Читать книгу Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4 - Ахат Гаффар - Страница 45

Берзаманны мине, хатыным Фәридәне галим үз бакчасына кунакка чакырды. Әбиләр чуагы башланган вакыт. Бардык, чәй эчәбез. Хуҗабыз – Әбрар Кәримуллин. Япь-яшь булуыма карамастан, халык теленә кергән чагым: язам. Җәмәгате – көләч йөзле, әмма тыйнак Кинтә апа да шунда. Агачлар ышыгында утырабыз, сөйләшәбез. Әбрар абый, безгә күләгә биреп торган зәңгәр чыршыларга ишарәләп:

– Карагыз әле, оланнар, – диде, – былтыр кышын Яңа елга берсенең очын кисеп алып киткәннәр. Без татарның да башын гына түгел, ә бәлки рухын да нәкъ шулай кискәннәр инде.

Ул елны Әбрар абый үзенең татарлар, аларның килеп чыгышы тарихы турындагы мәгълүм хезмәтен төгәлләгән иде. Бу вакытта аны китап рәвешендә дөньяга чыгару хакында уйларлык та, күз алдына китерерлек тә түгел иде. Аны Фәридә, ялгышмасам, язу машинасыннан чыккан алтынчымы нөсхәдән тагын алты нөсхәгә күчереп басты. Болар шундук кулдан-кулга таралып, укылып бетте. Ә үзебезгә дигән нөсхәне мин үзем, бик матур итеп төпләтеп, фатирыбыздагы китап шүрлекләренең күренекле урынына куйган идем.

Фәкать озак вакыт үткәннең соңында – мәгълүм «үзгәртеп кору», «хәбәрдарлык», «сүз иреге» дип аталган заман килеп җиткәч, анда да әле ифрат четерекле киртәләрне җимерә-җимерә генә ул, ниһаять, әлеге «Татарлар: исемебез һәм җисемебез» дип аталган хезмәтен башта русча, ә 1991 елда татарча китап итеп чыгара алды. Ул басманың аң-белемебезгә, рухыбызга тәэсир итү куәте казах язучысы Олжас Сөләймановның бөтен Советлар Союзына тәшвиш кузгаткан «Аз и Я» (алфавиттагы беренче һәм ахыргы хәрефләр дип тә, Азия дип тә аңлаешлы) исемле китабы көченә тиңләрлек булды. Ә Әбрар Кәримуллинның кулъязма хәлендә үк дөнья куптарган әлеге хезмәте беренчел, тагын да тәшвишлерәк иде. Ә моңарчы мине, әни сөте белән кергәндәй, бер уй күптән үтә дә борчый иде инде: нигә ул әллә ничә халыкның үз академиклары бар, ә без – борынгы болгар-татарлардан, ягъни Татарстаннан – икәү генә? Мәшһүр рәссам Харис Якупов белән танылган педагог Мирза Мәхмүтов кына. Шушы аңлашылмас нәрсә, күзгә кергән чүп шикелле, күңелгә даими тиеп, җанны кыя торган иде. Без – Рәсәйдә исәбебез, даныбыз белән икенче урындагы халык лабаса, СССРда дүртенче урынны тоткан чак. Язучылар саны белән дә, даны белән дә – Рәсәйдә икенче. Композиторлар, рәссамнар җәһәтеннән дә – шулай ук. Советлар Союзы Геройлары саны белән – халыкка карата нисбәттә – шулай ук икенче урында.

Ә татар академикларыбыз юк дәрәҗәсендә. Казанда дөнья күләмендә танылган күпме гыйльми мәктәпләр була торып, ниһаять, Татарстан Республикасының Фәннәр академиясе оештырылгач, үз академикларыбыз санын, исәбен белә алдык. Шуларның иң күренеклеләреннән нәкъ менә Әбрар ага Кәримуллин булып чыкты. Тикмәгә генә түгел. Шуны тәкъдир итү хакына ул кан елап яшәде, иҗтиһат итте.

Ә моңарчы, үзем белүемчә, ул татар-болгар гавамында чыккан борынгы китаплар күчермәләрен әллә күпме мәмләкәтләрнең китапханәләренә, аерым күренекле шәхесләренә юк акчасы белән җибәреп яткан, аралашкан, аңлаткан икән.

