Читать книгу Podstawy geografii ludności - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 7

Podstawowym źródłem do wszelkich analiz geograficzno-ludnościowych są dane statystyczne dotyczące ludności. Dane te możemy czerpać z gotowych zestawień, przygotowywanych przez państwowe służby statystyczne, bądź też możemy je gromadzić podczas badań terenowych. Rodzaj badań szczegółowych stanowią tzw. źródła wywołane, których klasycznym przykładem są ankiety. W ostatnich latach w badaniach ludnościowych wykorzystuje się również tzw. dokumenty osobiste (życiorysy, wspomnienia, ankiety personalne itp.), a także szeroko rozumiane teksty (przekazy) literackie.

Nie ulega wątpliwości, że obserwowany w okresie powojennym rozwój geografii ludności wiąże się ze znacznym usprawnieniem pracy statystyki ludnościowej, dostarczającej coraz większej liczby danych dla coraz większej liczby krajów. Nie ulega również wątpliwości, że dane gromadzone przez służby statystyczne mają znaczenie kluczowe. Pochodzą one ze spisów ludności bądź z bieżącej ewidencji ludności. Natomiast badania terenowe służą jedynie do weryfikacji danych lub też właściwej interpretacji wyników, uzyskiwanych w rezultacie opracowania gotowych zestawień.

Spisy ludności

Spisy znane były już w starożytności. Pierwsze przeprowadzono w Egipcie w IV tysiącleciu p.n.e., przy czym w niektórych prowincjach przeprowadzano je co 2 lata przez dłuższy czas. Konfucjusz wspomina o powszechnym spisie chińskim w II tysiącleciu p.n.e., jednak historycznie udowodniony najstarszy spis chiński odbył się po zjednoczeniu Chin w 733 r. p.n.e. Wiadomo o spisach w starożytnej Persji, w Indiach, w Grecji i w Rzymie, w którym w okresie Republiki powtarzano spis co 5 lat, a w okresie cesarstwa – co 10-15 lat. Warto też zaznaczyć, że łacińskie określenie census zostało wprowadzone do terminologii statystycznej wielu krajów (Korčak 1963).

Jednakże spisy ludności prowadzone w sposób systematyczny, oparte na nowoczesnych metodach i dostarczające wielu różnych informacji o ludności, przeprowadzano dopiero od XVIII w. w państwach skandynawskich, niemieckich i włoskich. Wymienić tu można Islandię (1703), Hesję-Darmstadt (1742), Hesję-Kassel (1747), Szwecję (1748), Saksonię i Hanower (1755), Norwegię (1760), Danię (1769), Bawarię (1777), Prusy (1816). W niektórych państwach spisy ponawiane są regularnie. I tak serią powtarzanych co 5 lat spisów, poczynając od 1748 r., dysponuje Szwecja, a co 10 lat przeprowadzane są spisy w Stanach Zjednoczonych (od 1790 r.), we Francji i Wielkiej Brytanii (od 1801 r.; Kosiński 1967).

W Polsce pierwszy sumaryczny spis ludności przeprowadzono na mocy uchwały Sejmu Czteroletniego w 1790 r. Jednakże pierwsze w pełni nowoczesne spisy w naszym kraju odbyły się w okresie międzywojennym. Były to powszechne imienne spisy ludności z 30 IX 1921 r. i 9 XII 1931 r., zaplanowany zaś na 1941 r. uniemożliwiła wojna. Pierwszy powojenny spis ludności odbył się 14 II 1946 r. i był to spis sumaryczny o zawężonej tematyce. Pozwalał on też na ustalenie strat wojennych, na poznanie składu narodowościowego ludności oraz jej strukturę według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego.

Kolejne spisy przeprowadzono 5 XII 1950 r., 6 XII 1960 r., 8 XII 1970 r. i 7 XII 1978 r. Choć problematyka tych spisów, będących spisami pełnymi, była zbliżona, to jednak ich szczegółowość tematyczna, a więc zakres i dokładność uzyskiwanych informacji, znacznie się różniła. Na przykład Narodowy Spis Powszechny objął też spis mieszkań, spis budynków, spis gospodarstw rolnych oraz reprezentatywne badanie dzietności kobiet. W ostatnio przeprowadzonym w kraju spisie powszechnym (a więc jeszcze w 1978 r.), określanym jako „spis ludności oraz jej warunków mieszkaniowych”, przeprowadzono dodatkowe badanie reprezentacyjne migracji ludności i dojazdów do pracy oraz szkół.

Przez powszechny spis ludności rozumie się na ogół „pełne badanie statystyczne wskazujące stan liczbowy i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie czasu, na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskiwania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu” (Holzer 1999, s. 39-40). Zgodnie z zaleceniami ONZ powszechne spisy ludności winny być przeprowadzane co 10 lat, około daty rocznej kończącej się zerem. W okresach międzyspisowych przeprowadza się badania o węższej, a jednocześnie bardziej wyspecjalizowanej tematyce.

Aby uzyskać skuteczność współczesnego spisu ludności, konieczne jest spełnienie kilku warunków, a zwłaszcza precyzyjnego określenia badanej zbiorowości pod względem rzeczowym (kogo spisujemy), terytorialnym, czasowym (jaką datę uznajemy za graniczną), właściwego sformułowania pytań i należytego przeszkolenia personelu spisowego. Z kolei materiał spisowy wymaga odpowiedniego opracowania i często dopiero po kilku latach odpowiednie dane udostępniane są w formie publikacji.

