Читать книгу Recepcja prozy Herty Muller w Polsce - Agnieszka Reszka - Страница 6

Twórczość Herty Müller, mimo jeszcze niedostatecznego zbadania jej w polskiej literaturze przedmiotu, stanowi interesujący przykład znaczącego oddziaływania utworów współczesnej niemieckiej pisarki – określanej również mianem rumuńsko-niemieckiej autorki – na polski rynek książki, na naszych rodzimych czytelników oraz przedstawicieli świata sztuki i kultury. Z pewnością ważnym wydarzeniem, które wpłynęło na ten proces, było wyróżnienie Herty Müller literacką Nagrodą Nobla, jednak nie był to jedyny czynnik, który to zainteresowanie wywołał. Książki pisarki ukazują się w polskim przekładzie od roku 2003¹, czyli znacznie wcześniej zanim zyskały szersze grono zwolenników w wielu innych państwach europejskich oraz na innych kontynentach. Zgodnie z opinią Wiebke Sievers, Polska jest obecnie jednym z najbardziej liczących się państw byłego bloku wschodniego w edycji i translacji książek Herty ­Müller².

Analiza utworów niemieckiej pisarki kieruje uwagę czytelnika w stronę kontekstu kulturowego wydarzeń i sytuacji przez nią przedstawionych. Postać autorki, jej pochodzenie, tożsamość państwowa, narodowa, a także kulturowa i językowa stały się symptomatyczne dla okresu powojennego i czasu współczesnego. Leszek Żyliński we wstępie do tomu poświęconego Hercie Müller i Wiesławowi Myśliwskiemu, laureatom Nagrody Literackiej im. Samuela Bogumiła Lindego, wspomniał o ważnych aspektach stanowiących tło analizy twórczości obydwojga autorów, dotyczących polsko-niemieckich stosunków politycznych i kulturalnych, o współdziałaniu i wzajemnych antagonizmach:

Wspólnie czy obok? Wspólnie czy oddzielnie? – takie było hasło wywoławcze panelu, podczas którego dyskutantów interesowała kwestia wzajemnego postrzegania się Polaków i Niemców. Na ile jesteśmy i chcemy być razem w Europie? Czy duch współpracy radzi sobie z hipoteką przeszłości? Co jeszcze dzieli nas dzisiaj? Na ile możemy być partnerami przy istniejącej asymetrii potencjałów i zainteresowania? Jak zmieniał się nasz wzajemny stosunek w ciągu już ponad dwudziestu lat życia na kontynencie bez muru? Jak dzisiaj wygląda polsko-niemiecka „wspólnota losu” w stosunkach politycznych, w relacjach mediów oraz w codzienności społeczeństw?³

Herta Müller, ze względu na swoją wielokulturowość, wyraźnie zaakcentowane motywy etniczne, podkreślenie różnic językowych, obyczajowych oraz piętnowanie stereotypów narodowych, jest postrzegana jako pisarka poruszająca kwestie uniwersalne, mająca odwagę przypominać trudne momenty w historii narodu niemieckiego i rumuńskiego. Jednocześnie jednak jej utwory nie są bezwzględną, jednostronną krytyką, ponieważ noblistka pokazuje przyczyny wydarzeń i złożony charakter niektórych procesów. Dostrzeganie wielowarstwowej natury zdarzeń oraz różnych – nierzadko sprzecznych – czynników wpływających na rozwój sytuacji i postępowanie ludzi jest charakterystyczną cechą przyciągającą uwagę polskich czytelników. Motywy etniczne oraz dwujęzyczność autorki wpisują się również w popularną w ostatnich latach w naszym kraju fascynację tematyką kulturową, zwłaszcza wschodnio- i środkowoeuropejską.