Аннан соң Әбрар аганың әлеге кулъязмасы, китап рәвешендә басма кылынып, ниһаять, халыкка иреште. Аның ошбу хезмәте безнең күңелләребезне, җаныбызны, иманыбызны өсте-өстенә Бөек Болгар, төрки кавеме рухы белән өретте. Үз-үзебезнең кем икәнлегебезне, кем хәлендә, ничек яшәргә тиешлегебезне аңыбызга сеңдереп, безне чын югалтуыбыз һәм горурлык хисе белән терелтеп җибәрде.

Ул гынамы соң: ошбу мөхтәрәм, каһарман, куркусыз, кыю галим безнең гомумтөрки һәм планетабыздагы башка халыклар белән аерылгысыз төстә яшәргә тиешлегебезне әйтте.

Ничектер бервакыт К. В. Керам атлы галимнең 1972 елда Гамбургта нәшер ителеп, 1979 елда русчага тәрҗемәсе чыккан «Беренче американ. Колумбка кадәрге индеецлар сере» дигән китабын укыган идем. Автор Америка индеецлары турында заманында Карл Фуксның татарлар хакында әйткәненчә диярлек яза: «…индеец гаҗәеп төстә чиста тәнле булган, тәртип яраткан, көн саен ваннага кергән; сүз уңаенда әйтергә кирәк, ул «цивилизация»гә кадәр үк су коенган, һәм, ихтимал, Көнбатыш Америкада яшәүчеләргә караганда ешрактыр да әле». К. В. Керам казу эшләре барышында табылган сәнгатьчә нәкышле, утта кыздырып эшләнгән тәлинкә турында сөйли. Әлеге табылдык безнең эрага кадәр ХII–Х гасырларда яшәгән индеецларның тормышын һәм гореф-гадәтләрен чагылдыра, гаҗәеп бер казылма истәлеге – индеецлар тормышы һәм ырымына караган сурәт турында сөйли. Шуны үзебезнең бүгенге туграбыз янәшәсенә куеп каравы кызыклы. Гәрчә анда пума сурәте төшерелсә дә, канатсыз булуына карамастан, безнең Ак Барсыбызга охшамаганмыни? Ничек кенә охшаган әле. Бераз «юаш»рак кыяфәттә анысы. Хәрәкәтсезрәк, омтылышсызрак. Безнекедәй имин дә, ханнарчарак та, сугышчанрак та тоелмый. Әмма ләкин күзе үткер, колагы сак, аяклары нык, гайрәтле, сырты туры, койрыгы куркусыз, һөҗүмчән.

Тарих фәннәре докторы В. И. Гуляевның әлеге китапка соңгы сүзендәге бер урынга игътибар итик әле. Ул болай дип яза: «Кызганыч ки, Керам СССРның Азия өлешендәге төньяк-көнчыгышта палеолит чоры истәлекләрен археологик ачыш хакында берни дә әйтми калдыра. Югыйсә бу нәрсә Америка индеецларының килеп чыгышы һәм аларның борынгыдан килгән мәдәният үсеше мәсьәләсе белән турыдан-туры бәйләнгән бит».

Әбрар ага Кәримуллин исә вакыт өзгән әлеге тарихи чылбырны мәгънәле, төпле, дәлилле эзләнү, табыш нәтиҗәсе белән тоташтыра алды. Америкадагы индеецларның кайбер телләре төрки телләренә, асылда, без болгар-татарлар теленә искиткеч рәвештә охшаганлыгы, туры килүе турындагы гаҗәеп ачышы фантастика булып тоелмый инде.

Бөек археолог Шлиман Гомерның «Илиада» әсәрен укып «җенләнә» дә, әкият дип уйланылган мәшһүр әсәр нигезендә Троя каласын казып алып, кешелеккә кайтарып бирә. Археологлар Ботт, Кольдевей, Лейярд, Инҗилдә язып калдырылган риваятьләр белән рухланып, Бөек Вавилон цивилизациясенең мәшһүр шәһәрләрен калкулыклар астыннан казып чыгаралар. Боларның барчасы – Бөек Шумер цивилизациясе. Ә без, болгар-татарлар, Ә. Кәримуллин дәлилләгәнчә, нәкъ шул Шумер дәүләте варислары булабыз да инде.

