Читать книгу Кавказан баххьаш. Горцы - Мзия Ратиани - Страница 13

1901-чу шеран шело ца кхоош деана и буьрса Iа хуьйцуш, Кавказан лаьтта йоьссира къона бIаьсте. Баьццарчу духаро кечйира хьаннаш, ткъа бес-бесара зезагийн кузо хьулйира шера аренаш а, некъан йистош а. КхоалгIа де дара Кута Йоккхачу Кхарачара Учкулан олучу йуьртахь меттигера эла Крымшамхалов Ислам волчохь хьошалгIахь волу.

Масех эзар стаг веха йоккха йурт йара Учкулан. Кхузахь масех маьждиг а, туьканаш а, пхьаьлгIанаш а йара. Учкулан олучу хи йистехь, Уллу-Кам олу кхин цхьа ахка цу хих кхетачу исбаьхьа хазачу меттигехь Iуьллура и йурт. Иза цIейаххана йара даьхний а, наккхармозий а лелорца.

Ши де хьалха Ислама шен нах Накра дукъал дехьара хьал муха ду хьажа дIахьажийнера, Гуьржийн махка дехьавалар таро хир йуй талла.

Кутас дийцира Исламе ша хIун гIуллакх эцна араваьлла ву. Кхарачойн элас тешо йира Кутина гIо дан ша шен ницкъ кхочург дийр ду аьлла.

ШолгIачу сарахь Крымшамхаловс бахийтина хилла нах цIа баьхкира. Цара хаам бира Гуьржеха боьду некъ биллина бу аьлла.

Кхин цхьа де даьлча, шен нах вовшах а тоьхна, Кута цхьаьна а волуш, кхарачойн эла Гуьржеха ваха новкъавелира. Арабаьккхина некъ атта бацара, ткъа лаьмнашка лекха хьала мел волу, иза кхин а чолхе а, хала а хуьлура. Амма Iаламан хазалло а, Шат-Ломан буьххьера схьахьоькхучу цIеначу хIавао а гIо дора Кавказан ирхенаш атталица йаха.

ШолгIачу сарахь хьеший Сванетера ДадешкелианигIар болчу кхечира. Хаза тайина церан хIусамна гонаха йина лекха керта йара, ткъа уьйтIахь лаьттара кху махкахь уггаре а лекха лоруш йолу бIов. Кевнаш схьа а диллина, царна дуьхьал веанчу ламанхочо хIорш муьлш бу а ца хоттуш, чубигира.

ДадешкелианигIеран ков-керт вуно хаза кечйина йара. Гуш дара иза бехаш болчу нехан ков – керт хилар. ЦIенна гонаха а, кертан йистошкахула а дIадийна шортта тайп-тайпана дитташ а, зезагаш а дара. Ткъа цIенна тIехьара гуш дара говрийн доккха божала а, пхьалгIанаш а.

Беха некъ бина хьеший жимма дег меттах доккхуш боллушшехь, цIийнан ламитIехь гучувелира цIен чоа а дуьхна, гIеметтахIоьтина стаг. Цуьнан гIодайуккъехь дихкина дара дашо хIур биллина доьхка.

Крымшамхалов Ислам шена гушшехь иза хазахетарца ламитIера охьахьедира:

– Дала бакъ де суна суна гуш дерг! ХIара ма доккха совгIат ду – мохь туьйхира цо.

Ислам а, Кута а хIусамдена дуьхьал вахара, ткъа ши эла дегайовхонца маракхийтира.

Дадешкелиани Татархан воккхавийна а ца волура кхарачойн элас шена хьошалла дарна:

– Делахь, боккъалла а ма доккха совгIат хили суна ахь дина хьошалла – олура цо сих-сиха. Элана хIинца бен ца гира йуьстах ваьлла шайн цхьаьнакхетаран терго йеш лаьтташ волу нохчо.

Цуьнга куьйг луш Дадешкелианина гира нохчийн обарган и кIоргера хьежар.

