Читать книгу Die tronkgesprekke - Willie Esterhuyse - Страница 6

Die stryd teen kommunisme en terrorisme

OP 6 SEPTEMBER 1966 word dr. HF Verwoerd, eerste minister van Suid-Afrika, met ’n dolk deur Dimitri Tsafendas in die parlement vermoor. Verwoerd word by uitstek beskou as Suid-Afrika se argitek van apartheid. Hy was ’n ideoloog by uitnemendheid wat rasseskeiding (segregasie) tot ’n beginselposisie teenoor rassevermenging (integrasie) verhef het. Onder sy leiding word ’n stelsel van beleidsmaatreëls, wetgewing én rasgebaseerde waardes planmatig gekonstrueer. Pogings om dié rasse-ideologie aanvaarbaar te maak met argumente oor etnisiteit (volk) en vorme van selfbeskikking, kon nooit die kernbeginsel van sy ideologie verdoesel nie: rassesegregasie, soos dit voorgeskryf en deurgevoer is deur die NP-regering. Vir die teenstanders van apartheid, soos die ANC en Mandela, was dié stelsel ’n vorm van praktiese en strukturele gewelddadige rassisme.

Billikheidshalwe moet daarop gewys word dat Verwoerd nie regtig die vader van die apartheidsideologie en -stelsel was nie. Verwoerd het wel aan die apartheidsideologie, soos wat dit reeds in Afrikanergeledere begin gis en floreer het, duideliker begrip, aanvaarbaarheid (onder Afrikaners) en gespesifiseerde beleidsdoelwitte gegee. Trouens, die gistingsproses was nie eens ’n outentieke Afrikaner-affêre nie. Dit was deel van ’n Westerse en selfs globale tendens. Arbeidswetgewing om goedkoop mynarbeid te verseker, was byvoorbeeld nie die produk van Verwoerd se rassistiese politieke drogbeelde nie. Die Britte het entoesiasties en in eiebelang aan dié rassistiese arbeidstelsel getimmer.

Die apartheidsideologie was, by wyse van spreke, lankal in Afrikaners se lugweë. Om ’n voorbeeld te noem: In Julie 1949, ná dr. DF Malan en die NP se oorwinning in die verkiesing van 1948, hou die gefedereerde NG Kerke ’n kongres. Hulle reik ook ’n verklaring uit, opgeneem in hul Referate en besluite:3

“… aangesien die blanke ras in Suid-Afrika die draer van die Christelike kultuur en beskawing is, en geroepe is om hom op die hoogste peil van suiwerheid en doeltreffendheid te hou indien hy die beste dienste aan die godsdiens en sedelikheid, die wetenskap en kuns in Suid-Afrika wil lewer, verwelkom die Kongres die stappe wat die Regering getref het om huwelike tussen blank en nie-blank te verbied”.

Wetgewing in dié verband is in 1949 deur die NP-regering onder leiding van sy oud-dominee, Malan, ingestel. Soos ’n klompie NG dominees voor en na hom, byvoorbeeld die konserwatiewe Andries Treurnicht, wat die Nasionale Party van PW Botha laat skeur het en die regse Konserwatiewe Party gestig het, loop Malan se pad vanaf die preekstoel na die politiek. Malan verlaat die preekstoel eers vir Die Burger (as redakteur) en later leier van die Nasionale Party wat generaal Jannie Smuts van die Verenigde Party in 1948 die loef afsteek. Hierna sou die NP vir bykans ’n halfeeu die politieke septer oor Suid-Afrika en sy groeiende bevolking swaai; onder andere die massiewe swart verstedeliking.

Die NP se verkiesingsoorwinning en Malan se leierskap vind binne ’n definiërende internasionale omgewing plaas. Sowel die Nazi’s as die fasciste is verpletterend verslaan, deels met behulp van kernbomtegnologie wat ’n dekades lange Koue Oorlog met Washington en Moskou as hoofantagoniste veroorsaak. Die Verenigde Nasies (VN), indertyd algemeen in Afrikaans die Verenigde Volke-Organisasie (VVO) genoem, word gevestig met Smuts as een van die vroedvroue. ’n Verklaring van universele menseregte word in Desember 1948 deur baie lande aanvaar. Die Atlantiese Manifes (Atlantic Charter), soos dit sedert bekragtiging in 1941 bekendgestaan het, het die reg op selfbeskikking en selfregering van kolonies beklemtoon. Indië (1947), Ceylon en Birma word onafhanklik, en in Suid-Afrika neem die Nasionale Party in 1948 die leisels oor.

