Читать книгу QRAF MONTE-KRİSTO - Александр Дюма - Страница 16

XVIII Lüdovikin qayıdışından təqribən bir il sonra, həbsxanaların baş müfəttişi təftiş keçirirdi. Dantes yeraltı kamerasında oturub, yuxarıda güclü, aşağıda isə yalnız məhbusun eşidə biləcəyi taqqıltı və cırıltını dinləməklə yanaşı, gecə sakinliyində hörümçəyin tor toxumasından gələn və bir saat ərzində tavanda yığılmış damcının düşərkən verdiyi səsləri də dinləməyə vərdiş etmişdi.

O, canlıların daxilində nə isə baş verdiyini anlayır, bu məzarda uzun müddət yaşadığından artıq özünü meyit hesab edirdi.

Müfəttiş növbə ilə otaqlara, kameralara və qazamatlara baş çəkirdi. Bəzi məhbuslar sorğu-suala layiq görülmüşdülər: onlar öz sadəlövhlük, yaxud kütlüklərinə görə belə bir iltifata layiq görülmüşdülər. Müfəttiş onların yeməkləriylə maraqlanır və bir xahişlərinin olub-olmadığını soruşurdu. Hamı bir səslə yeməklərin pis olduğunu söyləyib, azad olunmalarını xahiş edirdi. Onda müfəttiş onların başqa istəklərinin olub-olmadığı ilə maraqlandı. Hamı başını buladı. Məhbuslar azadlıqdan başqa nə istəyə bilərlər?

Müfəttiş komendanta tərəf dönərək dedi:

– Başa düşə bilmirəm, bu mənasız təftişlər kimə lazımdır? Bir həbsxananı görmək, yüzünü görmək deməkdir; bir məhbusu dinləmək, minini dinləmək deməkdir; hər yerdə eyni şeydir: onları pis yedizdirirlər və onlar təqsirkar deyillər. Sizdə başqa məhbus yoxdur?

– Təhlükəli və dəli olanlar da var, onları zirzəmilərdə saxlayırıq.

Müfəttiş dərin bir yorğunluq içində dedi:

– Nə etməli, borcumuzu sonadək yerinə yetirmək üçün zirzəmilərə də enməliyik.

Komendant dedi:

– Buyurun, özümüzlə heç olmazsa iki əsgər götürməliyik; bəzən məhbuslar bəlkə də artıq həyata nifrət etdikləri və ölümə məhkum olunmaqlarını istədikləri üçün gözlənilməz hərəkətlərə əl atırlar. Siz sui-qəsdin qurbanı ola bilərsiniz.

Müfəttiş dedi:

– Onda ehtiyat tədbirlərinizi görün.

İki əsgər gəldi, birlikdə çirkli, iylənmiş, nəm pilləkənlə enməyə başladılar. Lakin bu aşağı enmə hissiyyat orqanlarının beşinə də çox ağır gəldi.

Müfəttiş dayanaraq dedi:

– Lənətə gəlsin! Burda kim yaşaya bilər?

– Həddindən artıq təhlükəli sui-qəsdçidir; bizə xəbərdarlıq ediblər ki, bu adam hər şeyə qadirdir.

– O, təkdir?

– Əlbəttə.

– Çoxdan burdadır?

– Bir ilə yaxındır.

– Onu dərhal zirzəmiyə saldınız?

– Xeyr, ona yemək gətirən gözətçini öldürməyə cəhd göstərdikdən sonra.

– Gözətçini öldürmək istəyirdi?

– Bəli, indi bizim yolumuza işıq salanı.

Komendant üzünü adamlardan birinə tutdu:

– Düzdür, Antuan?

Gözətçi cavab verdi:

– Elədir ki, var, o, məni öldürmək istəyirdi.

– Bəli, o, dəlidir!

Gözətçi cavab verdi:

– Daha da betərindəndir, şeytanın özüdür!

