Читать книгу Ланцуг (зборнік) - Андрэй Федарэнка - Страница 10

– Жывым трэба думаць пра жывое, – уздыхнуў Сымон і паглядзеў на пусты графін.

Пасядзелі моўчкі – так заўсёды бывае, калі канчаецца першая пляшка і не клеіцца размова, але здаецца, што далёка не ўсё яшчэ сказана.

– Што ж, Васіль, паставіш другую? – нібы жартуючы, спытаўся стары.

– Дасі грошы, дык пастаўлю. Прывык…

I без таго буры, загарэлы Сымонаў твар яшчэ больш пачырванеў. Стары падхапіўся і крыкнуў на ўсю кавярню:

– Сынок! Упікаць?! Мяне?! Ты што ж думаеш, напісаў пару бяздарных апавяданняў, якіх ніхто не чытаў – і стаў пісьменнікам?! Многа на сябе бярэш!..

Васіль, на здзіўленне Вінярскага, аніяк на гэта не адрэагаваў. Стары, нават не кіўнуўшы на развітанне, пайшоў да выхаду, але ў дзвярах спыніўся, пачаў аглядаць залю. Ад аднаго століка яго аклікнулі. Ён ахвотна пайшоў туды, і хутка адтуль чуўся яго хрыплаваты, пакрыўджаны голас – відаць, скардзіўся. Васіль паглядзеў на свой гадзіннік, сказаў:

– Пасядзі, я зараз.

Вінярскі бачыў, як ён перакінуўся словам з бармэнам, той адмоўна хіснуў галавою, паказаў на дзверы за стойкаю, куды і накіраваўся Васіль. Неўзабаве выйшаў, паклаў нешта перад барменам… Хутка на стале з’явіўся той жа, што і першы раз, набор: графін гарэлкі, бутэрброды, мінералка і кола. Убачыўшы гэта, Сымон, як ні ў чым не бывала, вярнуўся, сеў на сваё месца. Васіль моўчкі разліў у тры шклянкі. Вінярскі здагадаўся, што такія сцэны паміж гэтымі дзіўнымі прыяцелямі адбываюцца не першы раз.

– Не крыўдуй ты, Васіль, на старога… – прамармы-таў Сымон, падняўшы шклянку, – у мяне літаратурны нюх, і я табе пры ўсіх скажу – ты будучы наш гонар… Э-э, ану пакажы!.. – Ён схапіў Васіля за левую руку, памацаў. – А дзе гадзіннік?

Васіль паморшчыўся, нічога не сказаў.

– Ну, як не любіць такога чалавека?! Нічога не пашкадуе для сяброў! Мы выкупім яго, Васіль, я атрымаю ганарар…

Выпіўшы яшчэ, Вінярскі адчуў, што ён таксама ўсё больш пачынае любіць гэтых людзей, іхнюю мову, іхні нязвыклы для яго свет… «Гадзінніка не пашкадаваў, каб мяне пачаставаць! Мяне, забойцу… Ён ведае… А ў мяне за пазухай – пачкі даляраў, усё гэтае кафэ можна купіць! А я не магу іх дастаць, во смешна!..»

Ці помніш ты, Жана, шчаслівы мамэнт… – завёў Васіль.

Як граў раз на дудцы нябожчык Вінцэнт, – падхапіў стары.

Далей Васіль спяваць не стаў, сказаў:

– Што гадзіннік? Гадзіннікі былі і яшчэ будуць. Гэта не тое.

Сымон ахвотна кіўнуў: згодзен – не тое.

– Галоўнае – гэта душа, – сказаў ён.

– А што такое душа? – падняў на яго свае дзявочыя вочы Васіль.

Душа – гэта камень, – з гатоўнасцю адказаў стары.

А ты як думаеш?

Вінярскі схамянуўся, паціснуў плячыма: яму ўжо ні пра што не хацелася думаць – ні пра душу, ні пра даляры за пазухай; яму проста добра было сядзець сярод новых знаемцаў і моўчкі слухаць.

– Душа, – сказаў Васіль, у каторы раз закурваючы, – гэта нешта супрацьлеглае, рэзка адваротнае розуму і логіцы. Гэта тое, што па-расейску называецца «совесть».

– Сумленне, – паправіў стары.