Die NP se kleurbeleidsverklaring in die destydse koerant Die Transvaler op 29 en 30 Maart 1948 het dit duidelik gestel: “Aan die een kant is daar die beleid van gelykstelling wat voorstaan gelyke regte vir alle beskaafde en ontwikkelde mense, afgesien van ras of kleur, en die geleidelike toekenning van stemreg aan die nie-blankes namate hulle bevoeg word om van die demokratiese regte gebruik te maak. Aan die ander kant het ons die beleid van apartheid wat gegroei het uit die ervaring van die gevestigde blanke bevolking van die land, en gegrond is op Christelike beginsels van reg en billikheid. Dit beoog die handhawing en beskerming van die blanke bevolking as ’n suiwer blanke ras …”

Die ANC neem kennis van dié blatante rassisme. Nelson Mandela was in 1948 reeds ’n bekende gesig op die kampus van die Universiteit van die Witwatersrand (Wits) en aktief betrokke by die ANC. Sy jare lange vriendskap met George Bizos het trouens op die Wits-kampus begin. Dit was een van die sogenaamde oop universiteite waar swart studente kon studeer, maar byvoorbeeld nie in die swembad kon swem nie. Integrasie was nie inklusief nie, maar streng gekontroleerd. Malan en sy NP sou egter baie gou dié selektiewe integrasie met sy sorgvuldige, beskermde skyn van rassetoleransie doelbewus teiken.

Die eerste skoot klap in die parlement tydens sy nooienstoespraak as eerste minister: Oop universiteite is ’n onding. ’n Ander reëling, selfs aparte instellings, sal getref moet word. En wat maak swart buitelanders aan die oop universiteite? Dit was ook nie net ’n eenmalige leë politieke dreigement nie. Daar word baie gou aan ’n kwotastelsel vir swart studente in die mediese en tandheelkunde fakulteite gedink. Dit lei tot studenteproteste en massavergaderings. Liberale, kommunistiese en swart nasionalistiese studente word deur dié kwessie verenig. Dit skeel Malan en sy NP min en hulle wil by die universiteitsowerhede weet wat onder die protesterende studente aangaan. Van die Wits-studente sou later bekende persoonlikhede word: Harry Schwartz, Philip Tobias, Ruth First, George Bizos en natuurlik Nelson Mandela.

Kort op die hakke van die verbod op gemengde huwelike, en binne twee jaar ná die VVO se aanvaarding van die Universele Verklaring van Menseregte, kry die beleid van staatsgedrewe segregasie in 1950 vier vername boublokke:

•Die Bevolkingsregistrasiewet, oftewel die amptelike klassifikasie van mense volgens hul ras.

•Die Groepsgebiedewet, oftewel woongebiede volgens rasseklassifikasie.

•Die Ontugwet, wat seksuele verkeer tussen wit/swart kriminaliseer.

•Die Wet op die Onderdrukking van Kommunisme, wat onmiddellik toegepas is met die verbanning van die SAKP.

Intussen vorder Nelson Mandela se leierskapsprofiel binne die ANC. Hy word in 1949 verkies tot die ANC se nasionale uitvoerende komitee. In 1951 word hy die president van die ANC-jeugliga. Die ANC, wat reeds in 1912 gestig is, was teen 1950 nie juis ’n beweging wat die bewindhebbers snags laat wakker lê het of bedags as ’n belangrike besprekingspunt op beleidsagendas geplaas is nie.

Die Nasionale Party het dié situasie egter verander en met hul beleidspunte nuwe politieke lewe en energie in die ANC ontketen. Die rol van die NP vanaf 1948 in die wel en wee van ons land, en die groei van die ANC gedurende die dekades ná 1948, staan in ’n regstreekse en wisselwerkende verband met mekaar. Dié wisselwerking lei tot die eerste werklik betekenisvolle politieke kantelpunt (tipping point) in wit-swart-verhoudinge: die beroemde Defiance Campaign oftewel Versetveldtog van Junie 1952, met Nelson Mandela as een van die hooforganiseerders. Dit was ’n vreedsame en nierassige massaprotes, ’n vorm van burgerlike ongehoorsaamheid wat duisende mense teen apartheidswetgewing gemobiliseer het. Die meeste van hulle het nie stemreg gehad nie. Onder die inspirasie van mahatma Mohandas Gandhi se lewensfilosofie en optredes, bevry die protesteerders hulself van ’n slaafse aanvaarding deur die onderdruktes van wat hulle aangedoen word.