Müfəttiş komendanta dedi:

– İstəyirsinizsə, ondan şikayət edə bilərsiniz.

– Buna dəyməz; o, onsuz da kifayət qədər cəzalandırılıb, bir də ki, dəli olmaq ərəfəsindədir, təcrübəmizdən bilirik, ili keçməz, dəli olar.

Müfəttiş dedi:

– Onun üçün belə yaxşıdır; dəli olsa az iztirab çəkər.

Gördüyünüz kimi, müfəttiş insansevər bir adam olaraq, öz xeyriyyəçi vəzifəsinə tamamilə layiq idi. Komendant cavab verdi:

– Tamamilə haqlısınız, sizin sözləriniz öz məhbuslarınızı yaxşı tanıdığınıza bir sübutdur. Burada, digər pilləkənin apardığı yeraltı kameralardan birində, hansısa İtalyan partiyalarının birinin keçmiş başçısı, yaşlı rahib oturur; o, 1811-ci ildən buradadır, 1813-cü ilin sonlarından dəli olub; həmin vaxtdan onu tanımaq olmur; əvvəllər daima ağlayırdı, indi isə gülür; əvvəl arıqlayırdı, indi isə kökəlir. Bunun əvəzinə ona baxmaq istəyərsinizmi? Onun dəliliyi əyləncəlidir, sizi heç cürə kədərləndirməz.

Müfəttiş cavab verərək dedi:

– Ona da, o birisinə də baş çəkəcəyəm, qulluq borcumu vicdanla yerinə yetirməliyəm.

Müfəttiş hələ birinci dəfə idi həbsxanalara baş çəkirdi, ona görə də rəhbərliyin ondan razı qalmasını istəyirdi.

– Əvvəlcə bunun yanına gedək.

Komendant:

– Buyurun, – deyib gözətçiyə işarə etdi.

Gözətçi qapını açdı. Ağır siyirmələrin cingildəməsini və paslı həncamaların qıcırtısını eşidən, küncdə oturub inanılmaz həvəslə barmaqlıq arasından düşən nazik işıq şüasını ələ keçirməyə çalışan Dantes başını qaldırdı.

İki gözətçi, iki əsgər, əlində şlyapasını saxlayan komendantı və tanımadığı bir adamı görüb, işin nə yerdə olduğunu başa düşərək, sonunda yüksək rəhbərliyə müraciət etmək imkanı əldə etdiyini hiss edib, əllərini yalvarıcı bir şəkildə tutaraq irəli atıldı.

Əsgərlər, məhbusun pis fikirlə müfəttişin üzərinə atıldığını düşünüb süngüləri çarpazladılar.

Müfəttiş qeyri-iradi bir addım geri çəkildi.

Dantes təhlükəli adam kimi qələmə verildiyini başa düşdü.

Baxışlarına insan qəlbinin tuta biləcəyi qədər mülayimlik verərək, ətrafdakıları təəccübləndirən sakit bir yalvarışla, yüksək ziyarətçisinin qəlbinə yol tapmağa çalışdı.

Müfəttiş Dantesi sonadək dinlədi; sonra komendanta tərəf dönərək pıçıltı ilə dedi:

– O, sonunda mömin olacaq, artıq indidən mülayimlik və sakitliyə meyl göstərir. Görürsünüzmü, qorxu hissi ona tanışdır; süngüləri görcək geri durdu, halbuki, dəlilər heç nə qarşısında geri çəkilməzlər. Mən bununla bağlı Şarantonedə maraqlı müşahidələr aparmışdım.

Sonra məhbusa müraciət edərək:

– Müxtəsəri, siz nə xahiş edirsiniz? – deyə soruşdu.

– Nədə təqsirləndirildiyimi deməyinizi xahiş edirəm, məhkəmədən, istintaqdan xahiş edirəm, sonunda təqsirkaramsa, məni güllələsinlər, yox deyiləmsə, azadlığa buraxsınlar.

Müfəttiş soruşdu:

– Sizi yaxşı yedizdirirlərmi?