Celem pracy było pokazanie oddziaływania utworów noblistki na polskich odbiorców, przedstawienie mechanizmów kształtujących ich recepcję w naszym kraju, a także pokazanie wzajemnych relacji między pisarką a oczekiwaniami i potrzebami naszych czytelników (organizowanie spotkań autorskich, wystaw, projektów literackich). Jak zostało przedstawione, odbiór prozy Herty Müller w dużym stopniu zależy od czynników wpływających na promowanie literatury obcojęzycznej, zwłaszcza niemieckich twórców, na polskim rynku wydawniczym. Działania służące popularyzowaniu niemieckojęzycznych autorów, zgodnie z informacjami zamieszczonymi w rozdziale trzecim, mają charakter zorganizowany, wsparty przez zadania realizowane w instytucjach kulturalnych, takich jak Instytut Goethego, Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, S. Fi­scher Stiftung oraz Fundacja Pro Helvetia, z jednoczesną pomocą ze strony rządu niemieckiego oraz polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W przypadku twórczości Herty Müller największe zasługi dla jej promowania ma Instytut Goethego, który dofinansował większość polskich przekładów książek pisarki. Inicjatywę translacji i publikowania utworów noblistki wykazały trzy polskie wydawnictwa. Spośród nich największą rolę odegrało Wydawnictwo Czarne, które wydało prawie wszystkie książki noblistki tłumaczone na język polski. Dwie pozostałe oficyny wydawnicze – Biuro Literackie oraz Korporacja Ha!art – mimo że opublikowały tylko pojedyncze tytuły, wykazały się także nowatorską postawą, ponieważ ich nakładem ukazały się zbiory kolaży, specyficznych wierszy wzbogaconych formą graficzną, które wymagały wyjątkowej precyzji i umiejętności translatorskich tłumaczy. Polskie przekłady – choć pojawiają się w nich pewne niuanse językowe, nieścisłości gramatyczne i znaczeniowe – są wysoko oceniane przez literaturoznawców i językoznawców. Katarzyna Leszczyńska, która przetłumaczyła większość wydanych u nas książek noblistki, za swoją pracę i popularyzowanie twórczości pisarki otrzymała wyróżnienie Europejskiego Kolegium Translatorskiego oraz Fundacji Artystycznej Nadrenii Północnej–Westfalii⁴.

Dla propagowania twórczości Herty Müller ważne znaczenie mają również jej wizyty w naszym kraju (w latach: 2005, 2010, 2011, 2013). Podczas uroczystości przygotowanych przez Instytut Goethego, Wydawnictwo Czarne, Biuro Literackie (organizator festiwalu Port Literacki we Wrocławiu) oraz władze miejskie Torunia (Toruń i Getynga jako miasta partnerskie wręczające Nagrodę Literacką im. Samuela Bogumiła Lindego), w programie – poza częścią poświęconą prezentacji dorobku pisarki i jej spotkaniami z przedstawicielami władz oraz instytucji kulturalnych – znalazły się prelekcje dla czytelników, rozmowy z nimi, wystawy, a także przygotowane wcześniej konkursy i warsztaty literackie (towarzyszące m.in. pobytowi noblistki w Krakowie w 2010 i 2013 r.). Sama organizacja spotkań z pisarką świadczy o dużym zaangażowaniu strony polskiej, dążeniu do udostępnienia jej twórczości jak największej grupie odbiorców. Podczas jednej z prelekcji autorskich, która odbyła się w 2010 r. w Teatrze Dramatycznym w Warszawie, licznie zgromadzona publiczność mogła wspólnie z Hertą Müller obejrzeć inscenizację fragmentu spektaklu opartego na jej zbiorze esejów Król kłania się i zabija. Charakter promocyjny miały również wystawy prac, tekstów oraz materiałów związanych z noblistką – udostępnione zwiedzającym w Warszawie (2011) oraz w Gdańsku (2014). Wizyty Müller, działania służące popularyzowaniu i pogłębianiu wiedzy na temat pisarki oraz jej twórczości zostały szczegółowo odnotowane w mediach, zwłaszcza elektronicznych⁵.

Dla kwestii recepcji prozy noblistki w Polsce ważnym zagadnieniem są także czynniki wpływające na jej popularność. Wnioskując z przeanalizowanych materiałów (utworów pisarki, ich opracowań naukowych oraz recenzji), można stwierdzić, że jest pozytywnie oceniana innowacyjność pisarki (warsztat literacki, oryginalny styl wypowiedzi, forma utworów), wybór problematyki koncentrującej się na jednostce funkcjonującej w opresyjnym środowisku lokalnym i rodzinnym, która jest uzależniona od determinującej jej życie procesów historycznych. Polscy recenzenci zwracają również uwagę na aktualne dla polskiego odbiorcy doświadczenia życiowe noblistki. W jej książkach motywy autobiograficzne pojawiają się w opisie sytuacji i przeżyć bohaterów, służą wykreowaniu rzeczywistości fikcyjnej. Świadome użycie (wielokrotne, powtarzające się w różnych utworach) wątków biograficznych pełni funkcję tworzenia autofikcji literackiej, pomaga też autorce uporać się z własnymi traumatycznymi przeżyciami. Wspólnota doświadczeń, zmagania się z przeszłością egzystowania w komunistycznym, totalitarnym państwie to elementy, które są często wymieniane przez polskich recenzentów twórczości Herty Müller. Należy jednak zauważyć, że przesadne koncentrowanie się na motywach autobiograficznych stwarza niebezpieczeństwo mylnej interpretacji tekstów, wpisywania w nie znaczeń nieistniejących. Analiza wypowiedzi autorki skłania do wniosku, że patrzenie na jej utwory przez pryzmat biografii prowadzi do nadużyć interpretacyjnych. Ponadto, należy pamiętać, że nie można rzeczywistości polskiej traktować tak samo, jak warunków życia w Rumunii w okresie dyktatury najpierw Gheorghe Gheorgiu-Deja, a następnie Nicolae Ceaușescu.

