Читать книгу Мы – хлопцы жывучыя - Іван Сяркоў - Страница 2

Мінула ўсяго некалькі дзён, як нашы занялі сяло. Фронт яшчэ недалёка. Яшчэ трывожна на душы: ходзяць чуткі пра нейкія дэсанты, Вечарамі, як толькі змеркнецца, неба на захадзе пачынае чырванець, нібы бярэцца на мароз. Там немцы паляць вёскі. Па начах яны яшчэ прылятаюць бамбіць горад, і тады з акна нашай хаты відаць, як у тым баку блукаюць у небе ярка-блакітныя промні пражэктараў, як густую асеннюю цемрадзь пранізваюць трасіруючыя кулі і снарады. Агні то бягуць чародкамі адзін за адным, то рассыпаюцца па небе, як з сяўні. Такімі начамі ў нашай хаце ніхто не спіць. Жанчыны з пагарэльцаў шэпчуць малітвы, дзеці насцярожана прыслухоўваюцца да далёкага грукату. Мая бабка то пастаіць ля акна, то выбежыць на ганак, каб паслухаць, ці не ляцяць тыя гіцалі і сюды, і ўсё просіць бога, каб той адвёў ад нас бомбу, угаворвае папсаваць «іхнія ерапланы».

Кожны дзень вяртаюцца з бежанцаў нашы аднавяскоўцы. Адны валакуць на сабе свае клункі, нясуць на руках дзяцей, другія, упрогшыся ўсёй сям’ёй, цягнуць па разбітай грузавікамі і танкамі дарозе саматужныя каляскі. У Палікарпа, што жыве на Хутары, уцалела карова, дык ён абвешаў яе пажыткамі і яшчэ малога зверху пасадзіў. Малы, абвязаны пад пахі матчынай хусткай, трымаецца аберуч за мяшок і ганарліва паглядае па баках: ага, верхам еду! А мы з хлопцамі стаім ды пасмейваемся. Знайшоўся данскі казак! Глядзі, каб рагаты скакун не ўпудзіўся.

То на адно, то на другое пажарышча прыходзяць гаспадары, корпаюцца ў вуголлі, спадзеючыся нешта знайсці. Можа, чыгунок які не згарэў, можа, гліняны збан уцалеў. I мая бабка не адстае ад людзей: схадзіла на чужое папялішча і назбірала амаль не поўны фартух перагарэлых цвікоў.

– Жывы пра жывое думае, – сказала яна, высыпаючы цвікі ў скрынку з розным патрэбным у гаспадарцы жалеззем.

А я ні пра што не думаю. Мне добра на ўсім гатовым. Толькі і ведаю гойсаць па вуліцы, як той, што з ланцуга сарваўся. Няхай бы ўжо мой брат Глыжка біў лынды, дык таму дараваць можна. Бясштанька яшчэ. Ён толькі сёлета пайшоў бы ў школу, калі б не вайна. А я хлопец ужо вялікі, мне трынаццаць гадоў стукнула, бабка кажа, што вось-вось жаніць пара, але розуму і на бабульчынага паўкіпця не нажыў.

Бабцы здаецца, што і мой прыяцель Санька Макавей, сын хахлушкі Марфешкі, таксама ветрагон. У нас абодвух наўме адно войска, што ідзе па шашы, у нашых галовах толькі танкі, як быццам не нагледзеліся на іх за вайну: спачатку – на нямецкія, цяпер – на свае. Дома двор разбураны, сенцы раскіданы, дык у мяне рукі адсохлі падняць на пажарышчы цвік і прыбіць хоць адзін аполак. Вось калі б нам з Санькам патроны давалі – іх бы мы, напэўна, з хлебам елі.

Тут бабка, як заўсёды, павінна была яшчэ сказаць, што не будзе з мяне чалавека, але не сказала: пад акном свіснуў Санька.

– Іван! Гайда самалёт нямецкі глядзець! Ноччу збілі!

Бабка аж за сэрца схапілася. I не дзіва: Санька – лепшы свістун на нашай вуліцы. Закладзе чатыры пальцы ў рот ды як дзьмухне – мёртвы падскочыць. А вераб’і месца сабе на вербах не знаходзяць.

– Каб цябе нячыстая сіла свіснула, ідал рагаты, – сказала бабка, а я тым часам выпырхнуў на вуліцу. Калі ўпаў нямецкі самалёт, то хіба ты будзеш думаць пра нейкія там цвікі і аполкі, пра разбураны двор і незасыпаную прызбу? Няхай старая ўжо як хоча злуецца, а бегчы трэба. Не пабяжыш – хлопцы і без цябе паадкручваюць і разбяруць усё самае лепшае, а ты застанешся так, будзеш потым сядзець без нічога.