Met Nelson Mandela se ondersteuning rig James Moroka – die ANC se president – ’n brief aan Malan as eerste minister. Hy versoek die afskaffing van ’n paar spesifieke apartheidswette. Dit sal, so reken hy, massaprotesaksies voorkom. Malan antwoord ten minste die ANC-leier se brief, al was dit deur middel van sy sekretaris. Die antwoord was negatief. Malan, wat soos ’n tipiese oudmodiese en konserwatiewe predikant gedink het dat volkereverskille ’n goddelike verordening is en dat Afrikaners ’n spesiale roeping het, reken selfs dat die regering se beleid een van “goodwill to the Bantu (swart mense)” is.

As ’n toonbeeld van redelik grootskaalse massaprotesoptrede en ’n vorm van burgerlike ongehoorsaamheid, was die Versetveldtog ’n reusesukses. Dit het die protesteerders selfvertroue gegee én terselfdertyd die owerhede totaal en al onkant gevang: Wat om met al die oortreders te doen, want die howe kon nie die dik stroom oortreders vervolg nie, en die tronke het voller en voller geword …

Nelson Mandela was een van die wat gearresteer is.

Die ANC se jaarlikse nasionale kongres teen die einde van 1952 het vir heelwat drama gesorg. Albert Luthuli word tot president verkies. Nelson Mandela kon egter nie die konferensie bywoon nie omdat hy en 51 ander leidende figure ’n paar dae voor die konferensie met erge verbodsbepalings wat vir ses maande gegeld het, uit die openbare lewe verwyder is. Hy moes in Johannesburg bly, kon nie met meer as een persoon op ’n keer praat nie en mag nie eens sy seun se verjaardagpartytjie bywoon nie. Sy botsings met die owerhede het van toe af al erger geword en ’n roete gevolg wat na Robbeneiland gelei het.

Die verbodsbepalings kort voor die konferensie kon egter nie verhoed dat Mandela as die eerste visepresident (van vier) van die ANC verkies is nie. Die apartheidstaat, sy gesagsfigure en volgelinge het natuurlik nooit kon droom dat Mandela se verbodsbepalings deel sou wees van ’n trajek wat hom uiteindelik as president van ’n gedemokratiseerde Suid-Afrika verkies sou sien en die einde van die NP sou meebring nie.

Daar is ’n belangrike rede waarom hierdie hoofstuk met ’n verwysing na Verwoerd begin. Die ANC, wat in 1912 gestig is, was vir baie dekades nie ’n revolusionêre beweging wat geweld gebruik het om politieke doelwitte te bereik nie. Die regeringsoorname van die Nasionale Party (1948), en veral die verskyning van Verwoerd, het nuwe uitdagings tot die ANC gerig. Politieke regte, deelname aan die ekonomie, verblyfreg en bewegingsvryheid het algaande sterk mobiliserende kwessies geword. Dit het binne die Suid-Afrikaanse regering ’n groeiende fokus op staatsveiligheid in die handhawing van wet en orde geskep. Verwoerd word in 1950 lid van DF Malan se kabinet as minister van naturellesake (naturel – native – was destyds die algemene woord vir swart mense). In 1958 volg Verwoerd vir Strijdom op as eerste minister. Die idee van rasseskeiding en selfregerende swart (etniese) state word ’n kernstuk van sy ideologiese raamwerk.

Dit is gedurende die vyftigerjare dat die ANC as bevrydingsbeweging met ’n sterker protes- en versetstrategie na vore begin tree het. Die Vryheidsmanifes (Freedom Charter) sien in Junie 1955 die lig. Vroue trek in 1956 saam voor die Uniegebou en die gehate pasboeke, in swart geledere by uitstek die simbool van vernedering, oorheersing en verdrukking, word verbrand. Verwoerd word ’n massamobiliserende faktor soos nooit vantevore nie.

