Читать книгу Recepcja prozy Herty Muller w Polsce - Agnieszka Reszka - Страница 5

Recepcja literatury niemieckojęzycznej w Polsce jest zagadnieniem dosyć szczegółowo zbadanym, cieszącym się zainteresowaniem nie tylko literaturoznawców wywodzących się z kręgu germanistów, ale także badaczy i krytyków literatury polskiej. Poszukują oni wspólnych elementów, łączących utwory polskich autorów z twórczością pisarzy i poetów innych narodów, zwłaszcza w odniesieniu do powojennych oraz współczesnych twórców pochodzenia niemieckiego, takich jak na przykład Günter Grass czy Elfriede Jelinek. W przypadku jednak innej niemieckiej noblistki – Herty Müller – odbiór jej twórczości w naszym kraju nie został jeszcze, poza kilkoma artykułami naukowymi oraz tekstami zamieszczonymi w czasopismach literackich i w prasie, opracowany w sposób dostateczny. Tematem poniższej analizy jest zbadanie recepcji prozy pisarki w Polsce oraz przedstawienie oceny jej utworów przeprowadzonej przez naszych rodzimych krytyków i czytelników¹.

Herta Müller – urodzona w 1953 roku w miejscowości Nitzkydorf² w Rumunii (rejon Banatu) – określana jest często mianem rumuńsko­-niemieckiej pisarki, ze względu na niemieckie pochodzenie jej rodziny oraz miejsce, w którym spędziła znaczną część swojego życia, ponieważ wywarło ono istotny wpływ na jej percepcję rzeczywistości. Rumuńskie motywy, problematyka społeczno-kulturowa oraz wydarzenia historyczne często pojawiają się w utworach pisarki. W polskich recenzjach oraz artykułach dotyczących noblistki zwraca się uwagę na jej osobiste doświadczenia, a także wątki autobiograficzne, ważne dla jej twórczości oraz poruszanej problematyki. Pisarka do roku 1987 mieszkała w Rumunii, była związana ze społecznością Niemców banackich. Przez dłuższy czas – do 15. roku życia, czyli rozpoczęcia nauki w szkole gimnazjalnej – znała i posługiwała się tylko językiem niemieckim. W Timiszoarze ukończyła niemieckojęzyczną szkołę średnią (Nikolaus-Lenau-Lyzeum), tam rów­nież odbyła studia filologiczne (studiowała germanistykę oraz lite­raturę rumuńską). Od roku 1976 – z kilkoma przerwami spowodowanymi zwolnieniem z pracy z powodów politycznych – pracowała jako tłumaczka w fabryce maszyn, a także jako nauczycielka w przedszkolu oraz korepetytorka. Represje tajnej służby Securitate zmusiły ją do wyjazdu z Rumunii. W roku 1987 wraz z matką oraz ówczesnym mężem Richardem Wagnerem wyemigrowała do Niemiec Zachodnich. Herta Müller jest laureatką wielu niemieckich oraz międzynarodowych nagród literackich, między innymi Heinrich-von-Kleist-Preis (1994), Prix Aristeion (1995), International IMPAC Dublin Literary Award (1998), Franz-Kafka-Literaturpreis (1999), Bundesverdienstkreuz (2010), Hannelore-Greve-Literaturpreis (2014), Heinrich-Böll-Preis (2015). W roku 2009 otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.

Pisarka odwołuje się często do wydarzeń historycznych, które wpłynęły na sytuację poszczególnych narodów w Europie, a także ukształtowały losy jej rodziny. Mniejszość niemiecka została przez nią pokazana na tle narodu rumuńskiego i innych grup etnicznych, współtworząca – jako jedna z wielu – społeczeństwo rumuńskie. Zainteresowanie Herty Müller nie ogranicza się jednak tylko do Rumunii i Niemiec, ale obejmuje również państwa oraz rejony w Europie i na świecie objęte konfliktami zbrojnymi, z wciąż istniejącymi antagonizmami narodowymi. Na tę cechę jej twórczości – szeroką perspektywę postrzegania rzeczywistości i koncentrowania się na potrzebach jednostki – zwracają uwagę literaturoznawcy, którzy analizując utwory noblistki, podkreślają ich geopolityczne uwarunkowania, a także możliwość odniesienia ich problematyki do sytuacji w różnych krajach. Pisząc o wydarzeniach drugiej wojny światowej oraz przemianach politycznych, które zaszły w Europie w kolejnych dziesięcioleciach, Herta Müller odwołuje się do historii swojej rodziny oraz własnych przeżyć. Nie można jednak traktować tej prozy jako relacji pamiętnikarskiej, bezpośredniego zapisu wspomnień autorki, lecz jako literacką formę kreacji autorskiej, zawierającą elementy autofikcyjne.

