Читать книгу Алиф - Пауло Коэльо - Страница 6

Деярли икки ойлик саёҳатлар ортда қолди. Менга ҳаёт қувончи қайтди. Лекин тунлари уйғонганимда ўз-ўзимдан: “Уйга қайтганимда ҳам шу қувончни ҳис этармиканман?” деб сўрайвераман. Хитой бамбукини ўстириш учун тўғри чора кўряпманми? Ҳозиргача еттита мамлакатда бўлиб улгурдим. У ерда китобхонларим билан учрашдим. Бундан ўзимдаги тушкунликни бироз унутиб, қалбим қувончга тўлди. Аммо нимадир ҳали ўз оламимни забт этмаганимни билдириб турибди. Бу саёҳатларим аввалгиларидан унчалик ҳам фарқ қилмайди.

Олдинда фақат Россия сафари турибди. Кейин-чи? Зиммамга янги мажбуриятларни олиб, ҳаракатни давом эттиришим керакми ёки бироз тин олиб, олинган натижаларни таҳлил қилишга уриниб кўришим керакми?

Ҳозирча менда жавоб йўқ. Билганим бир нарса: йўлчи юлдузга интилиб яшалмаган умр – бекор ўтказилган умр. Мен билан бундай бўлишига йўл қўя олмайман. Зарур бўлса, саёҳатларимни йил охиригача давом эттиришга ҳам тайёрман.

Ҳозир Тунисда, шу номдаги мамлакат пойтахтидаман. Китобхонлар билан учрашув ҳадемай бошланади. Худога шукурки, зал тўлибди. Икки маҳаллий зиёли мени йиғилганларга таништириш учун тайёргарлик кўрмоқда. Улардан бири кириш сўзининг матнини кўрсатди. Нутқ қисқагина, ошиб борса икки дақиқалик. Бошқасининг китобларим тўғрисидаги нутқи анчагина экан – камида ярим соатлик.

Координатор узун нутқ эгасига учрашув бир соатга ҳам бормаслигини, унинг нутқини тўлиқ ўқиш учун вақт етмаслигини хушмуомалалик билан тушунтиради. Нутқ муаллифига осон бўлмаганини тушуниб, унга ачинаман. Аммо координатор ҳақ: мен ўз китобхонларим билан бевосита мулоқот қилиш учун бу ердаман. Қисқа баҳсдан сўнг муаллиф тадбиримизда иштирок этмаслигини маълум қилиб кетиб қолди.

Учрашув бошланди. Саломлар ва ташаккурлардан кейин йиғилганларга бу ерга бирор нарсани тушунтириш учун келмаганимни ва учрашувимизни монолог эмас, балки жонли мулоқот тарзида олиб бормоқчилигимни айтдим.

Бир аёл китобларимда ёзган белгилар ҳақида сўрайди. Улар қанақа бўлади? Унга ҳар бир шахс учун алоҳида белгилар борлигини, умримиз давомида оғир синовлардан ўтиб, хатолар қилиб, Яратган бизни ўзи белгилаган йўлга йўналтираётганини англаб етганимизча белгиларни ажратишни, танишни ўрганиб боришимизни тушунтираман. Яна бир китобхоннинг тахминича, мени Тунисга ҳам белгилар олиб келган. Тафсилотларга тўхталиб ўтирмай, шундайлигини тан ола қоламан.

Суҳбат давом этади, вақт ўтиб боради ва хотима ясаш фурсати етади. Мен таваккалига олти юз иштирокчи орасидан ўрта ёшлардаги мўйловли одамни танлайман ва сўнгги саволни беришни сўрайман.

– Менинг саволим йўқ, – дейди у. – Мен фақат бир ном айтмоқчиман.

У айтган ном – Барбазан-Деба. Бу ҳозир мендан минглаб чақирим олисдаги ибодатхона. Бу ерга содир бўлган мўъжизага шукрона сифатида санамча эҳсон қилгандим ва айнан шу ерда сафарга жўнаш олдидан Яратгандан мадад сўрагандим.

Унга нима жавоб қилишни билмайман. Саҳнада мен билан ўтирганлардан бири ўша пайтдаги ҳолатимни шундай тасвирлаганди:

Худди ер айланмай қолган ва вақт ҳам тўхтагандай эди. Ақл бовар қилмас ҳолат юзага келди: нотаниш китобхон ўша ибодатхона номини айтганда мен сиз ва рафиқангиз кўзларига қалққан ёшларни кўрдим.

Сиз бирдан тилдан қолдингиз ва юзингизни табассум тарк этди. Кўзларингиз ёшга тўлди. Киприкларингиз учидаги ёш томчилари сўроқсиз пайдо бўлгани учун узр сўраётгандек қалтираб турарди.

