Читать книгу Agter die skerms - Christo Gerlach - Страница 10

GUMTREE

Dieselfde gevoel van leë verlatenheid kry my onder toe ek ná my pa se begrafnis deur Gumtree ry. Ek ry saam met Daniel en ek wys hom die meule. Ek wys hom ons ou huis. Ek wys hom die ou stasiegebou, die ou poskantoor. Al die ou Oos-Vrystaatse sandsteengeboue het die jare se verweer deurstaan, maar jy kan sien hulle mis die liefde en bewondering waaraan hulle gewoond was.

Ek laat Daniel tot by die skool ry. Toe ek daar skoolgegaan het, die Primêre Skool Gumtree. Ek was hoofseun in standerd vyf. My ouers het taamlik gou teruggetrek van Slabberts af en my laerskooljare op Gumtree is toe nooit onderbreek nie. Die paar maande wat hulle op Slabberts gewoon het, sou seker ’n blote tussenpose in ons gesins­lewe ge­wees het as ons – en veral my – pad nie daar met Jan Bezuiden­houdt s’n gekruis het nie. Hy het mos my ouers gevolg en hom ’n rukkie later op die buurdorp kom vestig.

Ek wys Daniel die ou klipgebou wat my laerskool was. Die skool het deesdae swart leerlinge – ver verwyder van die dae toe die skoolraad turksvybosse as heinings laat aanplant het “om die swartes uit te hou”.

Dit bly vir my die beginpunt van die plek waar ek drome begin droom het. Maar pragtig soos Gumtree en die Oos-Vrystaat is, was my geboortewêreld nie groot genoeg om die vistas van my verbeel­ding te vul nie.

Ek onthou meteens die groot vernedering toe ek op my eerste skool­dag nie my trane kon terughou nie. Die nuwe skoolsak, nuwe grys broek en nuwe wit hemp was nie genoeg troos toe ek sonder my ma tussen ’n klomp vreemde kinders moes agterbly nie. My ma het hartlik saam met my aan’t huil geraak en dit het juffrou Martie Botha, die skoolhoof, omtrent mooipraat gekos om die snotstorie te beredder.

Juffrou Martie was lank die enigste leerkrag en eers toe ek in stan­derd twee was, is nog ’n onderwyseres aangestel. Vier jaar of so was al die standerds in een klas by juffrou Martie. As jy oplettend was, het jy gou-gou al die standerds se werk geken. Ek was slim genoeg om selfs ’n standerd te spring en was nooit in standerd 2 nie.

Ek vertel vir Daniel hoe een van Oupa se plaaswerkers my elke og­gend met ’n perdekar skool toe gevat het. By die skool aangekom, het hy die perd uitgespan. Die perd het dan gewei tot voor huistoegaantyd, en dan is hy weer ingespan en het ons die drie myl terug plaas toe aangedurf.

As dit wil klink na die outyd van my grootouers se voor­geslagte en te outyds vir iemand van my geslag, moet ’n mens nie ver­geet dat tyd en ontwikkeling gedurende my grootwordjare dood­een­voudig die knie moes buig voor die kultuurerfenis en die nalatenskap van die Afrikaner nie.

Die oggendritte was lekkerder as die middae. Vars en uitbundig. Die oggendlug was skoner en daar was nie so baie stof soos smiddae nie. Selfs die winteroggende het ek geniet, want ’n huishulp het my bene netjies toegevou met ’n warm kombers met fraiings en gesorg dat ek nie my wolhandskoene vergeet nie. Sy moes partykeer agterna hardloop met my skoolpet wat sy wild in haar hande rondgeswaai het. Ons het soms met die Hibberts van die plaas langsaan resies gejaag, maar omdat daar vier van hulle was, het hulle nie juis ’n kans gestaan nie.

Elke middag het ’n lekker bord kos in die louoond onder ’n omgekeerde sopbord gewag. Skoolklere is uitgetrek, daar was tyd vir ’n bietjie speel en dan is huiswerk gedoen.

Saans is daar vroegaand geëet, dan nuus en godsdiens oor die radio geluister voor slapenstyd. So nou en dan is ek toegelaat om die groot­mense “se tande te tel”. En die bederf van perskerolle of biltong saam met hulle te geniet.

Dit was gewoonlik nadat Oupa gevra het: “Ouvrou, het jy nie iets lekkers om te eet nie?”

Dan sê Ouma: “Ai, dié ou man darem . . .”

My ouma was “Aida le Grange: Boervrou Duisend”. Dis wat sy ge­noem is in die artikel in Die Vaderland, met ’n foto van haar en haar reuseroostuin op die agtergrond.