Дадешкелианин хIусам йан а йара боккъалла а эла вехачу хIусамах тера. Хьешан цIенна нийсса йуккъехь лаьттара папан дечигах йина горга стол, ткъа цунна гонаха дара Iаьржа тIаьрсиг тоьхна гIанташ. Товханна хьалха лаьттара черчийн цIоканаш тIетессина даккхий, кIеда гIанташ.

Ткъа чоьнан малхаблен агIор доьзалан да Махвши охьахууш волу кечдина леккха гIант. Хьешан цIа сирла доккхуш, догура иттанаш чIурамаш.

Ткъа стоьла тIера чимтоссургана чохь кIур бетташ Iуьллура еза тонка чохь луьлла.

Хьеший йуучух кхетта, жимма садаIа паргIат битира, ткъа буьйсанна папан дечигах йиначу, кхачанах кечйинчу йоккхачу стоьла хьалха охьахевшира уьш. Татархан лерина хьаьжира шен хьешашка:

– Ислам, нагахь санна хьо со волчу кху нохчочунца веанехь – Куте хьаьжира иза, цхьаьна гIуллакхо соьгара гIо оьшуш араваьккхина хир ву-кх хьо?

– Татархан, ахь нийса боху! Хьогара гIо оьшуш араваьлла ву тхойшиъ. Кутас ша и хьоьга дийцича нийса а хетар дара суна – элира Ислама. Обарга жимма соцунгIа а йина, долийра шен къамел:

– Гуьржийна къена эла Геловани Илико волчохь ши шо ду закъалтана лаьцна нохчийн бер долу. Цу кIентан дас дов даьллачохь къеначу эланан кIант вийнера, ткъа шен кIантах чIир оьцуш элас тур тоьхна и нохчо а вийна. Эланан йийсарера йада гIоьртина цу нохчочун зуда Бурунтуша дукъа тIехьа йолуш, шелонах гIорийна йелла. Дийна виссина волу и жима кIант элас закъалтана лаьцна ша волчохь сецош ву. Заманан йохалла суна хезна дацара кавказхоша зударшца а, берашца а тIом бо аьлла. Со кIантана тIаьхьа веана. Иза шен цIа верзо веза, шен гергарчу нахе дIавала веза.

Обарг паргIат вистхуьлуш хиллехь а, амма цуьнан доьналлех дуьзначу сибатана тIехьаьжча а гуш дара, иза ша аьллачунна тIера цкъа а вер волуш воций.

– Суна хезна цунах лаьцна. Соьга дийцира и хаттар къасто гIерташ эла Ратиани ву аьлла. Цкъа мацах бIо булуш хилла и ГелованигIеран элийн тайпа тахана дикка гIелделла ду, амма шайн йаьхьах доьхна дац. Амма ма-дарра аьлча чуьра ара а ца волуш, массарех а дIакъовлавелла волчу Иликон коьртехь хIун ду хууш Дела ша воцург цхьа а вац – ойла йеш вара хIусамда.

– Татархан, хIара тахана сингаттаме волу нохчо суна ваша санна ву хьуна. Кху дахарехь Iедало а, ахчано а гIо ца дечу хенахь, дош лелаш волчу Кутех хуьлу сан мокхаза гIортор. Ас хIумма а шеко йоцуш эр ду хьоьга, цо и кIант йа дийна йа велла цу йийсарера маьрша воккхур ву хьуна. Со ца хьоьгу хьуна кхунна новкъарло еш дуьхьал вер волчунах а. Цундела хьайн ницкъ кхочург де и гIуллакх маьрша дIадерзо. КIант воцуш кху махкара дIадаха йиш йолуш дац хьуна тхо – кхарачойн эланна лаьара шаьш кхуза кхачаран мехаллех Татархан кхетийта.

Къамел деш уьш Iачу хенахь кертара белхалочо хаам бира Татарханан ваша веъна аьлла.

– Кхуза чоьхьавала ала цуьнга – элира хIусамдас.