Verskeie wette oor sogenaamde naturellesake sien trouens gedurende die vyftigerjare die lig, waaronder die gehate Bantoe-Onderwyswet (1953) wat vir aparte swart onderwys voorsiening gemaak het. In dieselfde jaar word ook die berugte wette oor die afkondiging van ’n noodtoestand ingestel, asook ’n wysigingswet wat burgerlike ongehoorsaamheid kriminaliseer en strafbaar met tronkstraf van drie jaar maak – ’n reaksie op die Versetveldtog van die vorige jaar. En in 1956 begin die ewe berugte Hoogverraadverhoor (Treason Trial) wat vyf jaar lank sou duur. Nelson Mandela was een van die aangeklaagdes. Nog ’n uiters belangrike gebeurtenis vir Afrika-nasionaliste vind in 1957 plaas: Ghana word onafhanklik van Britse koloniale beheer.

Swart leiers en intellektuele was oor die algemeen goed ingelig oor die apartheidsbeleid. Baie van hulle sou waarskynlik kennis geneem het van die volgende uitspraak van Verwoerd: “In a multi-racial society where power must eventually be transferred into the hands of the numerically stronger Bantu, not only the White, but also the Coloured and Indian will go under. Over time even the Bantu masses will not benefit because on the strength of what has happened elsewhere in Africa, it must be taken into consideration that South Africa will develop into an autocracy or dictatorship. On account of their lack of ability to manage a complicated administration, the country will moreover administratively and economically be destroyed for everyone.”4 Verwoerd se regime word trouens ook ’n politieke kantelpunt en georganiseerde verset, ook in ’n gewelddadige vorm, word vir die ANC onafwendbaar.

Op 21 Maart 1960 word dit met koeëls, bloed en lyke geïllustreer by Sharpeville. Dit word ’n kragtige politieke simbool, ’n definierende oomblik in ons geskiedenis.

Die kwessie van integrasie/segregasie, en selfregerende swart state, was daarom nie die enigste kwessie wat deur Verwoerd se optrede op die politieke agenda geplaas is nie. Ook georganiseerde verset het daaruit voortgespruit. Van hierdie agendapunt word Nelson Mandela die leidende lig en uiteindelik ook die internasionaal mobiliserende simbool. Hy help Umkhonto we Sizwe (MK) – die Spies van die Nasie – stig en bly ’n tyd lank suksesvol voortvlugtend uit die kloue van die veiligheidspolisie. Op 27 Mei 1963 word hy na Robbeneiland gestuur om ’n vyf jaar lange gevangenisstraf uit te dien.

In 1964 word hy en ander swart aktiviste lewenslange gevangenisstraf vir hoogverraad opgelê, iets wat die brandstof sou word wat mettertyd die ANC op ’n wentrajek sou plaas. Mandela word in ’n hoë mate Verwoerd se teenspeler, al was dié Afrikanerleier toe al dood. Sy nalatenskap was immers nie in die graf nie.

John Vorster, minister van polisie, volg Verwoerd op in 1966, dieselfde jaar dat Botswana onafhanklik word. Vorster was nie onbekend aan Nelson Mandela nie. Duma Nokwe, iemand wat Mandela geken het, word in 1956 die eerste swart persoon wat tot die Balie toegelaat word. Daar was onmiddellik tipiese apartheidsbesware teen sy gebruik van die biblioteek, personeelkamer en togakamer. Kragtens die Groepsgebiedewet is sy gebruik daarvan ’n kriminele oortreding, so het advokate Lammie Snyman, George Munnik en ander geprotesteer. Vorster, ook tot die Balie toegelaat, het gereken dat Nokwe nie amptelike toestemming sal kry om kantore in ’n blanke area te huur nie. Hy moet deur middel van die departement van naturellesake kantore in ’n swart gebied verkry. Nokwe se aansoek om kantore in ’n blanke area is inderdaad geweier.

John Vorster, en sy Wet op Terrorisme (1967), lui ’n fase in ons geskiedenis in waarin die apartheidsdroom hand aan hand gaan met iets anders: sekuriteit en ’n verhewigde stryd teen terrorisme.

Hoe om van Malan, Strijdom, Verwoerd en Vorster se apartheidsnalatenskap ontslae te raak, word ’n strydpunt wat ’n paar dekades sou duur om te beredder. PW Botha se bydrae begin met dié agendapunt: Hy moet die oplaaiende georganiseerde binnelandse opstande, asook die toenemende gewapende verset van die South West African Peoples’ Organisation (Swapo) in Namibië (destyds Suidwes-Afrika genoem) en die ANC in Suid-Afrika, hanteer. Ian Smith, eerste minister van die destyds wit regeerde Rhodesië (vandag Zimbabwe), en die Portugese koloniale teenwoordigheid in Angola en Mosambiek, was ook kernkwessies. Strategies en takties het Botha nie juis tyd gehad om baie aandag aan Verwoerd se groot ideologiese droom te gee nie.