– Bəli. Yəni, bilmirəm. Lakin bu o qədər də vacib deyil. Vacib olan, təkcə mən zavallı məhbus üçün deyil, həm də ədalət gözləyən hakimiyyət və kralın, məhbusların alçaqcasına şeytançılıq edənlər tərəfindən qurban edilməməyi və öz cəlladlarını lənətləyərək qıfıl altında ölməməyidir.

– Siz bu gün çox sakitsiniz, – komendant dilləndi, – həmişə belə deyildiniz. Gözətçini öldürmək istəyəndə, tamamilə başqa cür danışırdınız.

Dantes dedi:

– Doğrudur, indi də mənə xoş münasibət bəsləyən bu adamdan səmimi qəlbdən üzr istəyirəm… lakin siz nə istəyirsiniz? Mən o vaxt dəli olmuşdum, qudurmuşdum.

– Bəs indi?

– Xeyr, həbsxana məni məhv etdi, sındırdı. Mən çoxdandır burdayam!

– Çoxdandır… – Müfəttiş soruşdu, – bəs sizi nə vaxt həbs ediblər?

– 28 fevral 1815-ci ildə, gündüz saat ikidə.

Müfəttiş hesablamağa başladı.

– Bu gün on üçü iyul, min səkkiz yüz on altıncı ildir. Bəs siz nə deyirsiniz? Cəmi on yeddi aydır, həbsxanada yatırsınız.

Dantes təkrar etdi:

– Cəmisi on yeddi ay, cəmisi on yeddi ay! Siz həbsxanada on yeddi ayın nə olduğunu bilmirsiniz, bu on yeddi il, on yeddi əsr deməkdir! Xüsusilə də mənim kimi, qarşısında fəxri meydan, xoşbəxtliyə yaxın olan, sevdiyi qızla evlənməyə hazırlaşan bir adam üçün, bunların hamısından məhrum oldum; aydın, günəşli günün qaranlıq gecə ilə əvəz olunduğu, sevdiyi qızın indi onu sevib-sevmədiyini bilməyən və yaşlı atasının ölüb-ölmədiyindən xəbəri olmayan adam üçün! On yeddi ay həbsxana həyatı! Xüsusilə də dəniz havasına, vüsətə, ucu-bucağı görünməyən, sonsuzluğa öyrənmiş bir adam üçün on yeddi ay həbsxana həyatı! Bu insanın ən iyrənc sözlərlə ifadə etdiyi cinayətlər üçün belə çoxdur. Mənə yazığınız gəlsin və mənim üçün lütfkarlıq yox, ciddiyyətlə məhkəmə tələb edin; mən məhkəmə, məhkəmə tələb edirəm; təqsirkarı mühakimə etmək üçün məhkəmədən məhrum etmək olmaz.

Müfəttiş dedi:

– Yaxşı, baxarıq.

Sonra o, komendanta müraciət edərək dedi:

– Doğrudan da bu zavallıya yazığım gəlir. Biz yuxarı qayıtdıqda, onun şəxsi işini mənə göstərərsiniz.

Komendant cavab verdi:

– Əlbəttə, lakin qorxuram, orada onun haqda ən xoşagəlməz məlumatlar görəsiniz.

– Bilirəm, – deyə Dantes davam etdi, – bilirəm ki, səlahiyyətinizə görə siz məni azad edə bilməzsiniz; lakin siz mənim xahişimi yuxarıda rəhbərliyə çatdıra bilərsiniz, istintaq apara bilərsiniz, nəhayət məni məhkəməyə verə bilərsiniz. Məhkəmə! Mənim, təkcə istədiyim budur; qoy hansı cinayəti törətdiyimi və hansı cəza verildiyini özümə desinlər. Axı məlumatsızlıq dünyada bütün edamlardan pisdir!

Müfəttiş dedi:

– Araşdıraram.