Założeniem naukowym, które poniższa praca starała się udowodnić, jest uniwersalny charakter prozy Herty Müller, wskazanie – mimo wielu oczywistych różnic, takich jak wspomniana dysproporcja doświadczeń historycznych i politycznych narodu polskiego, rumuńskiego i niemieckiego – elementów łączących nasze państwa, będących wspólną podstawą, na której można współcześnie budować wzajemne relacje oraz nawiązywać współpracę kulturalną. Kolejne rozdziały przedstawiały różne aspekty recepcji prozy noblistki, od kwestii praktycznych dotyczących edycji, translacji i popularyzowania jej twórczości do komparatystycznego ujęcia problematyki utworów pisarki zestawionych z tekstami polskich autorów, oceny tej prozy, komentarzy prasowych i radiowych na jej temat, wreszcie inspiracji literackich i teatralnych oraz pośrednio filmowych twórczością Herty Müller. Postawioną hipotezę o możliwości interpretowania twórczości noblistki niezależnie od jej przynależności państwowej, narodowej i kulturowej, uzasadniały i wyjaśniały nie tylko bezpośrednie wypowiedzi autorki (przeprowadzone z nią wywiady, relacja z jej wizyt w naszym kraju), ale również analiza jej utworów, esejów, opowiadań i powieści. Teksty pisarki odniesione do twórczości polskich autorów wykazały wspólne dla nich motywy. Wśród przedstawionych tematów znalazła się kwestia odpowiedzialności za zbrodnie nazistowskie oraz sowieckie, dehumanizacja, nacjonalizm i bezwzględna walka o przeżycie (porównanie z utworami Hanny Krall, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szymborskiej, Czesława Miłosza). Szczególnie interesujące jest zestawienie noblistki z prozą Hanny Krall, do której odwołała się sama pisarka. Nawiązując do opisu stylu pisania i języka stosowanego przez polską autorkę, Herta Müller szczególnie doceniła umiejętność prostego, ale jednocześnie dokładnego i szczegółowego przedstawiania sytuacji traumatycznych, niedających się wyjaśnić logicznie (przede wszystkim Holokaust oraz jego konsekwencje dla ocalonych z zagłady). Porównanie Huśtawki oddechu z pamiętnikarską relacją Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w Innym świecie wynika z analizy obydwu utworów. Obraz życia obozowego deportowanych Niemców jest – w przeciwieństwie do wspomnień polskiego pisarza – tylko częściowo oparty na prawdziwych motywach (wspomnienia rodzinne oraz informacje przekazane przez Oskara Pastiora). Powieść kreuje fikcję literacką, choć czyni to w bardzo sugestywny i wiarygodny sposób. Ograniczenie wolności i praw człowieka nie wynika tylko z działań wojennych oraz konsekwencji wydarzeń politycznych. Zdaniem noblistki, wiąże się także z pełnionymi przez człowieka rolami społecznymi i płciowymi. Problematykę opresyjnego środowiska lokalnego oraz więzów rodzinnych zestawiono z tematyką utworów Wiesława Myśliwskiego i Andrzeja Stasiuka; do tego ostatniego pisarza – oraz wspomnianego już Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – pojawiły się także odniesienia dotyczące problemu ograniczeń społecznych wynikających z różnic płciowych i ról pełnionych w społeczeństwie lokalnym.

