Читать книгу Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4 - Ахат Гаффар - Страница 44

Гәрчә анда тумасак та, ара-тирә ут күршеләрнең хәл-әхвәлләрен белеп тору мәгъкульдер. Шуның кебек, элек тә без татар әдипләре тарафына ут күршебез рус язучылары килгәләп-киткәләп йөргән. Әйтик, Максим Горький татар каләм ияләренең язмышлары, нинди тормыш белән яшәүләре хакында гел сорашып, белешеп торган. Ул, мәсәлән, Гаяз Исхакыйның башта язган әсәрләрен укып, аларның әдәби һәм рухи көчен танып, үз җанына якын кабул кылып, заманында үз даирәсендәге журналда русчага тәрҗемә иттереп бастырган. Шуннан соң, беләбез ки, русның бөек шагыйре Анна Ахматова (Әхмәтова), хастаханәдә авырып яткан чагында да, үзеннән Тукай шигырьләрен тәрҗемә итүләрен сорагач: «Уж я своего переведу», – дигән. Инде дә Максим Горький С. Н. Сергеев-Ценскийга язган бер хатында болай дигән: «Жалуетесь, что «проповедники хватают за горло художников?» Дорогой С. Н., это ведь всегда было. Мир этот – не для художников, им всегда было тесно и неловко в нём – тем почётнее и героичнее их роль. Очень хорошо сказал один казанский татарин-поэт, умирая от голода и чахотки: «Из железной клетки мира улетает, улетает юная душа моя». Ягъни, бөек якташыбыз дип әйтик, Максим Горькийның Тукайдагы «Очты дөнья читлегеннән, тарсынып, күңелем кошы» дигән мәшһүр шигъри һәм фәлсәфи юлларын хәтерләп калуы гаҗәп түгелмени?

Ә инде Тукайдан соң 10 ел соңра дөньяга килгән Сергей Есенинның аның хакында «Нинди зур шагыйрь!» дип әйтүе – бусы да гаҗәеп түгелмени? Гәрчә Тукай – төрки кавеменнән, ә Есенин – ул бит саф рус каләм иясе. Ә нинди уртаклык! Ахыр килеп, моның нәрсәсенә шаккатмак кирәк, ди. Тукай да, Есенин да – гади авыл балалары, табигать кешеләре, үз халыкларының бөтенлеге, дәүләтле булуы, рухларының бәйсез, тышаусыз булулары хакына җан аткан газиз шәхесләр ләбаса.

Сергей Александрович Есенин 1895 елның яңа стиль белән 3 октябрендә Рязань губернасындагы Константиново авылында дөньяга килгән дә тугыз яшеннән (нәкъ Тукай шикелле!) шигырьләр яза башлаган. Һәм озак та тормый, үзенең тулар-тулмас 30 яшьлегенә җиткәндә, русның бөек шагыйренә әйләнү әмәлен, хикмәтен, фәлсәфәсен, рухын тапкан да, ахыр килеп, дөнья шигъриятенең бөек әһелләреннән берсе булып әверелгән. Җиңел булмагандыр: ул да, нәкъ Тукай сыман ук, «чәчкән идем, урган идем» дигән бөек тормыш итү, яшәү мәгънәсен табу дәресләрен, сабакларын үткән.

Шушы каләм иясенең 1925 елның 28 декабрендә Ленинград каласында әйбәт кенә итеп яшәгән бер вакытта үз-үзенә кул салып мордар китүенең сәбәпләре хакында хәзер, вакытлар узгач, әллә ничәмә фаразлар әйтелә. Соң инде, танылган шагыйрьнең кинәт кенә шундый һәлакәткә баруы тикмәгә генә булмагандыр ул. Чөнки, әйтик, Александр Блок, Владимир Маяковский «олуг» большевиклар инкыйлабын башта бишкуллап кабул кылуларына карамастан, Блокның үз-үзен ачлык белән җәфалап үтерүен, ә инде Маяковскийның револьвердан атылып үлүен ни белән аңлатмак кирәк? Югыйсә бит болар – Октябрь инкыйлабын дүрт күзләп көтеп алган, шуңа бөтен сәләтләрен салган бөек каләм ияләре. Ә иҗатының язгы гөләп чәчәге кебек гөрләп киткән бер вакытында Сергей Есенинның асылынып үлүен ничек аңларга кирәк икән? Ул да бит – «26 хакында баллада» (Баку комиссарлары хакында), В. И. Ленин турында «Совет Русе», шуннан соң «Анна Снегина» дигән мәшһүр поэмалар иҗат иткән адәм баласы лабаса.

Хәзер инде, бу арадагы гәҗитләрдә язылганча, боларның берсе-бер үз-үзләренә кул салмаганнар, имеш. Ошбу барча һәлакәтләрнең башында ОГПУ торган, имеш.

Кем белгән инде. Сергей Есенинның бөек биюче Айседора Дункан белән багланышлары, сөешүләре, аннары соң ниндидер сәбәпләр белән нәрсәнеңдер килеп чыкмавы аны муенына элмәк эләргә мәҗбүр иткәнме соң?

Һәрхәлдә, 1954 елда чыккан «Малая советская энциклопедия»дә язылганча, ул 1919–1921 елларда имажинист шагыйрьләр төркеменә ябышкан, имеш. Янәсе, ул «бөек үзгәрешләр»не кабул итә алмаган. Имеш, ул иске Русь хакында сагышланып кына язган. Имеш, аның яшәү мәгънәсе яңарышлар белән туры килмәгән дә, бу хәл аны күңел төшенкелегенә һәм кайгы-хәсрәткә салган. Менә шул, имеш, аны элмәккә элеп куйган да инде.

Ярар. Яхшы. Әгәренки бүген Сергей Есенинны татар шагыйрьләреннән кемдер белән охшатырга кирәк булган сурәттә, иң әүвәл аның янәшәсенә тәгаен Һади Такташны куярга кирәктер. Икесе дә сары чәчле, икесе дә зәңгәр күзле, икесе дә Россиянең иң мөһим рухи үзәкләрендә торып иҗат иткәннәр, кайгырганнар, шатланганнар, хакыйкать дәгъвалаганнар. Шуннан ары китеп, әгәр дә Сергей Есенинның граммофон язмаларындагы тавышын, шигырь уку рәвешен ишеткән, тыңлаган кеше булса, аны, мөгаен, мөгаен генә түгел, ә бәлки тәгаен, бүгенге татар шигъриятенең асыл затлары Мөдәррис Әгъләмов белән Зөлфәт шикелле итеп тыңларлар иде.

Гаҗәп инде: ни гомер буена кулга-кул тотынышып эшләгән, бер рух белән яшәгән, уртак хыял белән яшьнәгән татар-рус, рус-татар язучылары шушы «демократия» заманында хәтта ки бер-берсен тәрҗемә итешүләр, әүвәл Мәскәүдә татарларның 200 әр татар китабы, ә без Татарстанда русларның 50 китабы чыгып килгән заманнарны онытып, инде бер-берсе белән телефоннан да сөйләшү мөмкинлегеннән мәхрүм икән, Сергей Александрович Есенинның мәшһүребез Габдулла Тукай турында «Нинди зур шагыйрь!» дип әйтеп калдыруы – бу бит… бу бит…

2000