Читать книгу Podstawy geografii ludności - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 6

Istnieją znaczne rozbieżności poglądów między poszczególnymi geografami, kierunkami badawczymi i szkołami naukowymi na temat pozycji, zakresu i problematyki geografii ludności. Ludność w badaniach geograficznych jest rozważana w dwóch perspektywach: statycznej i dynamicznej. W pierwszym przypadku chodzi o uchwycenie w danym momencie czasu ogółu właściwości przestrzennych zbiorowości ludzkich rozmaicie definiowanych, obejmujących rozmieszczenie jednostek (lokalizacje) oraz występujące między nimi relacje przestrzenne, w drugim natomiast – o pokazanie ogółu zmian w lokalizacjach jednostek i towarzyszących im przemian w stosunkach przestrzennych, określanych pojęciem przemieszczeń lub (przeważnie w nieco szerszym znaczeniu) zachowań przestrzennych (Ackerman 1958, Ciarkę 1965, Dziewoński 1958, Jagielski 1974, Kosiński 1967).

W tym zakresie geograf nie zastępuje jednak biologa, socjologa, ekonomisty, demografa czy etnografa ani nie wchodzi w zakres ich kompetencji naukowych. Nie zajmuje się także zagadnieniami funkcjonowania społeczeństwa i praw jego rozwoju, przyczynami i mechanizmami procesów rodzenia się i umierania ludzi lub też lepszej czy gorszej asymilacji kulturowej przez różne grupy ludzkie. Może natomiast uzupełnić dorobek innych nauk, rozszerzając tym samym wiedzę o społecznościach ludzkich, zwłaszcza o przestrzennych aspektach ich egzystencji.

Patrząc z tego punktu widzenia na geografię ludności, można powiedzieć, że przedmiotem jej badań jest ludność traktowana jako zjawisko przestrzenne. Natomiast do jej głównych celów badawczych należy opis, analiza i wyjaśnianie struktur oraz zachowań przestrzennych zbiorowości ludzkich każdego rodzaju i wielkości. Najogólniej mówiąc, zadaniem geografii jest wykrycie ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennych stosunków ludnościowych oraz krytyczna ocena istniejącej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych (Jagielski 1974).

W tym ujęciu kładzie się nacisk na dwie strony zagadnienia: z. jednej jest akcentowana konieczność szukania ogólnych prawidłowości, z drugiej zaś podkreśla się praktyczny aspekt badań, które powinny służyć potrzebom społecznym. Wyznaczenie wzajemnych proporcji dla tych aspektów – teoretycznego i praktycznego – może pozostawać sprawą otwartą, uzależnioną od celów konkretnych badań.

Ludzie w geografii ludności są z reguły ukazywani przez pryzmat jakiejś grupy społecznej, a przy tym jako aktywny składnik życia zbiorowego. Człowiek bowiem nie działa samodzielnie i posiada znaczenie (z punktu widzenia geograficznego) tylko dzięki wspólnotom, poprzez które oddziałuje na powierzchnię Ziemi. Współczesnej geografii jest obce zawężanie pojęcia życia zbiorowego ludzi do zjawisk spontanicznych oraz instynktownych, charakteryzujących grupy zwierzęce.

Nie zapominając jednak o biologicznych podstawach życia i natury ludzkiej, geografia ludności ujmuje ludzi i ich zachowania przede wszystkim jako rezultat procesu rozwoju społecznego zbiorowości, której są członkami. Poznanie i analiza właściwości przestrzennych zbiorowości ludzkich uzyskuje zatem pełny walor tylko wtedy, gdy rozważy działalność człowieka w kontekście zbioru ludzi zintegrowanych w określoną grupę społeczną, reprezentującą pewną całość kulturową i istniejącą niezależnie od poszczególnych jednostek.