Ҳатто менинг ҳам нафасим бўғилди. Кўзларим билан хотиним ва қизимни қидиришга тушдим; ҳар доим ҳаяжонли дақиқаларда шундай қиламан. Улар залда эдилар ва ҳамма каби улар ҳам нигоҳлари билан сизга хайрихоҳлик ва далда бўлишга уринишарди.

Мен ичимда Кристинадан ёрдам сўрадим, нималар содир бўлаётганини англашга, бу сукунатни қандай бузишга уринардим. Ва кўрдимки, у ҳам сиз билан бирга сассиз йиғламоқда, сизлар бир-бирингиздан узоқда ўтирган эсангиз-да, кўзёшларингиз бир-бирига қўшилиб кетгандай, гўёки иккингиз бир симфониянинг икки нотасидек эдингиз.

Бир неча лаҳзага ҳамма нарса: зулм ҳам, томошабинлар ҳам мавжудликдан тўхтади. Сиз рафиқангиз билан ҳеч биримиз ортингиздан бора олмайдиган жойга руҳан кўчдингиз. Биз билан сукут ва кўзёш орқали юзага чиққан ҳаёт қувончигина қолди.

Сўзлар – қоғозга кўчган кўзёшлар. Кўзёшлар – айтилмайдиган сўзлар. Уларсиз қувонч ўз зиёсини йўқотган, қайғу эса туганмас бўларди. Шунинг учун ҳам кўзёшларингиз учун раҳмат.

Эҳтимол, белгилар ҳақида савол берган аёлга бу ҳам қаерда бўлишим керак бўлса, керакли вақтда ва керакли жойдалигимни билдирувчи белги эканини ҳамда мени бу ерга келишга нима ундаганини ўзим ҳам тушунмай қолганимни айтишим керакмиди.

Шундай бўлса-да, тахминимча, бунга ҳожат йўқ эди. Шундоқ ҳам ҳаммасини тушуниб олгандир.

* * *

Рафиқам билан қўл ушлашиб Тунис бозорларини кезиб юрибмиз. Бу ер бир даврлар қудратли Рим империясига таҳдид солган Карфаген харобаларидан бор-йўғи ўн беш чақирим нарида жойлашган. Биз буюк Карфаген қўмондони Ганнибал ҳақида гаплашамиз. Рим ва Карфагенни бир неча юз чақирим сувлик ажратиб тургани учун римликлар жангни денгизда бўлишини кутмоқда эдилар. Аммо Ганнибал улкан қўшини билан чўлни кесиб ўтиб, Гибралтар бўғозидан, Испания ва Галлиядан ҳамда жанговар филлари билан Альп тоғларидан ошиб ўтиб римликларга шимолдан ҳужум қилди ва тарихдаги энг шонли ғалабалардан бирига эришди.

Ганнибал йўлига ғов бўлганларнинг барчасини ер тишлатди. Бироқ кутилмаганда, ҳеч кимга маълум бўлмаган сабабга кўра Римга бир қадам қолганда тўхтаб қолди ва шу билан Мангу шаҳарни забт этиш унга насиб этмади. Айнан шу қатъиятсизлик туфайли йиллар ўтиб Карфаген римликлар томонидан ер юзидан супуриб ташланди.

– Ганнибал тўхтади ва ютқазди, – мулоҳаза қиламан овоз чиқариб. – Демак, қийинчиликларга қарамай фақат олға интилиш керак. Тинимсиз сафарларга кўникиб боряпман.

Рафиқам ўз-ўзимга гапираётганимни тушунади ва ўзини эшитмагандай тутади. Маҳаллий қаҳвахонада бизни Самил, мен китобхонлар билан учрашувдан сўнг таваккалига танлаб, зиёфатга таклиф қилганларимдан бири, кутиб ўтирибди. Бизга одатда ҳамма сайёҳларга кўрсатиладиган обидаларни эмас, балки шаҳарнинг ҳақиқий ҳаётини кўрсатишини сўрайман.

Самил бизни чиройли иморат ёнига бошлаб боради. Маълум бўлишича, бу ерда 1574 йилда биродаркушлик содир бўлган экан. Қотил ва қурбоннинг отаси бу ерга шу иморатни солиб, унда ҳалок бўлган ўғли хотирасига мактаб ташкил қилибди. Унинг ҳикоясига жавобан бунинг натижасида қотил ўғил ҳам унутилмаслигини айтаман.

– Унчалик эмас, – дейди Самил. – Бизда жиноятнинг олдини ола билмаган киши ҳам шу жиноятга теппа-тенг шерик ҳисобланади. Қотиллик содир бўлганда, қотилга қурол сотган ҳам Парвардигор олдида бирдек гуноҳкор бўлади. Ота ўз айбини енгиллатишининг ягона йўли – фожиани одамларга фойдаси тегадиган нарсага айлантириш эди.