Sy het die plaas met ’n ysterhand en op die maat van die groot staan­horlosie in die gang bestuur. Sy het haar eie duur polshorlosie net op Sondae en met spesiale geleenthede gedra. ’n Matriarg in die ware sin van die woord. ’n Afrikaanse een.

Haar uitgestrekte blomtuin was ’n lushof van kleur. Vrydagoggende is emmers water oral in die tuin neergesit en het sy elke blom en stuk­kie loof met sorg gekies en afgesny. Die emmers vol blomme is stoep toe gedra, waar al haar blompotte met water in reggestaan het. Dan het sy gesorg dat elke kamer in die huis sy spesiale rangskikking kry.

Ek kan nie onthou hoeveel slaapkamers daar was nie, maar daar was baie. Al is die binnekante van die kamers soms weke lank net deur die skoonmakers gesien. Ouma se rangskikkings was nie die driehoeklynige ontwerpe wat destyds in die mode was nie, maar los en informele skeppings wat ek eers weer in die nuwe eeu sou sien, by Gavin Rajah se modevertoning in The One & Only Hotel in 2009. Dahlias en slap ou Engelse rose.

Die opstal se gange was baie breed, en die stel houttrappe het sommer twee landings gehad. Die Vaderland se joernalis het gepraat van die vloere wat so blink gepoleer was dat dit as spieëls gebruik kon word. Maar dit was eintlik my ouma se tuin wat haar trots was.

Gansfontein was my grootouers se trots, want dit het nie alles net so in hul skote geval nie. Hulle is deur die moeilike swaarkryjare van die depressie toe ouma meelsakkies se patrone en letters moes wegkook en aanmekaar stik vir haar ses kinders se klere.

My oupa (sy woord was wet) het eendag in Die Volksblad gelees (en Die Volksblad se woord was wet) dat papawers oorsee die bron van opium was. So is ons toe almal beveel om een Sondagoggend ná kerk elke liewe papawer uit Ouma se tuin te loop trek. Die knoppe het dik ge­staan net voor blomtyd, en hier en daar het ’n kroonblaar skamerig begin kop uitsteek.

Terwyl die trane oor Ouma se wange loop oor die verwoesting in haar paradys, het sy vir my gefluister: “Die ou man het nou heeltemal kêns geword.”

In tye van droogte was die tuin ’n groot twispunt tussen my grootouers. My oupa sou opsluit enige waterverbruik belet, en my ouma sou net wag dat hy met sy bakkie by die hek uitry, dan is sekere beddings in die tuin skelmpies natgelei.

Ek het jare later ’n soortgelyke storie oor mevrou Bridget Oppenheimer gehoor. Sy het ’n leeftyd gewy aan die manjifieke tuine van die Brenthurst-landgoed in Parktown. Toe sy uiteindelik die leisels aan haar skoondogter oorgee, moes sy toekyk hoe haar tuin “vergroen” word. Skoondogter Strilli is ’n groot voorstander van inheemse tuine en het begin om besproeiing te besnoei en die formele tuin stadig maar seker in ’n natuurlike veldlandskap te omskep. Mevrou Oppenheimer het blyk­baar soms net gewag dat haar skoondogter vertrek en dan opdrag gegee dat haar uitheemse plante en bome natgelei geword!

In my ouma se tuin kon ek wegkruip en vrye teuels gee aan my ver­beelding. Ek sou op die sagte gras op my rug gaan lê en die wolke dop­hou wat verby die son beweeg. Donker. Lig. Helder son.

Daar is niks soos die reuk van varsgesnyde grasperke nie. Of die kraakklanke van ’n doringboom se peule onder jou kaal voete. Of die soet geel sap wat jy uit die peule kon suig.

Ek het altyd in die half weggesteekte somerhuisie op die heel boon­ste terras gaan sit as almal Sondagmiddae “ ’n uiltjie gaan knip het”. Augustusmaande was die ergste. Die wind het sonder genade gewaai. Die bloekomboom by die agterdeur het bo die boonste verdieping uitgetroon en het in ’n bastoon saam met die wind gekreun. Die kaal wilgertakke het in applous saam gewaai terwyl ek dwalend en alleen myself probeer vermaak het. Uit pure verveeldheid het ek maar stukkies suikersoet manna gesoek, maar voor ek daaraan geproe het, het ek die sand met sorg afgeblaas om seker te maak dis nie voëlmis nie!