Жимма хан йаьлча, чоьхьа велира тIеман духар а долуш, майор цIе лелош волу Джансуг. Оьрсийша-м Георгий олура цунах. Шен вееш корта а таIийна, цо кхарачочуьнга куьйг кховдийра:

– Муха Iаш ду шу, эла? ХIинца-м хьо волчу ца вогIуш Iийр вац хьуна со – велакъежара иза, ткъа йуха цо Куте куьйг кховдийра.

– Джансуг, девзаш хир ду шу! ХIара Нохчийчуьр сан уллера накъост ву – вовзийтира Ислама вешина шен доттагIа. Джансуг вешина улло охьахиира. Дадешкелиани вежарий шайн хьешашна дуьххьал Iаш бара. Ислама а, Татархана а хоьттура эпсаре цуьнан гIуллакхаш муха ду, тIеман урхаллера керлачух лаьцна. Цаьрца къамел деш волу иза кӀелдӀашхула нохчочуьнга хьоьжура. ткъа цIеххьана шена хантIе кхозучу тепчан мукъа тIе куьйг а дуьллуш иза хьалаиккхира:

– Со вала велла! Кута ма ву иза! – йоккхуш йерг шен цIе йоцуш санна меттаха ца волуш Iаш волчу нохчочунна тIера бIаьрг ца боккхура эпсара.

– Мила Кута? – цецваьлла хьоьжура шен веше Татархан.

– Нохчийн обарг Кута ву-кх! – шен ваша ша дуьйцучух ца кхетарна оьгIаз оьхура Джансуг.

– Хьуна вевза иза? – йуха а цецваларца веше хаттар дира Ислама.

– Вай хьанна ца вевза иза? – цIеххьана мохь беттачуьра соцуш, меллаша жоп делира Джансуга.

– Ма эхь ду иза! Суна-м ца воьвзу иза – цхьаъ дагадеана леррина нохчочуьнга хьоьжура эпсар.

– Со кхуза чоьхьа воллушшехь и сайна мичахь гина те бохуш, цуьнан терго еш Iаш вара со – велакъажарца стоьла хьалхара гIоттуш, хьешашна тIеволавелира эпсар, ткъа йуха Куте куьйг кховдош, цо элира:

– Буро а, Грозная а гIопашкахь массо а меттехь хьан суьрташ ду, ткъа хьан коьртах хIоттийна боккха мах а бу. Оьрсий кхоьру хьоьх, амма ламанхоша хьан сий до.

– ХIан! ХIинца вайна массо а вовше дика вевза – велавелира вист ца хуьлуш, Iаш хилла эла. Гулбеллачара йуха а дийцаре дира Кутас деана гIуллакх.

– Ислам, хьо тан доттагIа ву. Тхан дас Тенгиза чIогIа гергарло лелийнера хьан деца. ХIинца дуьйна хьан накъост Кута а тхан доттагIа хир ву. И кIант цу йийсарера маьрша ваккха мел а дукха ахча кхоор дац оха – шайн къамелана реза болуш, вовшашка хьоьжура ДадешкелианигIар.

– Ас кхана Геловани эла волчу а вахана дуьйцур ду кIантах дерг – ша бина сацам бовзийтира Татархана.

Iуьйре йекхна йара, амма делкъехь чIогIа йохлур йу. Сванетехь бIаьсте хьалххе йеанера Кавказан дукъа тIехьачул. Эланан кертахь заза даьккхинера стоьмийн дитташа, ткъа керла йаьллачу бецан баьццарчу куза тIехь даьржинера бес-бесара зезагаш. Геловани волчу массо а цхьаьна гIур ду аьлла сацам бира хьешаша. Дадешкелиани шен хьешашца а, иштта кхин болчу уллора накъосташца а эла Геловани Илико кхечира. Кхаьрга хьоьжуш хилча санна, сиха схьадиллира кевнаш. Геннара гуш вара кертахь стоьла хьалха Iаш вара ойланашка вахана къена эла. Говрашкара буьссуш, уьш эланна тIебахара. Керта богIу нах гича, эла меллаша хьалагIаьттира, ша карахь ловзош хилла шаьлта йуьстах а йоккхуш.