Бирдан ҳамма нарса йўқолади: уй, кўча, шаҳар ва Африка ҳам. Мен гўё улкан сакраш қилиб, зах ертўлага олиб борадиган қоронғи туннелда пайдо бўламан. Бу уйда қон тўкилишидан икки юз йил олдинга, ўзимнинг аввалги ҳаётларимдан бирига қайтаман. Менга тикилиб турган Ж. қаршисида турибман. Унинг нигоҳи кескин эди.

Лаҳза ўтмай яна ўз ҳолатимга қайтаман. Туниснинг сершовқин кўчасида, рафиқам ва Самил ёнида турибман. Бу нима бўлди? Нега Хитой бамбукининг илдизлари унинг новдасига оғу узатмоқда? У ҳаёт ортда қолди ва унинг гуноҳлари ювиб бўлинган.

“Сиз бир марта қўрқоқлик қилдингиз, мен эса кўп марталаб виждон амрига бўйсунмадим. Ҳозир бўлса шу кашфиёт туфайли озодман” деган эди Ж. Сен-Мартенда. У ҳеч қачон менинг ўтмишга қайтишга уринишларимни маъқулламас, бунга ёрдам берадиган машқлар бажариш ва китоблар ўқишга қатъий қаршилик қиларди.

– Қурбоннинг отаси қасос олишга уринмади, барибир бу муносиб жазо бўла олмасди. Бунинг ўрнига донолик ва билим тарқатишга аҳд қилди. Унинг мактаби икки юз йилдан ортиқ вақт давомида фаолият юритди.

Бошқа замонга кўчганимга қарамай биронта ҳам сўзни ўтказиб юбормадим.

– Айнан шундай.

– Нима шундай? – сўрайди рафиқам.

– Мен йўлдаман. Англашни бошлаяпман. Буларнинг барчасида мазмун бор.

Мени қувонч қамраб олади. Ҳамроҳимиз эса бироз хижолат чекади.

– Ислом дини реинкарнация ҳақида нима дейди? – сўрайман ундан.

Самил ўйланиб қолади.

Ундан шуни билиб беришни илтимос қиламан. Самил телефонини олиб танишларига бирма-бир қўнғироқ қила бошлайди. Биз рафиқам билан қаҳвахонага кириб, аччиқ қаҳва буюрамиз. Иккимиз ҳам чарчадик. Бизни денгиз маҳсулотларидан тайёрланган кечки овқат кутиб турибди. Ҳозир ортиқча бирон нарса еб қўймаслик учун ўзимизни тийишимиз керак.

– Менда ҳозир дежавю[3] содир бўлди.

– Бу ҳаммада вақти-вақти билан бўлиб туради. Буни ҳис қилиш учун сеҳргар бўлиш шартмас, – ҳазиллашади Кристина.

Самил қаергадир йўқолиб кетди.

– Анави уйни томоша қилаётганимизда мен бир сонияга ўтмишга кўчдим. Бу ҳол Самил фақат жиноятчи эмас, балки унга шу жиноятни содир қилиш учун шароит яратиб берганларнинг барчаси айбдор бўлишини айтаётган пайтда содир бўлди. 1982 йилда Ж. билан энди танишган пайтларимиз унинг отасига қандайдир боғлиқлигим борлигини айтганди. Ўшандан бери бу мавзуга умуман қайтмади ва бу ҳақда унутиб юбордим. Аммо бир неча лаҳза олдин унинг отасини кўрдим. Энди эса унинг нимани назарда тутганини тушуняпман.

– Ўша менга гапириб берган ҳаётингдами?..

– Ҳа. Испан инквизицияси даврларида.

– Буларнинг ўтиб кетганига анча бўлган. Қандайдир қадимий воқеани деб ўзингни қийнашнинг нима кераги бор?

– Мен қийналмаяпман. Яраларинг битиши учун ўзингда журъат топиб уларни кўздан кечиришинг керак. Мен ўзимни кечиришни ва хатоларимни тўғрилашни ўргандим. Тушуняпсанми, бу саёҳат улкан бошқотирмага ўхшайди ва мен эндигина уни қисмларга ажрата олдим; муҳаббат, нафрат, қурбон, кечириш, қувонч ва қайғу. Мана, нима учун биз бу ердамиз. Ўзимни анча яхши ҳис қиляпман. Мен ўз оламимни топганимча йўқ. Чунки ҳали ҳаммасини тушунмайман. Аммо бу содир бўлгач, ҳақиқат мени озод этади.