Dantes uca səslə dedi:

– Səsinizdən kədərləndiyinizi anlayıram! Mənə deyin görüm, ümid edə bilərəmmi?

Müfəttiş dedi:

– Sizə belə sözü deyə bilmərəm, ancaq işinizi araşdırmağa söz verə bilərəm.

– Bu halda mən azad oluna, xilas edilə bilərəm!

Müfəttiş soruşdu:

– Sizi həbs etməyi kim əmr edib?

Dantes cavab verdi:

– Cənab de Vilfor. Onunla görüşün.

– Cənab de Vilfor artıq Marseldə deyil; bir ildir Tuluzadadır.

Dantes pıçıltıyla:

– Onda təəccüblənməyə dəyməz! Mənim yeganə himayədarım burada yoxdur!

Müfəttiş soruşdu:

– Cənab de Vilforun sizdən nifrət etməyə elə bir səbəbi yox idi ki?

– Heç bir; əksinə, mənə qarşı çox mərhəmətli idi.

– Beləliklə o sizin haqqınızda verdiyi məlumatları və yaxud da deyə biləcəklərinə inana bilərəmmi?

– Tamamilə.

– Yaxşı. Gözləyin.

Dantes diz üstə düşüb, əllərini göyə qaldıraraq dua etməyə başladı, duasında o cəhənnəmdən qəlbləri azad etmək üçün gələn Xilaskar kimi, onun yanına, zirzəmiyə, enmiş bu adama Tanrı qarşısında dua edirdi.

Müfəttişin ardınca qapı bağlandı, lakin onun özü ilə gətirdiyi ümid, Dantesin kamerasında qaldı. Komendant soruşdu:

– Həbs olunanların siyahısına indi baxmaq istəyirsiniz? Yoxsa rahibin yanına, zirzəmiyə girmək istəyirsiniz?

Müfəttiş:

– Əvvəlcə baxışı bitirək, – deyə cavab verdi. – Yuxarı qalxsam ola bilsin, bir daha aşağı enməyə həvəsim olmasın.

– Rahib buna bənzəmir, qonşusunun dərrakəsindən fərqli olaraq, onun dəliliyi əyləncəlidir.

– Bəs onun dəliliyi nədən ibarətdir?

– Çox qəribə fikirlərdən: o, özünün saysız-hesabsız təsəvvür edilməz dərəcədə sərvətə malik olduğunu fərz edir. Həbsinin ilk ilində, buraxılması üçün dövlətə bir milyon, ikincidə iki milyon, üçüncüdə üç, və s… Artıq beşinci ildir, həbsxanadadır; təklikdə danışmağı xahiş edəcək və sizə beş milyon təklif edəcək.

Müfəttiş dedi:

– Bu doğrudan da maraqlıdır. Bəs bu milyonerin adı nədir?

– Rahib Faria.

Müfəttiş dedi:

– İyirmi yeddinci nömrə!

– Bəli, o burdadır. Antuan, açın.

Gözətçi tabe oldu, müfəttiş hamının “Dəli rahib” adlandırdığı bu məhbusun zirzəmisinə baş çəkdi. Kameranın ortasında, divardan qoparılmış əhənglə cızma-qara edilmiş dairə içərisində, yerdə demək olar, lüt vəziyyətdə və paltarı cır-cındıra çevrilmiş bir adam uzanmışdı. Bu dairə içərisində aydın görsənən həndəsi xətlər çəkir və Arximedin Marsellanın əsgəri tərəfindən öldürdüyü andakı kimi, məsələ həlli ilə məşğul idi. Buna görə də qapı cırıldayanda heç tərpənmədi də, yalnız məşəlin alovu onun işlədiyi yaş döşəməni qeyri-adi işıqla işıqlandıranda özünə gəldi. Yalnız indi dönüb heyrətlə onun zirzəmisinə daxil olmuş çox saylı qonaqlara baxdı.

