белән поп Василийны басасың? Уен тузын оныттыңмыни?

– Шалишь, агайне, мин сине хәзер Мостафа мулла белән бәрәм…

– Зөлхәбирәне күтәр! Зөлхәбирәне күтәр!

Тарихчы тынсыз калды. Карта өләшү башланды. Әлтафи кәефе килүдән җырлый иде. Кара син аны! Училище студенты дип кем әйтер! Чистый жулик бит!

Галиевнең аптыравына чик-чама булмады. Бу Хәлимов белән Зарифуллинның шундыйрак малайлар икәнлегенә аның шиге юк иде югын. Әмма тегеләре! Пермяковка кадәр, Гыйззәтуллинга кадәр нәрсә дип җырлаган булалар бит!

Укыт син аларга тарих!

Ләкин эш моның белән генә бетмәде. Шалт-шолт итеп карта ыргыткан Әлтафи, кызып китеп, укыту системасы турында сүз башлады. Әлтафиның бу турыда сүз алып барырлыгы бар иде: чөнки һөнәрдән кайтканнан соң ике көн эчендә ул дүрт тапкыр «икеле» алды. Ашарга бар – фән юк, гыйлем юк. Тарихчы, нәрсәгәдер каныгып, ике көн рәттән Әлтафидан сораган. Үзе юньләп аңламаган нәрсәләрне Әлтафидан сөйләтмәкче булган. Шаярма абыең белән. Менә без болай итәбез…

– Әй, әй, син Зөлхәбирәне нәрсә белән басасың? Егетләр, тульке дөресен генә әйтим, тарихчы Галиев … да белми.

Галиев чыдый алмыйча ыңгырашып куйды. Әлтафиның Мостафа мулланы күтәргән кулы һавада асылынып калды…

Юк, Галиев, ничә әйтсәң дә, егет кеше.

Иртәгесен ул булган хәлне директорга сөйләп тормады. Вакланмый ул, бөтен хикмәт шунда…