Met my sterk verbeelding het ek soms uit obskure vermaak myself bang gemaak. Ek sou die groot deur van die agterste sitkamer stadig oopstoot, saggies oor die krakende plankvloer loop en my verkyk aan die bloedige afdruk van “Die Slag van Bloedrivier”. In die voorgrond, aan die Voortrekkers se kant, het ’n swart kryger gelê met ’n spies wat sy hart deurboor. Ek het dan soos Lot se vrou versteen. Te bang om terug te draai deur toe om uit te gaan.

Ek moes “versteen” wag vir die veraf geblêr van die skape. Dit was die wekker vir opstaantyd voor die melkuur op ’n Sondagmiddag, wat vroeër was as in die week.

Dit was ook die tyd vir melktert en koffie, wat my ouma bedien het in haar gestyfde wit voorskoot met ’n borsspeld en egte pêrels. ’n Fyns­agte sakdoekie, met ’n stukkie kant rondom gestik, het soms haar goue pols­horlosie versier. Haar “uniform” gedurende die week was ’n deurleefde voorskoot, sonder juwele.

Dit was Sondae. Maar daar was ook skooldae.

Die hoogtepunt van elke skooljaar was die konsert aan die einde van die jaar. Juffrou Martie Botha was baie godsdienstig. (Sy het later jare charismaties en fanaties geword. Sy en haar man het selfs nie ’n televisiestel of koerante in hulle aftreehuis op Cornelia in die Vrystaat toe­gelaat nie.) Maar ek onthou haar as ’n pedagoog in murg en been.

Vir die konsert is die Kersverhaal elke jaar op ’n ander manier voor­gestel. Die groot klaskamer is omskep in ’n saaltjie met behulp van hand­gemaakte gordyne wat aan ’n tydelike draad gespan is. Daar was altyd Kersliedere, begelei op die outydse traporrel wat jare lank nooit gestem is nie.

Die konsert was vir my lekkerder as die prysuitdeling of die ge­skenke. Ek het altyd die hoofrolle gespeel, sekerlik omdat ek maklik die woorde kon onthou! Die toneelstukke is geskryf deur tannie Bok Botha, en sy het seker gemaak dat daar rolle (hoofrolle) was vir my en haar dogter Santi. (Tannie Bok is ’n ander storie. Sy het ’n broer gehad wat ook “so” was en ek kon haar – voor enigiemand anders – in my ver­troue neem dat ek “so” is. Die drie van ons kuier nog heerlik saam, en Santi se man maak homself dadelik ná koffie uit die voete.)

Gumtree was ’n skool met alle soorte, klasse en tale. Ons was dubbel­medium, al was ons ’n nederige plaasskooltjie. Die Amerikaanse ambassadeur in Lesotho se kinders het langs die spoorwegarbeider se kinders gesit. Met oggendgodsdiens kon jy die “minderbevoorregtes” aan die reuk van hulle Lifebuoy-seep uitken.

Hulle het ook soms met ongemaklike knoffelasempies gespog, so erg dat Juffrou een oggend geïrriteerd gevra het: “Hoekom eet julle so baie knoffel?”

“Juffrou, my ma sê dit hou die slange weg, Juffrou!”

Die hele klas het geskater van die lag.

Verder is die klasseverskil aangedui deur Juffrou se plak waarmee slae mildelik uitgedeel is. Dis omtrent net die “minder gegoedes” wat ooit moes buk voor almal in die klas. Ek het my altyd verkyk aan Juffrou se tong terwyl sy haar arm verby haar skouers teruggevat en met mening die een hou na die ander geslaan het. Haar tong het half dubbel gevou oor haar onderste ry tande om ’n ekstra onderlip te maak.

Terwyl ek op die hoogtepunte van my dae as laerskoolseun konsen­treer, kom die uitdrukking “lekker is net ’n vinger lank” onwillekeurig by my op. Wat ’n idilliese kinderlewe van oop velde en ongebondenheid kon wees, is ongelukkig belemmer deur ’n desperate soeke na identiteit. Nog jammerder was die gebrek aan onvoorwaardelike liefde en sekuri­teit, wat tog sekerlik elke kind se reg behoort te wees. ’n Ma met depressie en ’n pa wat ek in my kinderjare as aggressief en liefdeloos ervaar het, het gesorg dat ’n sukkelende selfbeeld my vroeë kinderlewe vertroebel het. (Ek sou later soveel aanklank vind by die dramas van Tennessee Williams.)

Maar, het ek myself moed ingepraat, dit sou beter gaan volgende jaar . . . As ek hoërskool toe gaan . . . Ná die koshuis . . . As ek universi­teit toe gaan . . . Ná my graad . . . As ek Johannesburg toe gaan . . . Ná die army . . .

Eendag . . .

Altyd môre of oormôre. Ek sou net nooit kon ontsnap van my selfopgelegde vlugtelingstatus nie. Wel, vir baie en nog meer jare vorentoe.