Cəld ayağa qalxıb ziyarətçilərin hüzuruna yaxşı görkəmdə çıxmaq üçün yorğan-döşəyin üstündəki ədyalı üstünə atdı.

Müfəttiş həmişəki qaydasına əməl edərək soruşdu:

– Siz nə xahiş edirsiniz?

Rahib təəccüblə təkrarladı:

– Mən nə xahiş edirəm? Heç nə xahiş etmirəm.

Müfəttiş davam etdi:

– Başa düşmədiniz, mən hökumət tərəfindən həbsxanalara baxmaq və məhbusların şikayətlərini qəbul etmək üçün göndərilmişəm.

Rahib cəld ucadan dedi:

– Bax, bu başqa məsələ, güman edirəm, bir-birimizi başa düşərik.

Komendant dedi:

– Görürsünüzmü, dediyim kimi, başlayır.

Məhbus davam etdi:

– Mərhəmətli cənab, mən rahib Fariayam, Romada doğulmuşam, iyirmi yaşımda kardinal Rospilozinin yanında katib işləyirdim; 1811-ci ilin əvvəllərində, özüm də bilmədən nə üstündəsə həbs olunmuşam, o zamandan da əbəs yerə italyan və fransız hökumətlərindən azad olmağımı tələb edirəm.

Komendant soruşdu:

– Fransız hökumətindən niyə?

– Çünki məni Pyombinoda həbs ediblər, hesab edirəm, Pyombino da Milan və Florensiya kimi hansısa bir fransız departamentinin şəhəri olub.

Müfəttişlə komendant bir-birinə baxdılar.

Müfəttiş dedi:

– Əzizim, – sizin İtaliya haqqındakı fikirlərinizin yeniliyi ilə seçildiyini demək olmaz.

Rahib Faria cavab verdi:

– Bu fikirlər həbs olunduğum günə aiddir, o zaman əlahəzrət İmperator Roma krallığı yaratdığından, hesab edirdim, o, qələbələrin bəhrəsinin davamı olaraq Makiavelli və Bordjia Sezarın arzusunu həyata keçirərək, bütün İtaliyanı birləşdirəcək, vahid bölünməz bir dövlətə çevirəcək.

Müfəttiş etiraz edərək dedi:

– Xoşbəxtlikdən ilahi qüvvə sizin də təqdir etdiyiniz bu nəhəng planı dəyişdirib.

Rahib dedi:

– Bu İtaliyanı güclü, azad və xoşbəxt dövlətə çevirmək üçün yeganə vasitədir.

Müfəttiş cavab verdi:

– Ola bilər, lakin mən bura sizinlə İtaliyanın siyasi kursunu müzakirə etməyə deyil, yeməkdən və yerinizdən razısı olub-olmadığınızı soruşmağa gəlmişəm.

Rahib cavab verdi:

– Burada yemək bütün həbsxanalarda olduğu kimidir, yəni çox pisdir, yer isə gördüyünüz kimi, nəmişlikdir və sağlamlıq üçün zərərlidir, lakin ümumilikdə zirzəmi həbsxana üçün əlverişlidir. Lakin məsələ bunda deyil, məsələ mənim dövlətə vermək istədiyim mühüm sirdədir.

Komendant müfəttişin qulağına dedi:

– Başlanır.

Rahib davam etdi:

– Buna görə də sizi görməyimə çox şadam, mühüm bir hesablama aparmağıma mane olsanız da, bu hesablama uğurlu olsa, ola bilsin, bütün Nyuton sistemini dəyişəcək. Sizinlə təklikdə danışa bilərəmmi?

Komendant müfəttişin qulağına pıçıldadı:

– Sizə nə demişdim?

Müfəttiş gülümsəyərək cavab verdi:

– Kirayənişinləri əla tanıyırsınız, – sonra rahibə müraciət etdi. – Sizin xahişinizi yerinə yetirə bilmərəm.

– Bəs, söhbət hökumətə böyük bir məbləğin çatdırılmasından gedirsə, məsələn beş milyondan?