Jeśli chodzi o zakres stawianych pytań, to jest on bardzo ważny, zarówno ze względu na liczbę pytań, jak i ich dobór. Dążąc do ujednolicenia zbieranych podczas spisu danych, Biuro Statystyczne ONZ zaleca uwzględnienie 7 typów problemów. W praktyce liczba i zakres uwzględnianych cech będą zawsze różne ze względu na specyfikę problematyki poszczególnych krajów (tab. 1).

Tab. 1. Zakres pytań spisowych zgodnie z zaleceniami Biura Statystycznego ONZ (Kosiński, 1967, s. 18)

Bieżąca ewidencja ludności

Również i w tym zakresie istnieją duże rozbieżności między różnymi krajami. W krajach skandynawskich i Holandii istnieją tzw. permanentne rejestry ludności, w których każdy obywatel ma swoje konto zakładane przy urodzeniu i zamykane ze śmiercią. W większości krajów jednak bieżąca ewidencja obejmuje ruch naturalny oraz niekiedy zmiany miejsca zamieszkania. Ewidencja zachowuje swą wartość jedynie wtedy, gdy jest ciągła i aktualna.

Bieżąca rejestracja zmian miejsca pobytu jest mniej dokładna i kompleksowa, gdyż nawet w tych stosunkowo nielicznych krajach, w których obowiązuje zgłaszanie zmian miejsc zamieszkania, uzyskiwane dane dotyczące wędrówek wewnętrznych dalekie są od ścisłości. Ponadto publikacje zawierające dane dotyczące przemeldowań podają na ogół liczbę osób zameldowanych i wymeldowanych, a bardzo rzadko kierunki przepływu. Nieco lepsza jest dokładność statystyk dotyczących migracji międzynarodowych, choć i w tym zakresie istnieją luki i rozbieżności, spowodowane różnorodnością źródeł (kontrola graniczna, statystyka portowa, dane dotyczące paszportów, zezwoleń na wykonywanie pracy cudzoziemcom itp.), jak również nie wszędzie szczelną kontrolą granic, zwłaszcza w byłych krajach kolonialnych.

Służby statystyczne ONZ także i w tym zakresie zgłosiły wiele zaleceń, a w publikacjach ONZ, w których przedrukowywane są dane ze źródeł narodowych („Statistical Yearbook”, „Demographic Yearbook” itp.) bardzo często oznacza się stopień wiarygodności danych. Ten ostatni problem należy mieć zawsze na uwadze przy wykonywaniu jakichkolwiek analiz ilościowych.

Źródła wywołane

Do źródeł szczegółowych należy również zaliczyć tzw. źródła wywołane. Stanowią je materiały faktograficzne, dzięki którym można dotrzeć do świadomości, a także określić postawy, sądy człowieka lub określonej grupy społecznej. Innymi słowy rejestrują one i determinują przeżycia obiektywne i subiektywne dotyczące świata realnego, przeżywanego i wyobrażanego.

Ten typ materiałów źródłowych reprezentują przede wszystkim ankiety, które albo rejestrują fakty na określony temat (ankieta zamknięta), albo też nie określają nowo poznawanych badanych zagadnień (ankiety otwarte). Dzięki nim bada się między innymi postawy ludzi dotyczące przyczyn zmian miejsca zamieszkania, preferencji mieszkaniowych, a także którymi kierują się (lub kierowali) w realizacji swojej drogi życiowej lub szlaków dziennych wędrówek w mieście.

W ostatnich latach geografia ludności coraz częściej sięga po tzw. dokumenty osobiste, na przykład wyciągi z aktów stanu cywilnego, rejestry hipoteczne, spisy różnych grup zawodowych itp. Pozwalają one na analizowanie zachowania przestrzennego ludzi z różnych warstw, grup społecznych i, co najważniejsze, w różnych czasach i epokach historycznych. Wykorzystuje się również teksty literackie, traktowane jako rodzaj tekstu kultury, a więc przekazu o postawach i wartościach akceptowanych przez różnych ludzi i różne społeczności. Ze względu na swoją różnorodność (powieść, poezja, esej, autobiografia, dramat, scenariusz filmowy) pozwalają one badać stosunek do „miejsca” i „przestrzeni”, wyobrażenia przestrzenne, motywy migracji itp.

W pewnym sensie tego typu materiałem źródłowym są też wszelkiego rodzaju mapy, a zwłaszcza mapy topograficzne, katastry i plany, na przykład zabudowy miejskiej. Stanowią one bowiem doskonałe źródło badania rozmieszczenia ludności i jej poszczególnych kategorii (na przykład ludności wiejskiej i miejskiej). Pozwalają też prowadzić studia nad rozprzestrzenianiem się sfery zamieszkania (tzw. ekumeny), jej kurczenia się, a także wyjaśniania przyczyn tych i innych zjawisk ludnościowych. Powszechnie przyjmuje się, że odrębność metody geograficznej w porównaniu z metodami socjologii i nauk ekonomicznych polega przede wszystkim na dokładnym umiejscowieniu danych i ich analizie na tle innych czynników, również dokładnie umiejscowionych. Stąd też bierze się kluczowe znaczenie tradycyjnego narzędzia badań geograficznych – mapy.