Taka postawa badawcza chroni przed formalizmem i mechanicznym ujmowaniem oraz interpretacją zjawisk ludnościowych w przestrzeni. Jednocześnie jednak uznanie ważności i prymatu roli czynników społeczno-gospodarczych i kulturowych nie oznacza, że dawną koncepcję determinizmu geograficznego zastępuje się z kolei determinizmem socjologiczno-kulturowym. Jak wspomniano wyżej, geografia ludności nie zapomina o biologicznych aspektach zbiorowego sposobu życia ludności, zwłaszcza w pewnych, dobrze jeszcze nie poznanych zachowaniach typu ekologicznego (na przykład zachowania wiążące się z nadmiernym lub zbyt rzadkim zajmowaniem danego obszaru), które mają charakter zachowań regulujących, spontanicznych i społecznie niekontrolowanych (tzw. subsocjalny poziom zachowań).

Zbiorowości ludzkie badane przez geografie ludności są, jako grupy społeczne, wytworem ewolucji kultury ściśle wiążącej się z rozwojem materialnych sił wytwórczych, nie mogą jednak być badane w zupełnym oderwaniu od ich historii i biologicznych właściwości ludzi. Tak więc geografia ludności, mimo swego wyraźnego profilu społecznego, posiada charakter międzydyscyplinarny, wymagający uwzględnienia dorobku wszystkich pokrewnych jej nauk geograficznych i nie geograficznych. W tym też sensie można mówić o granicznym lub przejściowym charakterze geografii ludności, która siłą rzeczy musi zapożyczać metody i wymieniać doświadczenia. Szczególnie silne więzy łączą geografię ludności z demografią oraz socjologią, z którymi dzieli nie tylko wspólny obszar badań, lecz także metody naukowego wyjaśniania zjawisk i procesów. Należy jednak pamiętać, że to przenikanie cechuje także inne dyscypliny naukowe, nie tylko geograficzne.

Odrębność metody geograficznej, w porównaniu z metodami demografii czy socjologii, polega przede wszystkim na dokładnym umiejscowieniu danych i ich analizie na tle innych czynników równie dokładnie umiejscowionych. Stąd zresztą bierze się kluczowe znaczenie tradycyjnego narzędzia badań geograficznych, jakim jest mapa. Warto pamiętać, że aspekt problemowy jest coraz częściej dostrzegany przez inne dyscypliny, w których wyodrębniają się nawet ewolucja społeczna, demografia regionalna, ekonomika przestrzeni. Stąd w przyszłości można oczekiwań większych zazębień między poszczególnymi dyscyplinami. Z kolei rola geografii ludności będzie dopóty czytelna, dopóki geograf potrafi wnieść coś specjalnego i wartościowego do badań nad ludnością.

Natomiast sama nazwa dyscypliny nie jest wystarczająco jasna, pojęcia geografii ludności bowiem nie są jednakowo rozumiane zarówno wśród samych geografów, jak i przedstawicieli innych nauk. W dotychczasowej literaturze naukowej stosowano wymiennie terminy „geografia ludności” i „geografia zaludnienia”. Ponieważ określenie „zaludnienie” używane jest niekiedy jako synonim liczby mieszkańców na określonym obszarze, dlatego wskazane wydaje się operowanie bardziej ogólnym terminem „ludność”.

Niektórzy geografowie uważają, że to, czym ma się zajmować geografia ludności, zależy przede wszystkim od reprezentowanej przez badacza koncepcji samej geografii. Inni sądzą, że przedmiot i zakres tej dyscypliny powinny być określane raczej przez specyfikę problematyki ludności, ponieważ wiele dyscyplin naukowych zajmuje się ludnością, skupiając jednak uwagę na wyodrębnionych dziedzinach badań. Geografowie nigdy nie mieli jednolitych zapatrywań na przedmiot i zadania swojej nauki; zgadzali się jednak, że celem jej powinno być wszechstronne poznanie wszystkich zjawisk naukowych, wiążących się z powłoką Ziemi. Nowe ujęcia metodologiczne, towarzyszące postępującej szybko formalizacji i kwantyfikacj i procesów poznawczych oraz studia nad teoretycznymi podstawami geografii, nie zmieniły dawnej rozbieżności poglądów, a nawet—jak się zdaje – ją pogłębiły.