Müfəttiş komendanta müraciət edərək dedi:

– Qəribədir, siz hətta məbləği də bilirdiniz.

Rahib müfəttişin getməyini görüb davam etdi:

– Yaxşı, təklikdə olmadıqda da danışa bilərik; cənab komendant söhbətimizdə iştirak edə bilər.

Komendant onun sözünü kəsdi:

– Əzizim, təəssüf ki, əvvəlcədən sizin bizə nə deyəcəyinizi əzbər bilirik. Söhbət sərvətinizdən gedir, eləmi?

Faria rişxəndçiyə elə bir nəzər saldı ki, ağıllı müşahidəçi burada hökmən sağlam düşüncə və səmimiyyət görməli idi.

– Əlbəttə, başqa nə haqda danışa bilərəm?

Komendant davam etdi:

– Cənab müfəttiş, mən bu əhvalatı sizə rahibdən heç də pis danışmaram; budur, artıq beş ildir daima eşidirəm.

Rahib dedi:

– Cənab komendant, bu onu sübut edir ki, siz də Müqəddəs Əhdi-cədiddə deyildiyi kimi, “gözü var, görmür; qulağı var, eşitmir” olan adamlara aidsiniz.

Müfəttiş dedi:

– Əlahəzrət, dövlətimiz varlıdır, Tanrıya şükürlər olsun, sizin pulunuza ehtiyacı yoxdu; onları həbsxanadan çıxacağınız vaxtda saxlayın.

Rahibin gözləri böyüdü; o, müfəttişin əlindən tutdu.

– Həbsxanadan çıxmasam; həqiqətə rəğmən məni bu zirzəmidə saxlasalar və öz sirrimdən heç kimə bəhs etməyib burada ölsəm, deməli, bu sərvət hədər yerə itib-batacaq, eləmi? Yaxşı olmazmı ki, bu sərvətdən hökumətlə bərabər istifadə edək? Mən altı milyona da razıyam; bəli, məni azadlığa buraxsalar altı milyon verib yerdə qalanlarla özüm kifayətlənə bilərəm.

Müfəttiş astadan dedi:

– Vicdanıma and olsun, belə inamla danışdığına görə, dəli olduğunu bilməsəydik, dediklərinin hamısının həqiqət olduğunu düşünərdik.

Məhbuslara xas olan dəqiq eşitmə qabiliyyətinə malik Faria, müfəttişin dediklərinin hamısını eşidərək, cavabında dedi:

– Mən dəli deyiləm, tamamilə həqiqəti söyləyirəm, bəhs etdiyim xəzinə doğrudan da mövcuddur. Təklif edirəm, müqavilə bağlayaq, müqaviləyə əsasən siz məni göstərdiyim yerə aparasınız; orada yanımızdaca qazıntı aparsınlar, heç nə tapılmasa, sizi aldatmış olsam və dediyiniz kimi, dəliyəmsə, yenidən məni bura zirzəmiyə qaytararsınız, nə sizi, nə də başqalarını öz xahişlərimlə yormadan, ömürlük burada qalıb ölərəm.

Komendant gülümsədi.

– Bəs sizin sərvətiniz buradan çoxmu uzaqdadır?

– Yüz mil uzaqda, – Faria dedi.

Komendant dedi:

– Pis düşünülməyib, bütün məhbusların hər birinə həbsxana gözətçiləri ilə yüz mil çərçivəsində gəzinti təşkil etsəydilər və onlar buna razı olsaydılar, həbs olanların hər bir əlverişli vəziyyətdə qaçmasından asan heç nə ola bilməzdi. Belə bir uzun gəzinti zamanı, şübhəsiz bu kimi təsadüf yaranacaq.

Müfəttiş dedi:

– Məlum məsələdir, cənab rahib bunun müəllifi özü olduğunu deyib döşünə döyə bilməz.

Sonra rahibə müraciətlə dedi:

– Sizi yaxşı yedizdirib-yedizdirmədiklərini soruşdum.