Celem publikacji jest zbadanie i przedstawienie odbioru utworów noblistki w Polsce, zaakcentowanie charakterystycznych cech jej prozy, które przyciągają uwagę naszych krytyków literatury i czytelników. Zasadniczym założeniem badawczym jest wykazanie, że twórczość Herty Müller ma charakter uniwersalny, nie jest ograniczona terytorialnie i kulturowo tylko do państw i narodów, z którymi wiąże ją miejsce narodzin i zamieszkania. Mimo jeszcze niedostatecznego i dosyć powierzchownego zainteresowania naukowego twórczością Herty Müller ze strony polskich literaturoznawców, jej książki cieszą się zainteresowaniem czytelników w naszym kraju. Recenzenci, dziennikarze, pisarze zainspirowani utworami noblistki, a także użytkownicy Internetu (m.in. blogerzy, osoby wypowiadające się na forach oraz w portalach społecznościowych) zwracają uwagę na bliską polskiemu odbiorcy tematykę jej utworów (krytyka systemów totalitarnych, obrona wartości humanistycznych, problematyka kulturowa i płciowa), nowatorstwo stylu pisania oraz ich specyficzną atmosferę wynikającą również z wielokulturowości autorki, jej pozycji „pomiędzy” dwoma narodami, językami i kulturami.

Motywy oraz problematyka pojawiające się w twórczości Herty Müller zostaną w pracy zestawione z wybranymi utworami polskich autorów – między innymi Hanny Krall, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Wiesława Myśliwskiego, Andrzeja Stasiuka oraz Wisławy Szymborskiej, Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta – o których wspominała noblistka, a także twórców wymienionych w recenzjach i artykułach, jako zbliżonych do niej tematycznie czy stylistycznie. Przedstawiając twórczość pisarki, uwzględniono również oddziaływanie jej poglądów, osobowości, a także stylu pisania oraz tematyki tekstów na przedstawicieli naszej rodzimej kultury i sztuki, ze szczególnym uwzględnieniem pisarzy i reportażystów (Małgorzata Rejmer, Michał Witkowski, Angelika Kuźniak). Ze względu na szeroki zakres problemowy i tematyczny twórczości pisarki należy uwzględnić kontekst kulturowy jej utworów. Dla zbadania recepcji prozy noblistki interesujące wydaje się także odniesienie do naszej rodzimej literatury. Porównanie z wybranymi polskimi pisarzami i poetami wymaga zastosowania metody komparatystycznej, która umożliwia pokazanie wspólnych cech i motywów, jak również różnic w tekstach badanych autorów.