* * *

Самил қўлида китоб билан қайтди. Ёнимизга ўтириб, арабчада бир нималарни ғудраниб, саҳифаларни аста оча бошлайди.

– Мен шулардан хабари бўлган танишларнинг учтаси билан гаплашдим, – дейди ниҳоят. – Улардан иккитасининг ишонтиришича, биз ўлганимиздан сўнг тўғри жаннатга тушарканмиз. Учинчиси эса Қуръоннинг айрим оятларига мурожаат қилишни маслаҳат берди.

– Мана биринчиси: «Ва ҳолбуки жонсиз эдингиз У сизга жон берди, сўнгра жонингизни олади ва яна тирилтиради ва сизлар Унга қайтажаксизлар»[4]. Ўзимни яхши таржимон дея олмайман, лекин маъноси айнан шундай.

Самил китобни ҳафсала билан варақлайди ва кейинги оятни ўқийди.

– «Аллоҳнинг йўлида қатл бўлганларни ўликлар деманг. Балки улар тирикдирлар, лекин сиз сезмайсиз»[5].

– Мана у!

– Бу ерда бошқа оятлар ҳам бор. Аммо ростини айтганда, бу мавзуларда гаплашиш менга бироз ноқулай. Келинг, яхшиси, сизга Тунисни кўрсата қолай.

– Ўқиганларингизнинг ўзи етарли. Инсонлар кетмайди, биз доим шу ерда бўламиз, ўтмиш ва келажак оралиғида. Умуман, Инжилда ҳам шунга ўхшаш сўзлар бор. Бир жойида Исо алайҳиссалом Яҳё алайҳиссалом ҳақида шундай дейди: «У (Чўқинтирувчи) – келиши керак бўлган Илёсдир»[6]. Агар яхшилаб эслаб кўрилса, бу мавзуга оид яна цитаталарни топса бўлади, – дейман.

Самил шаҳар пайдо бўлиши ҳақидаги афсонани бошлаб юборади ва тушунаманки, ўрнимиздан кўтарилиб, обидаларни томоша қилишда давом этиш пайти келди.

* * *

Эски шаҳарнинг деворлари устида чироқ бор экан. Самилнинг айтишича, араблар кўп ишлатадиган “чироқнинг ёруғи фақат ажнабий (мусофир)га тушади” деган матали шу ердан келиб чиққан.

Нима ҳам дердим, матал айни ҳаётий. Самил орзуси – ёзувчи бўлиш ва ўз ватанида уни тан олишлари учун курашмоқда. Ватанида эса мени, бразилиялик ёзувчини тан олишади.

Бизда ҳам шунга ўхшаш мақол борлиги эсимга тушади: “Ҳеч ким ўз юртида пайғамбар эмас”. Одатда узоқдан келган нарсаларни қадрлаймиз ва атрофимиздаги гўзалликка кўп ҳам эътибор қаратавермаймиз.

– Шундай бўлса-да, вақти-вақти билан, – давом этаман мен, – ўзинг учун мусофир бўлиб туриш керак.

Суҳбатимизга умуман эътибор бермаётгандай турган рафиқам бир пайт менга ўгирилиб:

– Буни қандай тушунтиришни билмайман-у, аммо бу чироқда сенга алоқадор нимадир борга ўхшайди. Тушунишим билан айнан нималигини сенга айтаман.

* * *

Бироз дам олиб, дўстлар билан кечки овқатни тановул қилгач яна шаҳар бўйлаб сайрга отланамиз. Фақат бу сафар Кристина кун бўйи ҳис қилганларини тушунтиришни бошлайди:

– Сен сафарда юрганинг билан уйдан чиқа олмаяпсан. Биз бирга эканмиз, шундай давом этаверади. Чунки ёнингда сени яхши биладиган одам бор ва бу хотиржамлик туйғусини сингдириб боради. Энди сафарингни ёлғиз давом эттиришинг керак. Эҳтимол, чидаб бўлмасдек кўринган ёлғизлик сени қийнар, аммо бу туйғу бошқалар билан яқинроқ мулоқот қила бошлаганингда асталик билан йўқолиб боради.

Бироз тин олгач, у давом этади:

– Қаердадир ўқигандим, юз минг дарахтли ўрмонда бир хил япроқ учрамас экан. Икки киши бир Йўлдан боришса-да, уларнинг манзиллари алоҳида. Умумий қарашларимизга мослашишга уриниб, бирга бўлишда давом этар эканмиз, ҳеч қайсимиз муваффақиятга эриша олмаймиз. Шундай экан, сен билан хайрлашаман. Германияда учрашамиз, футбол бўйича жаҳон чемпионатининг биринчи ўйинида.