– Mərhəmətli cənab, – Faria cavab verdi, – İsa peyğəmbərə and için ki, həqiqəti dediyim halda məni azad edəcəksiniz, mən isə sizə sərvətin basdırıldığı yeri göstərəcəyəm.

Müfəttiş təkrarladı:

– Sizi yaxşı yedizdirirlərmi?

– Bu şərtlərdə siz heç nə uduzmursunuz: axı görürsünüz, mən qaçmaq üçün səbəb axtarmıram; sərvət tapılana qədər həbsxanada qalacağam.

Müfəttiş səbirsiz halda onun sözünü kəsdi:

– Sualıma cavab vermirsiniz.

Rahib çığırdı:

– Siz də mənim xahişimə! Sizi digər, mənə inanmaq istəməyən sərsəmlər kimi lənətə gələsiniz! Mənim qızıllarımı istəmirsiniz, onlar özümdə qalacaq; azadlıq vermək istəmirsiniz, Tanrı onu mənə göndərəcək. Gedin, mənim daha sizə deyəcək sözüm yoxdur.

Rahib çiynindən ədyalı ataraq bir parça əhəng götürüb dairənin içində oturdu və əvvəlki kimi hesablama və çertyoj işlərini davam etdirməyə başladı.

Müfəttiş çıxa-çıxa soruşdu:

– O, nə edir?

Komendant cavab verdi:

– Var-dövlətini hesablayır.

Faria bu istehzaya nifrət dolu baxışla cavab verdi.

Çıxdılar. Gözətçi onların ardınca qapını bağladı.

Müfəttiş pilləkənlə qalxa-qalxa dedi:

– Ola bilsin, onun həqiqətən hansısa sərvəti var.

Komendant ona dəstək verərək dedi:

– Ya da onları yuxuda görüb səhəri dəli vəziyyətdə oyanıb.

Müfəttiş sadəlövhcəsinə təsdiqlədi:

– Doğrudur, o, doğrudan da varlı olsaydı həbsxanaya düşməzdi.

Bununla da Farianın işi sona yetdi. O, həbsxanada qaldı və bu ziyarətdən sonra haqqında gəzən “əyləncəli dəli” söhbəti daha da möhkəmləndi.

Dahi əlçatmaz sərvət ovçuları, Kaliqula və Neron bu zavallının sözünə qulaq verər və ona xahiş etdiyi havanı, çox qiymətləndirdiyi geniş sahəni, belə yüksək məbləğ təklif etdiyi azadlığı hədiyyə edərdilər. Lakin bizim günümüzdə ağalar, ehtimal olunan çərçivə ilə məhdudlaşaraq, kobudluğa qarşı iradələrini itirib, buna görə də onların əmrlərini dinləyən qulaqlardan, hərəkətlərini izləyən gözlərdən qorxmaqdadırlar. Onlar, öz ilahi təbiətlərinin üstünlüyünü hiss etməyən tac qoyulmuş insanlara çevriliblər, vəssalam. Bir zamanlar onlar özlərini Yupiterin oğulları adlandırır və yaxud ən azından belə hesab edir, bəzi şeylərdə öz ölümsüz atalarına bənzəyirdilər; buludlardan o yana nə baş verdiyini yoxlamaq bir o qədər də asan deyil; yer üzünün hökmdarları əl çatandırlar. Lakin zülmkar hökumət gün işığında həbsxanadakı işgəncələrin nəticələrini göstərməkdən həmişə çəkinir, çünki hər hansı inkvizisiya qurbanı, nadir halda sındırılmış sümüklərini və qan sızan yaralarını dünyaya nümunə kimi göstərər; bu həmişə, etibarlı şəkildə əmələ gəldiyi yerdə gizlədilən, həbsxananın çirkab quyusunda qəlb iztirabları nəticəsində əmələ gələn yaralardır və oradan çıxarılsa da hər hansı bir qaranlıq xəstəxanada izini itirir, sonra da həkimlər dustaqların dağıdılmış, eybəcər hala salınmış qalıqlardan verdikləri təsəvvürlərlə insan vücudu və insan təfəkkürü yaratmağa çalışırlar.