Dit is nie nodig om ’n lang storie oor dié politieke fokusverskuiwing te vertel nie. Vorster was die vader van drakoniese maatreëls soos aanhouding-sonder-verhoor, selfs vir 180 dae en langer. Dit is binne dié praktyk dat daar gou begin praat is van die marteling van politieke aktiviste en selfdood. Tussen 1963 en 1983 het meer as 50 aangehoudenes onder vreemde omstandighede gesterf. Een van hulle was Ahmed Timol, wie se beweerde selfdood onlangs herondersoek is. Daar is in 2017 bevind dat hy deur agente van die John Vorster-veiligheidhoofkwartier in Johannesburg vermoor is toe hulle hom in Oktober 1971 van die dak afgegooi of by die venster uitgestoot het. As daar nou één minister van justisie en later eerste minister was wat gereken het dat die veiligheidsituasie in die land, asook die kommunistiese en revolusionêr-geïnspireerde terreur, dit hoegenaamd nie moontlik maak om volgens algemeen aanvaarde demokratiese en morele reëls op te tree nie, was dit John Vorster. Die sukses by Rivonia in 1963, toe ’n klompie ANC/SAKP-lede aangekeer is waar hulle saamgesweer het om die apartheidstaat te ondermyn, was brandstof vir Vorster se begrip van sekuriteit en hoe “die vyand” verslaan moes word. Dit word ’n dringende aangeleentheid toe Mosambiek op 25 Junie 1975 en Angola op 11 November 1975 onafhanklik word. Daarvolgens kom Portugese beheer tot ’n einde en sogenaamde terroristebewegings (Frelimo en die MPLA) neem oor.

In 1977 word Winnie Mandela, Nelson Mandela se vrou, na Brandfort in die Vrystaat verban. En op 12 September 1977 sterf die Swart Bewussynsleier, Steve Biko, in aanhouding.

Interne gesprekke in Afrikanerkringe, soos binne die geheime jeugorganisasie die Ruiterwag en die Afrikaner-Broederbond, het al minder op kwessies soos Afrikaner-identiteit, die onderwys, plaaslike sake en aanverwante probleme begin fokus, en al meer en meer op veiligheidskwessies. Goeie menseverhoudinge en die noodsaaklikheid van “oor-kleur-kontakte” is algemeen bespreek. Die revolusionêre en gewelddadige stryd van veral die ANC word in dié tye toenemend in Westerse kringe as ’n aanvaarbare vryheidstryd beskou. En die politieke gevangene Nelson Mandela word by uitstek die gesig én verpersoonliking van hierdie bevrydingstryd.

Oliver Tambo en Thabo Mbeki ontwikkel ook ’n diplomatieke stryd teen die apartheidstaat. Hulle reis van land tot land, stad tot stad, organisasie tot organisasie met die boodskap: “Nelson Mandela moet vrygelaat word. Suid-Afrika moet van rasseverdrukking bevry word. Die Weste behoort sanksies teen die apartheidsregime in te stel.” Dié diplomatieke offensief word ’n reusesukses. In die geskiedenis is dit waarskynlik die beste voorbeeld van ’n revolusionêre vryheidsbeweging wat ’n diplomatieke oorwinning oor sy militêr sterker opponent behaal het. Tambo en Mbeki het aanvaar dat strukturele rassisme nie militêr verslaan sou kon word nie. Daarom kies hulle ’n diplomatieke offensief, ’n strategies én takties uitstekende keuse. En PW Botha word die regerende elite se leier wat dié offensief die hoof moet bied.