– Сумленне – мякчэй, бліжэй да дабрыні, шчырасці, а «совесть» – акурат тое, што трэба. У нашай мове яму адпаведніка няма, як няма і ў шмат якіх іншых мовах – дакладна ведаю, што ні ў французскай, ні ў англійскай… Тлумачу, што душа – «совесть» – адваротная логіцы і розуму на канкрэтным прыкладзе. Ты, – паказаў ён на Сымона, – знаходзіш партманет, у якім грошы і мае дакументы. Мы – сябры. Розум і логіка скажуць табе, што грошы трэба прысвоіць, партманет з дакументамі падкінуць мне, альбо выкінуць у сметніцу, альбо проста знішчыць. «Совесть» скажа, што трэба аддаць мне ўсё. Пачынаецца раздваенне, нейкае гайданне з боку ў бок: розум гайдане ў адзін, «совесть» – у другі. Вось амплітуда гайдання – велічыня размаху гэтага маятніка – якраз і ёсць душа. У адных гэты маятнік за ўсё жыццё можа нават не зварухнуцца, у другіх – гайдаецца больш, у трэціх – менш… Розныя велічыні душы.

«Ведае! – упэўніўся Вінярскі. – Не проста так гэты прыклад…»

– Помню, малога, матка ўзяла мяне ў горад, – сказаў Сымон, ажывіўшыся, – і я знайшоў на вуліцы кашалёк. Новенькі, пахучы… Сэрца ад радасці ледзь не выскачыла. Адчыняю – а там пуста. А, зрэшты, і пусты згадзіўся: служыў мне верай і праўдаю да – добра помню – 17 студзеня 1964 года.

I ён замоўк, задумаўся.

– А дзе потым кашалёк дзеўся? – спытаў Вінярскі.

Згубіў. Але ўжо з грашыма! Такая ўжо наша беларуская доля – падбіраць пустое, а губляць поўнае…

Не, усё не тое, – гнуў Васіль. – Галоўнае – не душа, а любоў да Радзімы і каханне да жанчыны…

Вось, правільна! – адразу ж падтрымаў Сымон, але было відаць, што ён падтрымаў бы любыя Васілёвыя словы.

Вінярскі ўспомніў дзяўчыну на могілках, падобную на манашку, і другую дзяўчынку-красуню ў чорнай хустцы, і яму таксама, як і Сымону, захацелася неяк пахваліць бялявага, паддобрыцца да яго.

Якая прыгожая ў цябе дзяўчына, Васіль, – сказаў ён. – Я бачыў там, на могілках…

Міла – гэта цуд. Яна добрая, прыгожая, кахае мяне – а цяпер, пасля смерці бацькі, я зусім адзін у яе астаюся… Але, сябры мае, я ўсё ж – творчая натура!.. Мае нервы ўвесь час узвінчаны, мне трэба альбо цыгарэта, альбо гэтая вось чарка, альбо нешта яшчэ новае… Навая дзяўчына! Я разумею, што гэта спальвае мяне, як свечку, з двух канцоў, але і рады быць бы іншым, ды не магу. Мне хочацца быць паўсюль адначасова: то ў вёсцы, у хаце, жыць аднаму, то праз момант – апынуцца на ялцінскім пляжы, сярод людзей, нырнуць да самага дна, каб салёная вада зайшла ў нос, то хочацца пажыць у сям’і – жанатым, паважным, каб іншыя зайздросцілі, то праз міг хочацца стаць жабраком, гнаным бомжам, ад якога ўсе адварочваюцца, але ў якога на душы – ціха, спакойна, нічога ні ад кога не трэба, а яшчэ праз міг – хочацца быць самым багатым чалавекам зямлі, шахам, са сваім гарэмам… Міла – дзяўчына, якія, можа, нараджаюцца раз у сто гадоў, мне яе Бог паслаў… Чаму я, Вінярскі, і не вінавачу цябе – так выйшла, што сваім свінствам ты памог мне пазнаёміцца з яе бацькам, Стэльмахам Іванам Змітравічам-нябожчыкам… Такой дзяўчыны і жонкі пашукаць. Але…

«Ведае! – з незвычайнай яснасцю, якая бывае толькі ў п’яных, думаў Вінярскі. – Ведае і тое, што Міла хворая, і трэба аперацыя, і што грошы ў мяне…»

– Але Міла – гэта чыстае, нявіннае дзіцё. Вось ты, Вінярскі, спаў калі-небудзь з прастытуткаю?

– Я – спаў! – адазваўся Сымон.

Вінярскі прамаўчаў. Ён успомніў Жану.

А я – ніколі, – сказаў Васіль. – Я здагадваюся, што гэта бруд, пошасць і пошласць, але мая дурная натура хоча і гэта паспрабаваць! З аднаго боку – чыстая, светлая Міла, як сама душа, з другога – якаясьці здаровая, цынічная, распусная…

Дастаеўшчынка, – умяшаўся Сымон.

Не ведаю, што гэта, але мяркуйце самі: калі такая дрэнь пасялілася і жыве ў мяне ў галаве, як я магу ажаніцца з Мілаю? I жыць потым, ірвацца некуды і невядома чаго хацець? Жаніцца я павінен чысты – у тым сэнсе, што ў мяне павінна быць чыстая душа; я павінен быць упэўнены, што ў бруд мяне больш не пацягне, я з уласнага вопыту ведаю, што па чым, і тады я змагу аддаць Міле ўсяго сябе, дарэшты… Пакуль жа мяне нешта мучае, я хачу знайсці прычыну і пазбавіцца ад яе.