– Маршалла ду хьоьга, сан хьоме Илико! – куьйг кховдийра цуьнга Татархана. Къеначу элане маршалла хаьттира Ислама а. Кутас корта таIийра, амма куьйг ца кховдийра.

Массаьрга а лерина хьажарца, гуьржийн элас уьш стоьле кхайкхира.

– Хьо лаа веаний, Татархан со волчу? ХIун гIо оьшу хьуна соьгара? – щен хьешан бIаьргийн хьежарехь цхьаъ деша гIерташ санна хаьттира къеначу элас.

– Соьца сан накъостий бу, кхарачойн эла Крымшамхалов Ислам а, нохчо Кута а – бовзийтира Татархана шен накъостий.

– Суна вевзара кхуьнан да – Исламе дIахьаьжира гуьрже. – ЧIогIа гергарло лелош вара тхойшиъ, ткъа нохчийн обарг а вуьйцуш хезна – элира элас.

– Илико, хьуна хаьа тхойшиъ хIун гIуллакх эцна араваьлла. Айхьа хIоттийна мах ала, тIаккха оха кIант дIавуьгур ву. Иза шен нахана дIавала веза. Берашца тIом беш а ца хуьлу, берашкара чIир оьцуш а ца хуьлу – эланна тIера бIаьрг ца боккхуш, элира Татархана.

– Ас дукха хан йу массаьрга а дIааьлла: кIант со волчохь вац. Шаьш ца тешахь, хIара керт талла – жоп делира элас Куте а хьоьжуш. Кхета мегар дара элас кIант дIалур воций. Хьеший хьалагIевттира. Кутас ша кертара араволуш, йуха а хьаьжна элира:

– Диц ма делахь вайшиъ йуха а гур хилар! – кхин вист ца хуьлуш кертара аравелира Кута. Воккхачу стеган Iодика а йина шайн доттагIчунна тIаьхье аравелира Ислам а, Татархан а.

Илико волчуьра ДадешкелианигIаьрга хIорш цIа баьхкича, хIинца а дIаваханза хиллачу Джансуга элира:

– Кута, тхо тарковски элийн цхьа тIаьхье йу. Доьзална йукъахь хилла дар-дацар бахьана долуш, Сванетехь тхайн паргIато леха дезна тхан. Сайн белхан гIуллакхашкахула со дуккхозза а хилла Дагестанехь а, Нохчийчоьхь а. Къилбаседа Кавказан сардалан гуонехь болх бина ас. Со тешна ву тхан дай а хьо волчохь Довта-МартантIехь хилла хир бу. Хьо дикачу дайх, йаьхь йолчу къомах схьаваьлла а ву, Паччахьан эскар хьайх цецдоккхуш майра турпалхо а ву. ХIинца дуьйна хьо тхан уллора накъост а ву. Хьуна гIо эшча, тхайн ницкъ кхочург дан тхо кийча а ду – Кутех бIаьрг буьзна хьоьжура эпсар.

– Ас даггара баркалла боху суна тахана гIо дан мел гIоьртинчунна. Хьуна а, Ислам, хьайн массо а гIуллакх дIа а тесна, соьца Гуьржеха веана волчу. Шуна а – ДадешкелианигIаьрга хьаьжира Кута. – Аш шайн ницкъ кхочург дира и кIант цIа верзо. Баркалла шуна. Амма хIинца цкъа а хила йиш йац моьттург дан деза, иза ас дийр а ду – велавелира Кута.

Шен накъосташка Iодика а йина, Кутас йуьхьарлецира Маьршачу Сванете боьду некъ – шен доттагIа эла Ратиани а, цуьнан зуда, Кутин ду биъна йиша Фатика а йолчу. Татархана шен нах бахийтира Кутица цхьаьна, иза ша воьдучу дIакхаччалц цуьнан кхерамазалла ларйан.