’n Grootmens in ’n kind se liggaam. Toe ’n kind in ’n grootmens se lyf. ’n Tiener vasgevang in ’n kleuter, en ’n middeljarige wat soos ’n tie­ner dink, reageer en optree.

Soekend.

Dit sou die leitmotief van my bestaan word. En bestáán in die lydende sin.

Uitstekende skoolrapporte en hoë punte was maar altyd die voorwaarde vir my ma se aanvaarding. Maar altyd net tydelik. En my pa? Niks sou en kon ooit my pa verootmoedig nie. Of so het ek altans ge­glo. Ek het gevrees vir sy stilstuipe teenoor my wat my kinder-, tiener- en later volwasse jare gekenmerk het.

Dis die beeld van ’n pa gekniehalter deur sy eie onbeholpenheid. Ek was die simbool van sy onuitstaanbare verhouding met my ma. Sy vrou het haar liefde op my gestort en hom ligtelik verwerp. Ek het haar Steenkamp geword, die man wat haar as jong meisie op die kerk se drum­pel agtergelaat het en haar amper na selfmoord gedryf het. Sy moes trou, en my pa was die eerste beskikbare man wat sy ontmoet het.

Hoe ironies dat ons eendag ’n troue sou bywoon en tot op die kerk­trap gevorder het, maar dat my pa net daar voor die swaar kerkdeure omgedraai het. (Dat dit vanweë sy eie worsteling met ’n gevoel van minderwaardigheid was, het ek eers later besef.) My ma, wat só na die geleentheid uitgesien het, moes hom noodgedwonge volg in die splin­ternuwe uitrusting wat sy spesiaal daarvoor aangeskaf het, met my teleurgesteld agterna.

Vir my was my pa ’n boelie. Hy was die ouderling wat agteraf sy vrou geslaan het. Die voorsitter van komitees in die gemeenskap, maar as hy onder die gemeenskap se oë uit was, kon hy onbeheers op sy huismense skree en die plaaswerkers aanrand.

My pa was vir my die ontstellende klank van bottels mooimaakgoed wat in ’n oomblik van woede van ’n spieëlkas afgevee word. Van buite, deur ’n skrefie van die gordyne wat ek bewend oopvou, sou ek nooit my ma se spierwit gelaat vergeet ná ’n veeg deur die gesig nie.

My onaardse gil het hom by die slaapkamer laat uitstorm. Die oom­blik toe hy in die tuinpaadjie was, het sy stap kalm en berekend geraak, as­of niks gebeur het nie. Hy het eenvoudig weggeloop van sy vrou en kind. My ma het my geroskam omdat ek deur die venster geloer het. “Hoe durf jy? Jy vertel dit vir niemand nie. Nooit nie! Hóór jy my?”

Ek het nooit nie. Wel . . . tot nou toe.

Maar ek het geweet. En my pa het geweet ek weet.

In my pa se verdediging moet ek sê dat ek so ’n uitbarsting net een keer beleef het, maar daar sou nooit weer ’n groter fondament tussen ons wees om te skud nie. Of so het ek altans gedink. Die feit dat sy pa as ’n oorlogwesie saam met sy sussie “soos honde weggegee” is net nadat hulle pa uit Nederland in die land aangekom het, is nooit in sy verdediging geopper nie. Sy pa – my oupa Gerlach – is toe getroud met ’n Afrikaanse nooi Joubert. Hulle het dit nie juis breed gehad nie, maar hulle was ’n slim gesin.

Wat ook al my pa se geskiedenis, ons kon ons ongelukkige verhou­ding in meer as vier dekades nie regsmee nie. Dit sou ná sy dood soos ’n damwal breek en my brose huis (wat in ieder geval met strooibak­stene aanmekaargeslaan was) verswelg. Dit sou ’n vloed wees, ’n aard­skudding wat vure veroorsaak het in my kop, vlamme in my hart en vulkane in my liggaam. ’n Helse tsunami.

Ek sou my chaos omarm. My as die misdadiger aanmeld, skuldig pleit vir my sondes en myself tot lewenslange hel en verdoemenis vonnis. Ek het my persoonlike skuld aanvaar, maar dit was meer as ooit onder­­worpe aan die skuld wat ek teenoor my pa gevoel het. Dit was die laaste hupstoot om my te laat val tot in die onderste, donkerste put. ’n Diep grot waar ek kon verdwaal in die swart onderwêreld.

Skok, skuld en seer oor my pa se skielike, gewelddadige heengaan het my die pad laat byster raak. Dwelms, seks en leuens het my nuwe self­behoud geword.