– Хутчэй! – нецярпліва махнуў рукой мой прыяцель і ўжо на хаду з зайздрасцю сказаў: – Васька Мамуля знайшоў там штось такое, як гадзіннік. Са стрэлкамі.

Нам у твары б’е золкі вецер са снежнымі крупамі. З-пад ног разлятаюцца пырскі бруднай вады: на дарозе вялікія лужыны – не кожную пераскочыш. Але калі б з неба сыпалася каменне, і гэта б нас не спыніла. Не кожны дзень падаюць за нашым сялом нямецкія самалёты.

Самалёт упаў далёка, за Лісінымі равамі ў лазе. Калі пойдзеш па вуліцы, то дасі кругаля ледзь не да хаты бязногага Цімоха, а там яшчэ лугам вярсты тры з гакам. Але цяпер такія хлопцы, як мы, па вуліцы не ходзяць. Дзе гуляе вольны вецер, там і нам ёсць дарога. Ні платоў табе, ні агароджаў, ні парканаў з варотамі. Варта дабегчы да Міронавага пажарышча, потым па двары, ад якога засталося адно абгарэлае шула, шмыгнуць у сад, пераскочыць цераз падсечаную снарадам грушу-спасаўку, і ты адразу апынешся на Малахавым агародзе.

Тут немцы выкапалі глыбокі бліндаж. З Малахавай хаты яны зрабілі сцены і накат, а парэчкі перасадзілі на насып для маскіроўкі.

З-пад накату выведзена бляшаная труба, з якой валіць шызы дым і ляцяць іскры. Хацелі мы з Санькам зазірнуць у амбразуру, паглядзець, хто там пасяліўся, але нічога не ўбачылі. У амбразуру ўстаўлена шыбка з кавалкаў замурзанага шкла і вісіць нешта падобнае на фіранку.

За агародамі, у траншэях, процьма пустых нямецкіх гільзаў, большых і меншых, у стужках і насыпам, вінтовачных і ракетных. Але на гільзы мы цяпер і глядзець не хочам. Падумаеш, дабро! Абы толькі была ахвота, дык можна поўны мех назбіраць.

А вось рознакаляровыя тэлефонныя правады – гэта рэч. З іх выходзяць цудоўныя каралі. Многія дзяўчаты такія носяць. Шкада, што ў нас часу няма, а то і мы з Санькам пашукалі б правадоў і нарабілі б караляў усім-усім: маёй бабцы, Санькавай матцы, цётцы Марыне.

На вочы трапілася нямецкая каска. Санька па-заліхвацку падфутболіў яе нагой. Каска з бразгатам пакацілася з гары ў тарфяны кар’ер, а мы пабеглі далей.

Знайсці самалёт аказалася не так проста. За Лісінымі равамі лазы багата. Можна, не ведаючы, цэлы дзень хадзіць і нічога не выхадзіць. А тут яшчэ асака, куп’ё, балота. Балота славутае – Махавое. Усе нашы Падлюбічы дралі тут мох канапаціць хаты, таму што столькі моху нідзе не знойдзеш. Ідзеш, як па падушках.

Не было таго лета, каб у Махавым не тапіўся конь. Бягуць тады дзядзькі па вуліцы: хто з вяроўкай, хто з ручніком, хто з рыдлёўкай, як на пажар.

Калі я быў малы, дык верыў, што ў Махавым жывуць чэрці. Так бабка казала. Бывала, спытаеш:

– Баб, куды ты? А яна:

– У Махавое чарцей сляпіць.

Вось і паспрабуй тут знайсці самалёт. Сунуліся мы з Санькам у адно месца – багна; паткнуліся ў другое – грузне пад нагамі куп’ё. Толькі ў абход застаецца ісці. Па Сухой грыве.

Але і на Сухой грыве не так ужо і суха, каб бокам каціцца. Санька не пацэліў скочыць на купіну і набраў поўныя буркі рудой і халоднай, як лёд, вады. Давялося разувацца і выкручваць анучы.

– Нічога, сагрэюся, – падбадзёрыў ён сам сябе, дробна ляскаючы зубамі.

Нечакана ў кустах мы наткнуліся на лазовы будан, накрыты асакой. Перад буданом невялікая кучка вуголля, недагарэлыя галавешкі, бульбяное лушпінне. Заглянулі ўсярэдзіну – воглае, прымятае сена. Відаць, тут жылі не дзень і не два. Можа, і мой дзед Мікалай. Ён расказваў, што перасядзеў у Махавым усю страляніну, пакуль нашы не прыйшлі. I не адзін ён тут быў: поўнае балота і сваіх, і чужасельскіх. Перад самым прыходам нашых, за адзін усяго дзень, іх агледзелі немцы. Праўда, самі немцы, не ведаючы дарогі, лезці сюды пабаяліся, але адкрылі такі агонь, аж стагнала зямля. Дзедава шчасце, што непадалёку ямка ад бомбы была. Туды і кінуўся стары, проста ў брудную, халодную тарфяную твань. Цяпер кашляе так, што слухаць страшна. Але нічога, кажа: «Калі не памру, то буду жыць».