Ná ’n hewige magstryd tussen PW Botha van Kaapland en Connie Mulder van Transvaal, twee ministers, word Botha in 1978 tot eerste minister verkies. Daar was maar altyd ’n verskil van mening tussen die Transvaalse nasionaliste, uit ’n omgewing van oorwegend swart mense, en die Kaaplanders met hul interaksie met bruin mense wat oorwegend Afrikaans was. Nóg ’n verskil was die feit dat die Afrikaanse landbousektor verskillende belange en daarom ook verskillende politieke drukgroepe verteenwoordig het. Die Suide was ten volle ingestel op uitvoerprodukte soos vrugte en wol terwyl die Noorde weer hoofsaaklik op die binneland gefokus het vanweë die vleis- en mieliemarkte. Dié verskil in ekonomiese en markgeoriënteerde aktiwiteite het ’n belangrike politieke rol gespeel. Daarom was daar binne die Nasionale Party ook die sogenaamde Kaapse liberaliste en nie bloot net die Transvaalse Republikeine nie.

Nóg John Vorster nóg PW Botha was ideoloë. Albei was fanaties veiligheidsbewus en het kommunisme en Moskou se rol in die bedreiging van die veiligheidstaat as hoofbedreiging beskou. Wat in die literatuur as die konstruk-van-die-vyand beskou word, kry by Vorster en Botha ’n naam: Moskou, kommunisme én die ANC, met laasgenoemde as ’n protégé en agent van Moskou.

Botha, wat vanaf 1966 in Vorster se kabinet gedien het as die minister van verdediging, was dit oor dié kwessie roerend eens met sy partyleier, al was hulle nou nie juis geesgenote of selfs vriende nie. Dié anti-kommunistiese lewens- en wêreldbeskouing was onder veral Afrikaners ’n sterk motiverings- én mobiliserende faktor. Boonop is dit nie net polities uitgedra nie, maar ook religieus met die hulp van die drie Afrikaanse susterskerke.

Vorster verwoord dié redenasie trouens baie goed. Op 24 November 1977, tydens ’n byeenkoms in Pietermaritzburg, verkondig hy dat Suid-Afrika ’n teiken van Moskou is. Moskou wil die seeroete rondom die Kaap beheer, ’n roete waarlangs sommige van Europa se olievoorrade vervoer word. Moskou rig ook sy gierige oë op Suid-Afrika se minerale rykdom. As Moskou met die hulp van die ANC beheer kan kry, is Europa sommer baie diep in die moeilikheid. Die kommuniste soek ’n monopolie oor die seeroete en minerale rykdom van Suid-Afrika. Die Vrye Wêreld kan in die proses verloor.

Hy verseker sy geesdriftige gehoor dat Suid-Afrika weliswaar ’n klein land is, maar tot die laaste man sal veg om dié oorname te verhoed. Dit sal nie net in belang van Suid-Afrika wees nie, maar ook in belang van die Vrye Wêreld én die Christendom. Sy bedoelinge was ongetwyfeld om Westerse menings positief te beïnvloed en tyd vir Suid-Afrika te wen. Dit was op daardie tydstip geensins ’n swak argument nie en Westerse lande was maar té bewus van hierdie gegewe; al kon hulle dit nie in die openbaar sê nie.

Hoe ook al, Botha neem in 1978 oor by Vorster. Botha was deurdrenk met ’n veiligheidskultuur, ’n allesoorheersende ordebewussyn, ’n obsessie met dissipline en iemand wat nie na lang argumente wou luister nie. Die regte van bruin mense was nietemin vir hom ’n topprioriteit. In private gesprekke kon hy nie daaroor uitgepraat raak nie – soos in die geval van die destydse Nico Malan-teater (vandag Kunstekaap) se posisie oor toegang. Hoe om verhoudinge met bruin mense te verbeter, was vir hom ’n belangrike morele kwessie. Sy persoonlike konflikte hieroor is in ’n hele paar private gesprekke belewe.

Oor een ding was hy onwrikbaar, naamlik die beweerde “Totale Aanslag” teen Suid-Afrika en die gevolglike noodsaaklikheid van ’n “Totale Strategie” teen dié “kommunisties gedrewe” aanslag. Dit was by hom sowel ’n politieke passie as ’n Christelike roeping. ’n Witskrif van sy departement oor dié Totale Aanslag het in 1977 ’n bal aan die rol gesit wat binne die Nasionale Party en die Afrikanergesetenheid groot gevolge gehad het. ’n Hele netwerk hegte Afrikanerorganisasies is daarvoor gebruik, byvoorbeeld die Afrikaner-Broederbond, kultuurorganisasies, kerke, Afrikaanse feestye en ander byeenkomste.