Analizie poddano utwory Herty Müller; ze względu na zakres tematyczny pracy są to przede wszystkim teksty prozatorskie, czyli opowiadania, powieści, eseje, reportaże, wykłady akademickie oraz dłuższe wywiady prasowe zapisane w formie książek z podziałem problemowym. Jednakże dla zrozumienia specyfiki stylu pisania oraz nowatorskich form wyrazu przedstawione zostały także w zarysie cechy charakterystyczne liryki (przede wszystkim kolaże) noblistki. Literaturę podmiotu stanowią zarówno książki niemieckojęzyczne, jak również ich polskie przekłady, ponieważ temat pracy zobowiązuje do zbadania przede wszystkim utworów dostępnych dla polskiego odbiorcy, który nie zawsze zna język niemiecki³. Niestety nie wszystkie książki Herty Müller ukazały się w polskim przekładzie, dla bardziej wnikliwego i dokładnego przedstawienia badanych zagadnień odwołano się więc również do wydań niemieckich⁴. W analizie – w związku z brakiem ich oddziaływania na polską recepcję twórczości pisarki – pominięto wczesne i nieliczne utwory liryczne i prozatorskie, które ukazały się w Rumunii we wczesnym okresie jej pracy literackiej i zgodnie z wolą pisarki, w większości nie zostały ponownie wydane w Niem­czech⁵. Jako uzupełnienie literatury źródłowej należy traktować również wymienione i cytowane utwory innych pisarzy, między innymi Hanny Krall, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Andrzeja Stasiuka, Michała Witkowskiego oraz wspomnianych wcześniej autorów. Do analizy twórczości noblistki wykorzystano literaturę przedmiotu; niestety polskojęzyczne opracowania są bardzo nieliczne, dlatego w poniższym studium zostaną uwzględnione również materiały niemiecko- i anglojęzyczne. Badanie polskiego odbioru prozy Herty Müller wymaga ponadto uwzględnienia artykułów prasowych, recenzji, tekstów zamieszczonych w Internecie (takich jak np. informacje i artykuły w formie elektronicznej, fragmenty blogów, wpisy w portalach społecznościowych) oraz audycji radiowych i telewizyjnych (dostępnych w wersji cyfrowej).

Zgodnie z przedstawianą tematyką oraz analizowanymi materiałami dotyczącymi pisarki, praca ma układ problemowy. Składa się – poza wstępem i podsumowaniem – z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich prezentuje istniejącą literaturę przedmiotu oraz uzasadnia wybór zastosowanych metod. Wyjaśnieniu genezy wpływu czynników zewnętrznych na twórczość noblistki, tła społeczno-politycznego jej utworów służy drugi rozdział pracy, który również wskazuje na geopolityczne uwarunkowania interpretacji jej prozy. Działania mające na celu promowanie twórczości pisarki w Polsce oraz problemy związane z translacją jej utworów są głównym zagadnieniem, wokół którego koncentruje się rozdział trzeci. Bardziej szczegółowej analizie poddano styl pisania oraz charakterystyczne dla Herty Müller cechy utworów, które w istotny sposób wpływają na zainteresowanie czytelników, a także opinie krytyków literackich (rozdział czwarty). Dla polskiego odbiorcy ważną rolę w ocenie twórczości pisarki odgrywa innowacyjny, nowatorski przekaz, forma postrzegania rzeczywistości i kreowania obrazów literackich, zainteresowanie budzi również zakres tematyczny oraz odwołanie się do własnych przeżyć przez włączenie w treść tekstu motywów autobiograficznych. W rozdziale piątym pokazane zostały różne aspekty postrzegania wybranych problemów – ważnych dla funkcjonowania człowieka w społeczności oraz w relacji z innymi ludźmi – przez Hertę Müller oraz polskich autorów, wskazanych przez nią, zasugerowanych przez recenzentów lub tych, którzy wydają się bliscy tematycznie jej twórczości. Kwerendzie artykułów prasowych, recenzji zamieszczonych w czasopismach literackich, a także przedstawieniu głównych wątków audycji radiowych oraz programów telewizyjnych poświęcono rozdział szósty pracy. Podsumowując badanie polskiej recepcji prozy noblistki, wskazano na inspiracje jej utworami – literackie, teatralne oraz filmowe – u naszych rodzimych twórców (rozdział siódmy).

Szeroki zakres uwzględnionej w badaniach literatury polskiej oraz niemiecko- i anglojęzycznej, a także różnorodność analizowanych materiałów (teksty literackie, naukowe, artykuły prasowe oraz internetowe) powodują konieczność powołania się na różnego rodzaju wypowiedzi. W pracy – ze względu na przyjętą zasadę wiernego oddania cytowanych tekstów – stosowany jest oryginalny zapis przytoczonych komentarzy, opinii oraz fragmentów utworów⁶. Cytowany materiał jest zapisany w języku oryginalnym, tłumaczenie zostało zamieszczone w przypisach.