Wnioski wynikające z przeprowadzonej krytycznej analizy materiałów źródłowych prowadzą do konkluzji, że czynniki zewnętrzne – procesy historyczne, polityczne, normy etyczne i obyczajowe oraz tradycja – są ważnymi elementami składowymi życia człowieka. Zarówno Herta Müller, jak również polscy autorzy, dostrzegają ich wpływ na egzystencję jednostki, często jednak – zwłaszcza w sferze światopoglądowej i społecznej – ich oddziaływanie ma skutek negatywny, prowadzi do podporządkowania jednostki i utraty jej niezależności. Najbardziej determinujący wpływ, już nie tylko na los pojedynczego człowieka, ale także całych narodów, mają wydarzenia polityczne. W opinii noblistki oraz Hanny Krall i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, druga wojna światowa, nazizm i masowa eksterminacja wielu narodów doprowadziły do całkowitego przeobrażenia świata oraz mentalności ludzi. Ludobójstwo, fanatyzm i prześladowanie zmieniły nie tylko sytuację społeczno-polityczną państw i społeczeństw, ale także zmusiły ludzkość do zrewidowania dotychczasowych systemów ideologicznych. Interesujące wydaje się w utworach analizowanych autorów spojrzenie z dwóch różnych perspektyw – w przypadku Herty Müller jest to stanowisko narodu winnego zbrodni nazistowskich, jednocześnie też tego, który – na co pisarka zwraca uwagę – sam stał się ofiarą powojennych rozliczeń (przesiedlenia i deportacje Niemców rumuńskich); u polskich pisarzy pojawia się natomiast chęć ocalenia i utrwalenia w pamięci tragicznych przeżyć przez zapisanie ich w literaturze; to także sposób na wyjście z własnej traumy i forma jej przetworzenia.

Niemiecka pisarka nie ograniczyła się tylko do opisu przeszłych wydarzeń, spojrzenia na nie z perspektywy upływającego czasu. W swoich utworach – zwłaszcza w esejach – krytykuje współczesne konflikty narodowe, religijne oraz antagonizmy ideologiczne. Problem, jej zdaniem, tkwi jednak przede wszystkim w mentalności ludzi, ich zachowawczej postawie i obojętności na los innych. Współczesne państwa Europy Środkowo­-Wschodniej wciąż zmagają się z problemami, których geneza tkwi w okresie rządów komunistycznych. Nieustępliwa postawa pisarki, niewyrażenie zgody na współpracę z tajną służbą Securitate – częste motywy pojawiające się w książkach noblistki – są porównywalne z wykreowaną przez Zbigniewa Herberta postacią Pana Cogito, prezentującego nieugiętą postawę moralną i etyczną. Literatura, w tym kontekście, stała się więc formą obrony jej twórcy przed otaczającą rzeczywistością. Ten aspekt ­odbioru prozy noblistki często pojawia się w polskich recenzjach jej książek⁶. Geopolityczne uwarunkowania interpretacji utworów Herty Müller spotkały się z zarzutem (przedstawionym w rozdziale drugim pracy) wysuniętym przez Wiebke Sievers dotyczącym dominującej w badaniach nad twórczością pisarki perspektywy politycznej, nadużywania jej zwłaszcza w państwach Europy Wschodniej. Jednocześnie jednak badaczka dostrzegła u naszych krytyków literackich nowatorskie spojrzenie na prozę noblistki, na poszukiwanie pewnej formy wspólnoty, uniwersum oraz traktowanie mechanizmów zniewolenia, przedstawionych przez pisarkę, jako symbolicznych przejawów ograniczenia praw jednostki, czyli aktów, które dokonują się nieprzerwanie na całym świecie.

Brak przekrojowych polskich opracowań na temat twórczości Herty Müller, nieliczna liczba artykułów naukowych nawiązująca do jej utworów, nie oznacza jednak braku zainteresowania prozą noblistki w naszym kraju. Jak wynika z przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu, istnieje dosyć obszerny materiał prasowy, cyfrowy (teksty zamieszczone w Internecie) oraz audiowizualny (audycje radiowe i programy telewizyjne). Autorami artykułów oraz recenzji są dziennikarze, literaturoznawcy oraz polscy pisarze i reportażyści (Michał Witkowski, Angelika Kuźniak, Krystyna Kofta). Osobą, która często wypowiada się na temat noblistki, jest Leszek Szaruga, występujący nie tylko jako teoretyk i literaturoznawca, ale także tłumacz jej wierszy (tom Kolaże). Jego zdaniem, twórczość niemieckiej pisarki jest przykładem „literatury zaangażowanej”⁷. Problem wykorzenienia, utraty tożsamości państwowej i kulturowej jest zagadnieniem wciąż aktualnym, bliskim także polskiemu odbiorcy. Kwestia recepcji prozy pisarki wiąże się z poruszonym kilka razy na łamach polskiej prasy („Rzeczpospolita”), budzącym wiele kontrowersji tematem oceny jej twórczości – dotyczy ona merytorycznej wartości jej utworów oraz komentarzy związanych z przyznaniem pisarce literackiej Nagrody Nobla. Dokładna analiza artykułów⁸ dowiodła, że najważniejszym argumentem, który miał świadczyć przeciwko niej, była kwestia pochodzenia, przynależności do mniejszości niemieckiej w Rumunii oraz krytyka deportacji ludności niemieckiej po drugiej wojnie światowej. Wyrażone wątpliwości, dotyczące decyzji o przyznaniu nagrody, nie spowodowały zmniejszenia popularności jej książek w Polsce. Wydawnictwo Czarne opublikowało wznowienia większości jej utworów.