Без, төркиләр, шулай итеп, фән исбатлаганча, иң карт кавемнәрдәнбез. Картларны яшьләр алдырганы кебек үк, дөньяга соңрак килеп бөтенәйгән кыргыйлар безне җиңгән. Тик без яшәгән йолдызлыкта Кояш беренчел булганы шикелле үк, без – дөнья цивилизациясе башлангычына мәгълүм өлеш керткән кавем. Бу фәнни исбатланган, тайпылышсыз нәрсә. Әбрар Кәримуллин, әлеге археологлар сыман, болгар-татар рухының катлам-катлам тарих чүбе баскан нигезенә төшеп җитте. Нурихан Фәттахның атаклы, табышмаклы «Фәс дисбесе»н төрки телдә укып биргәне кебек үк, Әбрар Кәримуллин болгар-татар теленең, болгар-татар китабының бөтендөнья цивилизациясенә керткән рухи хәзинәсен зур ачыш дәрәҗәсендә шәрехләп бирде, шуны раслады, дәлилләде.

Һәрбер халыкның мәдәнияте аның эшлекле хәтерен чагылдыра, гәүдәләндерә. Үткәннәргә яңа шартларда мөрәҗәгать итеп, ул һәрвакыт яңалык тарафдары булды. Аның милләт тарихына мөрәҗәгате беркайчан да тар милләтчелек белән сугарылмаган. Аның кылганнары башка халыкларның мирасына һәм рухи тәҗрибәсенә таянып, шуның белән татар халкы фәне һәм мәдәниятен баету белән гүзәл нәтиҗәле булды. Моңа, аерым алганда, аның «XX гасыр башы татар китабы» (1974), «Россия реформасыннан соңгы татар китабы» (1984) дигән хезмәтләре шаһит.

Без, татар гавамы, кешелек дөньясына мәңге җуелмас сут биргәнбез икән, шул яшәр сутлы агачның еллар әйләнәсендәге бер эзе Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллинныкы булыр. Әгәр дә хәзер барча төрки, ислам дөньясы аның хезмәтләрен булган, бар дип таный икән, моның хакына аның үз-үзен тереләй яндырганын белик. Корылыкта яңгырның һәр тамчысы кадерле. «Теге» корылык заманында һәркем иркен фикер йөртү хокукына сусап яшәде. Әбрар Кәримуллинның без татарларның кемлеге хакындагы, безнең кемлегебез, кем булырга тиешлегебез хакындагы һәр китабы озын-озак тышауда тотылган хыялларыбызны иркенгә – табигый җәйләүгә җибәрүгә тиң булды. Аның гыйльми фикерләве сөреп тырмалаган җир тасмасы, чәнечкеле тимерчыбык, таш дивар кебек шартлы чикләрне белмәде. Хакыйкатьне белер, таныр, аны тирән коедан суырып чыгарыр өчен, ул, кан тамырлары чылбырын мәңге өзелмәслек итеп көрнәгән хәлдә, бәгъзе томаналарга (укымышлы сыйфатта күкрәк киергәннәргә) каршы затлы кынындагы күгәрмәс хәнҗәрен ялтыратып күрсәтте. Тик үз дошманнарын юк итәр өчен түгел, ә бәлки аның хакыйкать кояшы нурларында ялтыравы белән халыкка рухи ләззәт бирер өчен. Һичнинди тетрәүләр дә селкетмәслек гаделлек телисең икән, иң элек тор- мышның һәммә хәшәрәт ялганына бармагың белән төртеп күрсәтә бел.

Ул, Әбрар Кәримуллин, белде. Чөнки кирәкле хакыйкатьне соңгы олы сугышта бөтен Ауропаны түше белән сукалап, буразналап эзләде.

Тапты, халкыбызны инандырырлык хакыйкатькә тап булды. Шушы хакыйкать исә аны, ахыр килеп, үткән XX гасырдагы татар гавамының иң каһарманнарыннан тәкъсирле бер зат итте.

Шулай итеп, күренекле галим, җәмәгать эшлеклесе, филология фәннәре докторы, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы, җөмһүриятебезнең атказанган фән эшлеклесе, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге иясе, Кол Гали исемендәге Халыкара бүләк алган язучы Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллин үз тәкъдиренә язганны соңына кадәр чын кешечә үти белде. Ул – татар халкының фанилыгы белән бакыйлыгы арасында Сират күперендә тулы вәкаләтле илче иде. Тереләрнең җәннәте белән тәмугы арасындагы шикелле.

декабрь, 1995