Poniższa publikacja stara się – w związku z brakiem polskich monograficznych opracowań twórczości Herty Müller – w sposób całościowy, uwzględniając różne aspekty interpretacji oraz możliwości komparatystycznych, przedstawić zagadnienie recepcji prozy noblistki w naszym kraju. Autorka jest bardzo wdzięczna prof. dr. hab. Janowi Papiórowi za życzliwość, wsparcie oraz cenne wskazówki pomagające w realizacji tego zamierzenia.

Przypisy

¹Publikacja powstała na podstawie rozprawy doktorskiej Recepcja prozy Herty Müller w Polsce, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2015.

²Nazwa miejscowości Nizkydorf (w języku niemieckim), także jako Niţchidorf.

³Polskie wydania książek Herty Müller, które są cytowane w publikacji: utwory opublikowane przez Wydawnictwo Czarne (w porządku chronologicznym pierwszego wydania): Sercątko,przeł. A. Buras, wyd. 2, Wołowiec 2009; Dziś wolałabym siebie nie spotkać, przeł. K. Leszczyńska, wyd. 2, Wołowiec 2009; Król kłania się i zabija, przeł. K. Leszczyńska, wyd. 2, Wołowiec 2009; Lis już wtedy był myśliwym, przeł. A. Rosenau, wyd. 2, Wołowiec 2009; Niziny, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2006; Człowiek jest tylko bażantem na tym świecie, przeł. K. Leszczyńska, wyd. 2, Wołowiec 2009; Głód i jedwab, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2008; Huśtawka oddechu, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2010 oraz Nadal ten sam śnieg i nadal ten sam wujek, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2014; wydane przez Biuro Literackie: Kolaże, przeł. L. Szaruga (właściwe nazwisko: Aleksander Wirpsza; w poniższej pracy pojawia się powszechnie przyjęty w środowisku naukowym pseudonim „Leszek Szaruga”, którym są sygnowane wszystkie książki i artykuły), Wrocław 2013; ukazały się w Korporacji Ha!art: Strażnik bierze swój grzebień. Der Wächter nimmt seinen Kamm, przeł. A. Kożuch, Kraków 2010.

⁴Wśród niemieckich wydań utworów noblistki (wymienionych lub cytowanych w pracy), które nie zostały jeszcze przełożone na język polski, znajdują się m.in.: Reisende auf einem Bein, wyd. 2, Berlin 1989; Der Teufel sitzt im Spiegel. Wie Wahrnehmung sich erfindet, Berlin 1991; Die blassen Herren mit den Mokkatassen, München 2005 (tom kolaży częściowo przetłumaczony na język polski); Eine warme Kartoffel ist ein warmes Bett, Hamburg 1992; In der Falle, Göttingen 1996; Heimat ist das was gesprochen wird, wyd. 2, Merzig 2009; Cristina und ihre Attrappe oder Was (nicht) in den Akten der Securitate steht, Göttingen 2009; Lebensangst und Worthunger. Im Gespräch mit Michael Lentz. Leipziger Poetikvorlesung 2009, Berlin 2010; Vater telefoniert mit den Fliegen, München 2012 (tom kolaży częściowo przetłumaczony na język polski); Mein Vaterland war ein Apfelkern. Ein Gespräch mit Angelika Klammer, München 2014.

⁵Pełne opracowanie dotyczące periodyzacji oraz szczegółowego omówienia wątków problemowych, cech stylistycznych oraz kwestii językowych utworów Herty Müller zostało przedstawione w pracy niemieckiej badaczki Julii Müller, Sprachtakt. Herta Müllers lite­rarischer Darstellungsstil, Köln–Weimar–Wien 2014.

⁶Przejawia się to m.in. w sposobie zapisu cudzysłowu, znaków interpunkcyjnych, typograficznych oraz diakrytycznych. Nie poprawiano również niewłaściwego zapisu słów lub znaków, choć w rażących przypadkach zostało to odnotowane w komentarzu autorki pracy.