Rahib Faria türmədə ağlını itirərək, özü öz dəliliyi ucbatından ömürlük həbsə məhkum olunmuşdu.

Dantesə gəldikdə isə müfəttiş öz sözünü tutdu. Komendantın otağına qayıtdıqda həbs olunanların siyahısını tələb etdi. Dantes haqqında qeydiyyat aşağıdakı məzmunda idi:

EDMON DANTES

qatı bonapartistdir; qəsbkarın Elba adasından

qayıtmasında fəal iştirak edib.

Tam məxfiliyi qorunsun, ciddi nəzarət altında saxlanılsın.

Qeydiyyat qalan siyahı ilə eyni xətt və eyni mürəkkəblə yazılmamışdı; bu, qeydiyyatın Dantes həbsxanaya salındıqdan sonra əlavə olunduğunu sübut edirdi.

Təqsirləndirmə elə qəti şəkildə yazılmışdı ki, ondan şübhələnmək mümkün deyildi; ona görə də müfəttiş əlavə etdi:

“Heç nə etmək mümkün deyil”.

Müfəttişin ziyarəti Dantesi canlandırdı. Həbsxanaya düşdüyü andan günlərin hesabın itirmişdi, lakin müfəttiş ona ayı və tarixi dedi, Dantes bunu unutmadı. Tavandan düşmüş əhəng parçası ilə divarda: 30 iyul 1816-cı il yazdı, o vaxtdan hər gün hesabı itirməmək üçün qeydiyyat aparırdı.

Günlər, həftələr, aylar keçirdi. Dantes daima gözləyirdi; əvvəlcə o özü üçün iki həftəlik bir müddət təyin etdi. Müfəttiş onun işinə göstərdiyi diqqətin yarısını belə ayırmış olsa, iki həftəlik müddət kifayət edərdi. İki həftə keçdikdən sonra, Dantes öz-özünə dedi: “Müfəttişin Parisə qayıtmazdan əvvəl mənim işimlə məşğul olmasını düşünmək mənasızdır; Parisə isə ona tapşırılan təftişlərin hamısını bitirdikdən sonra qayıdacaq. Bu təftişlər isə bir-iki ay davam edə bilər”. Buna görə də özünə yeni müddət təyin etdi – iki həftə əvəzinə üç ay. Bu üç ay keçdikdən sonra onun köməyinə yeni fikirlər çatdı, özünə yarım il möhlət verdi; bu yarım il bitdikdən sonra günləri də saysalar, doqquz ay yarım gözlədiyi məlum oldu.

Bu aylar ərzində onun vəziyyətində heç bir dəyişiklik baş vermədi; bircə ürək açan xəbər almadı; həbsxana gözətçisi əvvəlki kimi lal-dinməz idi. Dantes öz hisslərinə olan inamı itirərək xəyal oyununu yaddaşın şahidi kimi qəbul etdiyini və sakitləşdirici mələyin sanki onun yanına yuxu qanadında gəldiyini düşünməyə başladı.

Bir ildən sonra komendantı dəyişdilər; Qam istehkamını ona tapşırdılar; o tabeliyində olanlardan bəzilərini özü ilə apardı, onların arasında Dantesin dustaqxana gözətçisi də var idi.

Yeni komendant gəldi; dustaqları adı ilə yadda saxlamaq ona maraqsız gəldi; onların sıra nömrələri ilə təqdim olunmasını tələb etdi. Bu dəhşətli mehmanxana əlli otaqdan ibarət idi; kirayənişinləri nömrələməyə başladılar, zavallı gənc Edmon adından, Dantes soyadından məhrum oldu – indi o sadəcə otuz dörd nömrəli məhbus idi.