Читать книгу Podstawy geografii ludności - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 8

Problematyka rozmieszczenia ludności zajmuje poczesne miejsce w literaturze geograficznej. Wynika to nie tylko z traktowania rozmieszczenia ludności jako jednego z czynników krajobrazowych, lecz przede wszystkim jako swoistego wskaźnika geograficznego. Wskaźnik ten odzwierciedla ogół warunków naturalnych, gospodarczych, społecznych i historycznych danego terytorium, dobrze oddając złożony charakter przestrzeni geograficznej. Jest też kluczem do poznania indywidualności geograficznej regionu. Analiza rozmieszczenia ludności stanowi zazwyczaj wstępny etap prac w badaniach problemów przestrzennych regionu. Od niej rozpoczyna się analiza sieci komunikacyjnej i transportowej, budownictwa mieszkaniowego, rozwoju kulturalnego, przemian demograficznych, a także zwalczania zjawisk patologii społecznej itp.

W przeszłości zagadnienia rozmieszczenia ludności były rozpatrywane z reguły w odniesieniu do warunków geograficznych. Dominowała w nich historyczno-ekologiczna interpretacja zjawisk. Rozmieszczenie ludności uważano za efekt procesów wzajemnego przystosowywania się ludzi i środowiska naturalnego, które przebiegają w sposób ewolucyjny. Niektórzy geografowie byli skłonni przypisywać człowiekowi w tym procesie rolę bierną, przyrodzie natomiast rolę czynnika determinującego rozmieszczenie ludzi. Większość jednak uznawała ludność za czynnik aktywny, rozszerzający swoje panowanie nad przestrzenią ziemską. Dlatego też rozmieszczenie ludności nie było na ogół uważane za przejaw równowagi ekologicznej. Tym bardziej, że współczesne rozmieszczenie ludności jest zjawiskiem przejściowym, powstałym na skutek złożonych i ustawicznie zmieniających się przyczyn (Jagielski 1974).

Historia ostatnich dwóch stuleci potwierdziła ten pogląd. Okres ten odznaczał się bowiem wielką ekspansją terytorialną człowieka i zawładnięciem powierzchni Ziemi, jej lądów i mórz, masowymi migracjami międzykontynentalnymi i wewnętrznymi oraz tworzeniem i rozrastaniem się aglomeracji miejskich. Wielkość, złożoność i zmienność przyczyn, które wyznaczają miejsce zamieszkania i działalności ludzi, pozwala ujmować rozmieszczenie jako efekt procesów, w których występują zarówno czynniki oddziałujące na ogół ludności w sposób systematyczny, jak i czynniki losowe. Do tych pierwszych zaliczyć można na przykład postęp technologiczny, organizacyjny i kulturowy, do drugich -„szum w układzie”, wyrażający się w specyficznych właściwościach rozumienia konkretnych zbiorowości ludzkich.

Współcześnie znacznie rzadziej geografia stawia pytania, gdzie i dlaczego w danym miejscu osiedlili się ludzie, częściej natomiast, jak są rozmieszczeni? Poprzez analizę właściwości rozmieszczenia stara się oddzielić wpływ czynników systematycznych (ewolucyjnych) od losowych i wyjaśnić ich role w ukształtowaniu zaobserwowanego i zarejestrowanego rozmieszczenia. Z kolei samo rozmieszczenie uważa się za pewną cechę każdego zbioru ludzi, która wyraża się w specyficznym uporządkowaniu przestrzennym jej elementów, a przy tym posiada charakterystykę ilościową, określoną formę oraz trwałość.

Dla charakterystyki rozmieszczenia, szczególnie zaś dla jego interpretacji, istotny jest zwłaszcza sposób zdefiniowania zbioru ludzi. W tradycyjnym ujęciu rozmieszczenie ludzi było badane jako cecha jednostek terytorialnych. Zbiór ludzi w tym przypadku definiowano na podstawie kryteriów administracyjnych lub geograficzno-regionalnych. Inny sposób definiowania zbioru polega na ustaleniu lokalizacji elementów, których relacja przynależności do zbioru została już uprzednio stwierdzona na podstawie wyróżnionych kryteriów. Takim kryterium może być na przykład rozmieszczenie ludzi zatrudnionych w rolnictwie czy też osób danej narodowości na świecie. Naturalnie istotna różnica występuje w badaniach typu: rozmieszczenie ludności Polski i rozmieszczenie Polaków.