O zainteresowaniu prozą Herty Müller świadczą również inspiracje widoczne u polskich pisarzy, wspomnianych już Małgorzaty Rejmer, Michała Witkowskiego, Angeliki Kuźniak oraz nawiązania teatralne i filmowe⁹. Z przeprowadzonego porównania utworów noblistki i polskich autorów wynika, że fascynacje tą prozą są bardzo różnorodne – przejawiają się w motywach, symbolice, stylu pisania i przede wszystkim w poruszanej problematyce. Tom reportaży Małgorzaty Rejmer Bukareszt. Kurz i krew jest interesującym przykładem spojrzenia na rumuńską historię, kulturę i kwestie obyczajowe przez pryzmat twórczości noblistki, zakorzenionej zarówno w kulturze niemieckiej, jak i rumuńskiej. Wszechstronnej inspiracji utworami Herty Müller dowodzą również podjęte próby inscenizacji teatralnych, wystawienia monodramy oraz nawiązania do polskiego filmu. Z przeprowadzonych badań wynika zatem, że twórczość noblistki – zwłaszcza proza – weszła w obieg polskiej literatury, zintegrowała się częściowo z naszą kulturą, która obecnie ma bardzo różnorodne kierunki rozwoju i tematy zainteresowań. Nawiązania literackie do książek niemieckiej autorki są nie tylko bezpośrednie, ale także przejawiają się w zapożyczonych od niej motywach, symbolach oraz zwrotach językowych. Należy jednak zaznaczyć, że dużą zasługę w popularyzowaniu jej twórczości mają polscy tłumacze (przede wszystkim Katarzyna Leszczyńska), którzy zachowując poprawność językową przekładanych tekstów, potrafili oddać ich atmosferę oraz specyficzny styl pisania noblistki.

Mimo nielicznych polskich badań prowadzonych nad twórczością Herty Müller i jej oceną przez naszych literaturoznawców, temat recepcji prozy pisarki wydaje się zagadnieniem aktualnym – w związku z popularnością studiów zajmujących się zagadnieniami kulturowymi, zwłaszcza koncentrującymi się wokół mitu środkowo- i wschodnioeuropejskiego – oraz interesującym z punktu widzenia analizy oczekiwań i opinii czytelników. Proza noblistki powszechnie nie jest uznawana za prostą w interpretacji, wymaga znacznego zaangażowania ze strony odbiorcy, który powinien mieć wiedzę dotyczącą wydarzeń historycznych, rozumieć zachodzące procesy polityczne, a także być świadomym różnic kulturowych, obyczajowych i mentalnych narodów europejskich. Badając kwestię recepcji prozy noblistki w Polsce, należy uwzględnić ogólne mechanizmy sprzyjające popularyzowaniu twórczości niemieckich pisarzy, dostrzegać działania podejmowane przez wydawnictwa w celu promowania utworów Herty Müller oraz przyjrzeć się bliżej cechom charakterystycznym jej twórczości, które przyciągają uwagę czytelników i zyskują przychylność recenzentów. W pracy przedstawione zostały opinie krytyków literackich i recenzujących książki pisarki polskich dziennikarzy zajmujących się problematyką kulturalną i literacką, a także pokazano bezpośredni wpływ prozy noblistki na naszych rodzimych twórców, ponieważ ich dzieła najdobitniej świadczą o zainteresowaniu i oddziaływaniu utworów Herty Müller.

W studium podjęto próbę zbadania zagadnienia polskiej recepcji prozy pisarki, ukazania różnych aspektów jej odbioru, jednak ponieważ temat jest bardzo obszerny, najwięcej uwagi poświęcono kwestiom kulturowym i społecznym oraz odniesieniu problematyki utworów noblistki do polskich autorów i ich tekstów¹⁰. W analizie nie pominięto głosów krytycznych – również obecnych w polskich recenzjach i artykułach prasowych – dotyczących pisarki. Stanowią one jednak mniejszość, ponieważ zdecydowana większość wypowiedzi ma charakter pozytywny, wyrażający uznanie dla autorki. Przedstawione wyniki badań nad recepcją prozy Herty Müller jednoznacznie podkreślają pozytywny odbiór książek pisarki przez polskich czytelników. Widoczne jest również ich oddziaływanie w naszej kulturze i literaturze. Prozę noblistki można więc uznać za przykład literatury reprezentującej uniwersalne wartości.