Dié witskrif verskyn na die 1976 Soweto- en ander opstande deur swart jeugdiges. Dit het nie net die NP-regering as sodanig en Botha in die besonder geskud nie, maar ook die wit sakesektor wat daarna die Stedelike Stigting begin het om verhoudinge, behuising en fasiliteite in stedelike gebiede te verbeter. Niks het die mislukking van die Verwoerdiaanse droom beter geïllustreer as Soweto in 1976 en die vermelde witskrif nie. ’n Nuwe, inspirerende toekomsdroom was afwesig. ’n Totale Strategie is al waarmee vorendag gekom kon word.

Botha doen wel ’n paar interessante dinge:

•Op retoriese vlak lewer hy in Augustus 1979 sy opspraakwekkende en (sogenaamde) “Pas aan, of sterf”-toespraak in Upington.

•Hy stel Kobie Coetsee in Oktober 1980 aan as minister van justisie.

•Daar word aangekondig dat ’n nasionale veiligheidsbestuurstelsel ingevoer sal word. Die departement van verdediging sal daarin ’n groot rol speel.

•’n Nasionale intelligensiediens word ontwikkel met Niël Barnard, ’n professor van Bloemfontein, as hoof. Volgens bronne was Kobie Coetsee instrumenteel hierin, maar tydens die onderhandelingsproses met die ANC en ander rolspelers het hul weë geskei.

Botha se houding ten opsigte van onderhandelinge met die ANC, die vrylating van Mandela en ander politieke gevangenes, en veral gesprekke met Mandela, is baie streng bepaal deur sy fokus op veiligheid en daarmee samehangend sy grenslose teenkanting teen kommunisme. Daar is twee boekies wat ons hieroor inlig, boekies wat aan leiers binne die Suid-Afrikaanse Weermag (burgermagleiers inkluis) beskikbaar gestel is:

•Handleiding oor terroristewapens (Geheim en beperk) en

•Talking with the ANC. 5

Die doel van die eerste boekie was om ’n beskrywing te gee van “die wapens en toerusting wat algemeen in die besit van terroriste in ons buurstate is”. Daar word ook gesê dat terroriste “hulle toerusting van oor die hele wêreld ontvang”. Die lys van toerusting is formidabel, meesal vanuit kommunistiese lande.

Wat die boekie onregstreeks vertel, is dat “terroriste” se wapentuig besig was om te verbeter. So ook hul opleiding om dié wapentuig meer doeltreffend te gebruik. ’n Verskerpte militarisering en investering in die wapentegnologie was onafwendbaar.

Talking with the ANC (Junie 1986) gee vir ’n mens, agterna gesien, ’n goeie aanduiding van wat die amptelike posisie was, hoe dié posisie beredeneer is en hoe PW Botha se platformverklarings ’n deurslaggewende rol hierin gespeel het. Die datum van uitgawe, Junie 1986, is belangrik, want in Junie, tien jaar vantevore, het swart, bruin en Indiër-jeugdiges die land met hul verset laat ontplof en aan die brand gesteek. Selfs die ANC is onkant gevang deur dié versetoptrede en het byvoorbeeld haastig in 1978 ’n afvaardiging na die beroemde generaal Giáp van Viëtnam gestuur. Die ANC het advies oor die idee van ’n People’s War gaan vra. Daar was ’n vrees dat die kinders die revolusie van die ANC kon kaap.

Botha was Machiavelliaans. Hy het geweet waaroor die konsolidasie van politieke én militêre mag gegaan het en dat organisasie, en veral die beheer oor sleutelinstellings van die staat, dié waarborg vir beheer en hiërargiese gesagsinstellings is. Hy transformeer Suid-Afrika mettertyd in ’n doeltreffende veiligheids-, oftewel sekurokratiese staat. Hy koop, na Vorster, polities gesproke tyd.

Oor die ANC, en veral onderhandelinge met die ANC, was hy onversetlik. Die boekie Talking with the ANC vertel dié storie. Dit verwys na ’n toespraak wat Botha op 15 Mei 1986 in die destydse parlement gelewer het. Kobie Coetsee, sy minister van justisie en gevangeniswese, het al die vorige jaar, in November 1985, vir Nelson Mandela in sy private hoedanigheid besoek na laasgenoemde se opname in die destydse Volkshospitaal. Hy was die eerste NP-minister wat dit gedoen het.

Botha beantwoord in sy toespraak die vrae: Kan daar met die ANC onderhandel word? Indien wel, wanneer en onder watter omstandighede?