Фрэйдызм, – канстатаваў Сымон.

Ізноў выпілі, на гэты раз многа, амаль па поўнай шклянцы, ізноў пабег да стойкі Васіль…

Вінярскі нечакана для сябе раптам заспяваў:

Ці помніш ты, Жана, шчаслівы мамэнт…

Стары адразу ж падцягнуў:

Як граў раз на дудцы нябожчык Вінцэнт…

«Гэта проста нейкі гімн іхні… Ах, што за цікавыя людзі! Як добра, лёгка з імі!..»

Калі Васіль вярнуўся са звычайным сваім наборам, Вінярскага ўжо зусім развезла – і ад таго, што вопыту такога, як у сваіх новых кампаньёнаў, не меў, і ад духаты – ён так і не здымаў куртку. Колькі яшчэ пілі і пра што гаварылі Васіль з Сымонам, ён не ведаў, бо проста заснуў. Апамятаўся ён на вуліцы, у прыцемках. Васіль, трымаючы яго пад пахі, саджаў у машыну.

Дзе ты жывеш?

У… Вяснянцы, – ледзь прагаварыў Вінярскі.

Ну і добра… Па дарозе.

Даехалі хутка, выбраліся з таксі каля нейкага пад’езда. Васіль паспрабаваў завесці Вінярскага ў гэты пад’езд, Вінярскі заўпарціўся.

– Я ведаю, куды ты мяне вядзеш! – упіраўся ён. – Але ўсё роўна люблю цябе… Гадзіннік прапіў… Ты – будучы наш гонар! – казаў ён Сымонавымі словамі і чамусьці ніякіх іншых не мог падабраць. – Н-на!.. – дастаў і пачаў піхаць у рукі Васілю пакунак з далярамі, – і адпусці мяне…

Той узяў пакунак, плюнуў:

– А, чорт з табою!.. Не хочаш, не трэба, – і пайшоў у пад’езд.

Вінярскі пастаяў, паазіраўся. Усе аднолькавыя вокны свяціліся, было халаднавата.

– Так – там кальцо, там – гастраном… Дык я недзе каля Жанінага дома! Значыць, мне туды.

Ён паплёўся на вуліцу і не паспеў выбрацца з-за дома, як ледзь не стукнуўся аб міліцэйскую «Волгу» з мігалкаю. Машына стаяла за вуглом, на тратуары. Яго заўважылі, дзверцы адчыніліся:

– Хадзі сюды!

Ён ступіў, стараючыся не хіснуцца, але, відаць, ад гэтага перабольшанага старання так хіснуўся, што ледзь не ўпаў.

– Што, паддаў? Дай закурыць, – папрасілі ў машыне. (Міліцыянеры заўсёды так робяць, каб праверыць, наколькі чалавек адэкватны.)

Вінярскі ляпнуў па кішэнях – пуста, якія там цыгарэты, усе скурылі ў кавярні. А мог бы аддаць пачак, як вучыў Васіль, і адмазацца…

– Я з пахавання… іду, – сказаў ён, нібы просячыся, замест таго, каб сказаць, што цыгарэт няма.

Ну і што? Заблудзіўся?

Не!

Дзе ты жывеш?

– Каля фінскай запраўкі, – ён назваў дом і кватэру, але сам не быў упэўнены, што называе правільна.

– Добра, сядай.

Ён пакорліва залез на задняе месца, «Волга» развярнулася і паехала ў двары.

– Што вы пілі хоць? – спытаў міліцыянер за рулём, і ў яго голасе Вінярскаму пачулася зайздрасць.

– Гарэлку, – адказаў ён, цверазеючы з кожнай хвілінай, – водку, тоесть.

Ён сабе не паверыў, калі неўзабаве машына спынілася каля яго дома, доўга потым глядзеў у прахадны двор, куды, высадзіўшы яго, паехала «Волга». Затым няўмела перахрысціўся. «Хто ведае, што было б, калі б не аддаў Васілю даляры?!» – зусім ужо цвяроза падумаў ён.

Ў тую ноч Вінярскі спаў як забіты і прачнуўся з яснай, лёгкай галавою – радасны, дужы, адчуваючы ў сабе невядомую раней вольнасць; прачнуўшыся, успомніў учарашні вечар, як перадаў Васілю грошы, як яго адпусцілі, п’янага, міліцыянеры і як пасля таго нібы камень зваліўся з душы. Быццам не ад даляраў пазбавіўся, а ад жывой гадзюкі ў пакунку, якую вымушаны быў насіць за пазухай.