W ujęciu terytorialnym zawsze należy się liczyć z niebezpieczeństwem potraktowania zbioru ludzi jako zbiorowości jednorodnej. Niektóre jego części mogą bowiem wykazywać silniejsze powiązania przedmiotowe ze zbiorowościami znajdującymi się w innych jednostkach terytorialnych. Typowym przykładem takich powiązań może być ludność polska w okresie zaborów czy też grupy etniczne w Afryce Zachodniej. Zostały one porozdzielane granicami dawnych kolonii, które obecnie są suwerennymi państwami. Z kolei Australia składa się jakby z trzech nałożonych na siebie narodów, które tworzą ludzie utrzymujący się z eksploatacji zasobów naturalnych (rolnictwo, zbieractwo, rybołówstwo i górnictwo), ludzi utrzymujących się z pracy w przemyśle oraz osób należących do sfery usług, czyli tzw. sektora trzeciego. Każda z wymienionych warstw posiada własną specyfikę rozmieszczenia, zależną między innymi od siły powiązań gospodarczych ich elementów z określonymi miejscowościami i regionami.

Należy więc odróżnić rozmieszczenie globalne (ogólne) ludności od rozmieszczeń szczególnych (specyficznych). Pierwsze z nich obejmuje wszystkie wewnętrznie zróżnicowane elementy ludności danego terytorium, drugie zaś dotyczą jedynie wybranych kategorii ludności, na przykład informatyków, lekarzy dziennikarzy, studentów, uczniów szkoły polskiej w miejscowości itp. Niekiedy rozmieszczenie szczególne traktowane jest jako rozmieszczenie społeczne, jednak o węższym zakresie znaczeniowym. Poza samymi osobami, mającymi własną lokalizacją, istnieje bowiem wiele właściwości kulturowych o charakterze niematerialnym, jak na przykład sposoby postępowania, technologia prac, praktyki religijne, afiliacje polityczne i tym podobne, które na mapie mogą być wyrażone jedynie poprzez miejsca osób, których dotyczą. Właściwości te, podobnie jak osoby, z którymi są związane, posiadają zatem jedynie rozmieszczenie „społeczne”.

Jak wspomniano uprzednio, podstawowym źródłem informacji o liczbie i rozmieszczeniu ludności są powszechne spisy ludności. Jednakże ze względów technicznych nie można spisać ludzi zarazem jednocześnie i wszędzie. Tym niemniej na arkuszach spisowych zebrane są tylko dane dotyczące stanu istniejącego w ściśle określonym czasie, na przykład w Polsce o północy z 6 na 7 grudnia 1978 r. Dla badań rozmieszczenia ludności ważna jest zarówno informacja, gdzie w momencie spisu faktycznie znajdowali się ludzie, jak również gdzie zwykle przebywają. Informacje te wydają się szczególnie ważne dla znajomości stosunków ludnościowych na terenach o dużym natężeniu ruchów wędrówkowych. Są to z reguły obszary nowych inwestycji, obszary wędrówek pasterskich lub rolniczych robót sezonowych itp.

Z tych też wzglądów wyróżnia się zwykle dwie podstawowe kategorie ludności: ludność zamieszkałą oraz ludność obecną. Ludność zamieszkała oznacza ludność stale przebywającą w danym miejscu albo też stale w nim zameldowaną, choć w danym momencie czasowo nieobecną. Czasami też określa się ją jako ludność de iure, gdyż jej lokalizacja w przestrzeni jest dekretowana normami prawnymi, a ściślej – wykonawczymi przepisami administracyjnymi. Natomiast przez ludność obecną rozumie się osoby zastane w danym miejscu w momencie spisu, choćby tylko przebywały tam chwilowo. Określa się je też niekiedy mianem ludność de facto, czyli zgodną z fizycznym, a nie prawnym, stanem faktycznym. Niektóre spisy uwzględniają ponadto kategorie ludności czasowo obecnej i czasowo nieobecnej.

Podobny problem występuje w podziale ludności na kategorie ludności „czasowej” i „mieszkającej” lub też „rezydencjonalnej”. Podział taki wynika z faktu rozbieżności przestrzennej miejsc zamieszkania, miejsc pracy oraz miejsc, w których świadczone są usługi handlowe, rozrywkowe itp. W ciągu dnia pustoszeją zwykle dzielnice mieszkaniowe, a część ludzi udaje się dzielnic biznesu, przemysłu czy oświaty, część zaś do centrów handlowo-usługowych. Po południu sytuacja się zmienia, ale do późnych godzin nocnych ludzie przebywają w rejonach koncentracji kin, teatrów, lokali rozrywkowych, hal sportowych itp. Dlatego też zachodzą z reguły pewne różnice między dziennym a nocnym rozmieszczeniem ludności.