Sy antwoord is as volg: “As far as the Government is concerned it remains adamant that it is prepared to negotiate with citizens of South Africa, provided that they do not resort to violence as a means of attaining their political and other goals, or call in foreign agencies to support them …”6 Hy beklemtoon: “Negotiation of necessity implies that participants should accept that not all their requirements are likely to be met; it implies a willingness to listen, to discuss and seek solutions. But these solutions will result from deliberations by South Africans in the interest of South Africans.”

Hierna volg die argument wat vanaf John Vorster se dae al holrug gery is: Die ANC is ’n kommunisties beheerde organisasie. Daarom is die revolusionêre strewe, die gewelddadige omverwerping van die huidige regeringstelsel en die oorname van “total power for itself” die ANC se strewe. Onderhandelinge word deur elemente in die ANC as ’n taktiek beskou om álle mag deur middel van geweld oor te neem. ’n Kompromis deur middel van ’n grondwetlike skikking waarin mag gedeel word, is nie ’n doelwit van die ANC nie. Die ANC volg ’n strategie gebaseer op die idee van ’n tweefase-revolusie waarin geagiteer word vir ’n “national liberation” met die eintlike doelwit van ’n kommunisties gereguleerde politieke stelsel. Wat in Viëtnam, Kuba en Nicaragua gebeur het, word as bewysmateriaal aangevoer. Die ANC is ’n terroriste-organisasie onder beheer van kommuniste.

Dié posisie het natuurlik om ’n rede bestaan, wat die publikasie ook tereg aandui: Suid-Afrika wás ’n gewelddadige samelewing, vasgevang in ’n burgeroorlog, oftewel vryheidstryd. So verklaar die ANC-beheerde Radio Freedom op 18 Februarie 1985 uit Lusaka: “Enemy property must be petrolbombed or attacked in any possible way. Enemy agents and collaborators must also be isolated and attacked.” En op 10 Oktober 1985 verklaar ’n ANC-segspersoon, Alosi Moloi, by die California State University: “Among us we have people who have openly collaborated with the enemy. You have to eliminate one to save hundreds of others.” Soos Winnie Mandela op 13 April 1986 gesê het: “… with our boxes of matches and our necklaces, we shall liberate this country.” Dit verwys na die halssnoer-moordmetode, waarmee ANC-ondersteuners beweerde meelopers van die apartheidstelsel vermoor het deur hul arms met buitebande vas te pen en hulle dan aan die brand te steek.

Op 15 Mei 1986 verklaar staatspresident PW Botha: “I would, however, shrink my responsibility if I do not state clearly that the Government is adamant to maintain order. People who perpetrate violence must take note that if they do not renounce violence, they will inevitably face the full power at the disposal of the state, which has not nearly been applied to the full. In future there must be no misunderstanding about this.”

Vier dae ná Winnie Mandela se uitbarsting, op 17 April 1986, was Botha selfs nog méér spesifiek: “… negotiations will not be conducted with the SACP, international or national terrorist groups or other fanatics.” Trouens, hy spesifiseer soos reeds gesê: “As far as the Government is concerned, it remains adamant that it is prepared to negotiate with citizens of South Africa, provided they do not resort to violence as a means of attaining their political and other goals, or call in foreign agencies to support them.” Botha was fel gekant teen inmenging van binnelandse of buitelandse drukgroepe.

Afswering van geweld vóór ’n onderhandelingsproses kon begin, was vir Botha ’n baie sentrale saak. So ook sy totale teenstand teen, en selfs weersin in, die SAKP. Op 28 April 1986 probeer hy selfs ’n wig indryf tussen ANC-nasionaliste en die kommuniste. Hy verklaar: “… it is high time for those ANC leaders who do not support communism to step out, to come back to South Africa and to take part in constitutional action.” ’n Paar dae vantevore verklaar Botha in ’n toespraak: “… there are Black nationalists within the ANC who are not aware that they are being manipulated by hardened communists”. Dit is ook die rede waarom Botha die Idasa-besoek van Van Zyl Slabbert en Alex Boraine aan Dakar so verpes het. By geleentheid het hy aan een van die skrywers van dié boek (Esterhuyse) gesê: “Hulle wil buite-om ons land se wettige regering met kommuniste oor ons land se toekoms onderhandel. Dis waarom hulle die parlement verlaat het.”