Чым глыбей мы з Санькам забіраемся ў Махавое, тым часцей нам трапляюцца такія буданы: то накрытыя асакой, то проста з вецця лазы, вялікія і як толькі аднаму залезці. А збітага сёння ўночы нямецкага самалёта нідзе не відаць.

– Нічога! Знойдзем! – не падае духам пасінелы Санька.

– Не мог спытаць у Мамулі? – злуюся я. – Можа, ён і не тут зусім.

Нарэшце мы выбраліся на сухое. Парадзела лаза, сям-там пачалі трапляцца пачарнелыя ад дажджоў копы сена. Значыць, мы цяпер на самай Сухой грыве. Ісці стала весялей, і Санька паспрабаваў нават засвістаць нейкі марш. Але нічога ў яго не выйшла. На холадзе губы сталі неслухмяныя.

I раптам мы спыніліся нібы ўкапаныя. Перад намі ляжаць перакуленыя набок разбітыя калёсы. У паламаных аглоблях адкінуў галаву забіты конь. Амаль побач – глыбокая варонка. I ўвесь мурог навокал густа ўсеяны камякамі торфу.

– Бомба? – спытаў Санька.

– Хто яго ведае, – паціснуў я плячамі.– Мог і снарад.

У сваім сяле мы ведаем кожнага каня. Можам здалёк угадаць, ці гэта Чмышыхіна «кувалда», вымененая ў італьянцаў на ікону Багародзіцы, ці старая кабыла Слепка дзеда Каўрача. А тут глядзелі-глядзелі і не ўгадалі. Не наш, не падлюбскі.

А непадалёку, каля схіленага набок невялікага стажка, стаіць другі конь, жывы, і скубе сена.

– Глянь, – аж не паверыў я сваім вачам. – Што гэта?

Прыгледзеліся лепш – і зусім гэта не конь. Жарабок не болей года. Вараной масці. На лбе белая зорачка. Кашлаты, худы. У хвасце і грыве поўна ваўчкоў.

Жарабок таксама нас заўважыў, насцярожыўся, задраў галаву, натапырыў вушы.

– Гэта матка яго, відаць, – кіўнуў Санька ў бок разбітых калёс. – Вось ён тут і кружыцца, не адыходзіць.

– А дзе ж людзі? – спытаў я ў сябра і адразу ж сам зразумеў, што пытанне гэта недарэчнае. Ці мала дзе. Можа, загінулі. Можа, трапілі ў рукі немцаў. А можа, ратуючыся, кінулі воз і ўцяклі. Ці, можа, кабыла, спалохаўшыся страляніны, упудзілася, вырвалася з рук гаспадара і бегла, не выбіраючы дарогі, пакуль не напаткала сваю смерць. Як бы там ні было, жарабок зараз нічый, і яго трэба злавіць.

– Кось-кось-кось!

Мы паздымалі шапкі і, трымаючы іх у выцягнутых руках, рушылі да жарабка. Так я заўсёды лавіў дзедавага Шэрага. Шэры ведаў, што ў шапцы ёсць морквіна, бульбіна ці якія іншыя прысмакі, і ахвотна ішоў насустрач. А тут гэтак не атрымалася. Жарабок недаверліва скасавурыўся на мяне, потым на Саньку і падаўся прэч.

Нягледзячы на худзізну, ён аказаўся даволі жвавым. Быццам бы і не было куды ўцякаць: наперадзе – дрыгва, ззаду – мы з Санькам. Тады жарабок павярнуўся назад і, чвякаючы капытамі па гразі, прабег перад самым маім носам. Санька кінуўся напярэймы, хацеў схапіць за грыву і не паспеў.

– Адзічэў ён, ці што? – здзівіўся мой прыяцель.

Доўга мы ганяліся за жарабком, а той усё не даваўся ў рукі. Мы ўжо збіраліся плюнуць і пайсці далей, шукаць нямецкі самалёт. Няхай тут калее на холадзе, калі ён такі. Але падумаем, падумаем – і шкада. Загіне. Ваўкі нападуць, ці ў балоце ўтопіцца.

Нарэшце, падкраўшыся з-за куста, Саньку ўдалося ўчапіцца за грыву, і жарабок здаўся. Ці то ад стомы, ці то ад страху ён аж трымцеў. Падымеш руку, каб пагладзіць па шыі,– спалохана ўскідвае галаву. Не бойся, дурненькі, мы хлопцы добрыя! Мы цябе не пакрыўдзім, паставім у хлявок, дадзім сена. Яшчэ дзякуй скажаш.

Мы начапілі яму на шыю маю папружку ад штаноў і павялі ў сяло. Спачатку жарабок ішоў паслухмяна і толькі ў канцы Сухой грывы раптам страпянуўся, ледзь не вырваўся з рук і заржаў тонка, працяжна. У мяне аж сэрца зайшлося.

– Гэта ён па матцы, – сказаў Санька і ўздыхнуў.– Развітваецца.

Нічога, браток, цяпер не зробіш. Прывыкай жыць сам. Не маленькі. А матку забудзь. Не ўстане яна з тых аглобляў.

Так мы і ідзём дамоў утрох: я, жарабок і Санька. Саньку добра: адной рукой ён трымаецца за папружку, а другой памахвае як хоча. Мне горш: даводзіцца трымаць непадпяразаныя штаны.

Мы ідзём з Санькам і марым. Вось вырасце жарабок і стане такім прыгожым скакуном, які быў да вайны ў калгасе. Здаецца, звалі яго Буяном. Помніцца, як хлопцы-дапрызыўнікі выводзілі яго на поплаў і гарцавалі на ім па чарзе. Уздоўж дарогі яны ўторквалі ў зямлю доўгія лазіны і потым секлі іх шабляй. Даўгагрывы Буян ляцеў, нібы птушка. Такім будзе і наш жарабок. Толькі трэба ваўчкі павыскубаць з грывы і хваста.

Мы вядзём яго па перакапаных траншэямі агародах, міма нямецкіх бліндажоў; вядзём па вуліцы міма пажарышчаў. I хто ні сустрэнецца, кожны здзіўлена праводзіць нас вачамі. А мы шчаслівыя і радасныя. Успомнілася бабульчына прыказка: «Хто там ідзе?» – «Салдат каня вядзе». Наш «конь» спалохана касавурыцца на высокія закураныя коміны, што стаяць уздоўж вуліцы на чорных папялішчах, насцярожана паводзіць вушамі, раздзімае ноздры. Паветра ў сяле пахне мокрым попелам.

На Міронавым двары жарабок ледзь не ўпудзіўся. Нечакана побач з сабой убачыў чорнае абгарэлае шула і так кінуўся ўбок, што я не ведаў, за што мне хапацца: за грыву ці за свае штаны. Добра, што Санька не разгубіўся і павіс у яго на шыі.

I добра, што Санька пасля доўгай спрэчкі ўсё-такі згадзіўся весці жарабка ў наш двор. Інакш мне дома было б ад бабкі на абаранкі. «Што? – спытала б яна. – Пакармілі цябе каля самалёта?» А так не паспела спытаць, бо я зайшоў у хату і адразу пахваліўся:

– Баб, каня прывёў!

– А вала ты не прывёў? – не паверыла яна, але ўсё-такі глянула ў акно. I ўсе, хто быў у хаце – свае і пагарэльцы, дарослыя і дзеці,– прыліплі да шыб.

– Гля, і праўда! Конь!

– Як з палону ўсё адно, – уздыхнула бабка. – I чым жа яго карміць?

Дзед Мікалай таксама прыйшоў паглядзець на нашага з Санькам каня. Пакруціў свае сівыя вусы, патаптаўся, пагладзіў жарабка па спіне і сказаў:

– Стрыгунок яшчэ. Калі людзі не знойдуцца, няхай расце.

Нашы з Санькам планы на будучыню стрыгунка дзеду не вельмі спадабаліся.

– Яшчэ што прыдумайце, – бурчаў ён, выскубваючы з грывы калючкі дзядоўніку. – Скакун! Не скакун, а карміцель будзе. Трапіць у добрыя рукі – пакорміць людзей хлебам. А вы хіба гаспадары? Ахламоны вы. Дай вам волю – замардуеце.

Мы пакрыўджана маўчым. I нам ёсць чаго крыўдаваць. Ахламон – гэта чалавек, у якога ў галаве гуляе вецер. Дык няўжо і мы такія? I невядома яшчэ, хто хутчэй замардуе. Мы яго шкадаваць будзем. На дварэ цяпер холадна, і я накрыю стрыгунка нанач старой посцілкай.

– На печ яго з сабой вазьмі,– параіла бабка. – А то штаны свае аддай, няхай носіць. Бач ты яго! Посцілку ўбачыў. Болей нічога твая галава не прыдумае?

Але мы хлопцы ўпартыя. Не посцілку, дык мяшок у бабкі ціхенька ўзялі. А на другую раніцу, выпусціўшы з хлява стрыгунка пагуляць, пачалі яго прывучаць да баявога імя.

– Буян! Буянчык! – крычым мы па чарзе з Санькам.

Стрыгунок стаіць сярод двара, кашлаты, худы, панура апусціў галаву, адвесіў ніжнюю губу, а ў наш бок і вухам не вядзе.

Калі хочаш вырасціць баявога каня, трэба набрацца цярпення.