Читать книгу Podstawy geografii ludności - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 9

Pojęcie gęstości zaludnienia, rozumianej jako relacja liczbowa między ludnością a zajmowanym przez nią obszarem, wprowadzone zostało do badań dopiero w XIX w. Stosowano je w związku z rozważaniami nad zagadnieniem, ile ziemi wykorzystanej rolniczo może wyżywić ludność danego kraju, a co za tym idzie, do oceny zjawisk przeludnienia i niedoludnienia. Początkowo, gdzieś do lat siedemdziesiątych XIX w., występował również zarzucony później termin relative population (ludność względna).

W piśmiennictwie polskim już w 1845 r. Tadeusz Czacki posłużył się gęstością zaludnienia w postaci wskaźnika „człowiek na włókę”. Rozumiano przez to liczbę ludności, którą mogła wyżywić jednostka powierzchni użytków rolnych. Podobnego wskaźnika użył L.Tatomir w swym podręczniku geografii Galicji z 1874 r. (Kosiński 1967, Jagielski 1974).

Zarówno termin, jak i pojęcie gęstości zaludnienia przyjęły się i są szeroko stosowane w piśmiennictwie geograficznym, tak polskim, jak i zagranicznym. Najczęściej operuje się pojęciem gęstości zaludnienia brutto lub geometrycznej, gdzie gęstość (G) obliczana jest w wyniku prostego podzielenia liczby ludności przez powierzchnię odpowiednich jednostek administracyjnych:

L oznacza liczbę ludności na obszarze A, natomiast A – powierzchnię tego obszaru w km².

Stosuje się również pojęcie gęstości zaludnienia netto lub ekonomicznej gęstości zaludnienia. Rozumie się ją jako miarę, przy obliczaniu której wprowadza się dodatkowo ciągi jakościowe zarówno w liczniku, jak i w mianowniku prostego ilorazu uwzględniającego zaludnienie i obszar. Przykładem może być gęstość ludności rolniczej, mierzona liczbą osób zatrudnionych w rolnictwie, przypadającą na 1 ha użytków rolnych, czy gęstość urbanistyczna, wyrażająca liczbę ludności w przeliczeniu na jednostkę zabudowy mieszkalnej. Bardziej ścisłe i zgodne z teorią demografii jest takie rozumienie tego pojęcia, w którym do mianownika zamiast obszaru wprowadza się produkcję lub zasoby i wówczas miara ta przestaje być miarą przestrzenną, choć musi służyć jako cenna miara syntetyczna przy określaniu stopy życiowej ludności.

Operując pojęciem gęstości zaludnienia, należy zawsze mieć na uwadze, że obliczany wskaźnik jest ilorazem, na którego wielkość wpływa zarówno dzielna, tj. liczba ludności, jak i dzielnik, tj. powierzchnia obszaru. Byłoby pożądane, aby przynajmniej jedną z tych wielkości utrzymać niezmienną. Trudności w posługiwaniu się tym pojęciem wynikają z tego, że wskaźniki gęstości określają pewną sytuację przeciętną, w ramach której mogą się mieścić dość daleko odbiegające od siebie ekstrema. Z przypadkiem takim mamy do czynienia wówczas, gdy gęstość oblicza się dla wielkich jednostek terytorialnych. W związku z tym jednym ze sposobów uściślenia analizy jest operowanie możliwie stałymi jednostkami.

W praktyce jednostkami odniesienia są zazwyczaj jednostki administracyjne, dla których gromadzi się dane statystyczne. Istnieje również możliwość przeliczania danych z układu jednostek administracyjnych na układ jednostek geograficznych. Taki sposób segregowania danych ludnościowych należy jednak ocenić krytycznie. Jednostki fizycznogeograficzne tylko o tyle rzutują na układ stosunków ludnościowych, o ile wpływają na sposób użytkowania ziemi bądź na zaludnienie, a co za tym idzie – na rozmieszczenie i gęstość ludności. Jeśli natomiast nic ma możliwości wyznaczenia jednostek istotnych z punktu widzenia gospodarki i przeliczenia ludności w ich granicach, lepiej już jest operować jednostkami abstrakcyjnymi, na przykład sześciobokami umiarowymi o powierzchni 100 km², które nie są uzależnione od zmiennych podziałów administracyjnych.

Ryc. 1. Gęstość zaludnienia (liczba osób na km²) według kwadratów o powierzchni 100 km² w 1950 r. (Rozmieszczenie i migracje ludności 1977, s. 15)

Pojęcie gęstości zaludnienia wpływa na podstawę map gęstości zaludnienia, przy których wykreślaniu stosujemy kilka metod. Najprostsza jest metoda kartograficzna, polegająca na oznaczeniu gęstości w każdej jednostce odniesienia. Za pomocą kartogramu właściwego prostego można:

a) przedstawić zmiany gęstości zaludnienia wybranego rejonu w określonej jednostce czasu (ryc. 1 i 2);

b) ująć to zagadnienie w sposób dynamiczny, na przykład pokazując przyrosty gęstości zaludnienia, które dokonały się w określonym czasie (ryc. 3).

Ryc. 2. Gęstość zaludnienia (liczba osób na km²) według kwadratów o powierzchni 100 km² w 1970 r. (Rozmieszczenie i migracje ludności 1977, s. 17)

Jednym z rodzajów kartogramu prostego, za pomocą którego można również przedstawić omawiane zjawisko, jest kartogram kwalifikowany. Idea tego kartogramu zawiera się w przyjęciu pewnej wartości granicznej dla całej zbiorowości, powyżej której dane zjawisko kwalifikuje się jako przeciwstawne do reszty, charakteryzującej się wartościami poniżej tej granicznej (na przykład średniej). Jako wartość graniczną w analizie gęstości zaludnienia można przyjąć średnią dla całego obszaru, na przykład województwa (ryc. 4).

Z innych przedstawień kartograficznych rozmieszczenia ludności wymienić należy mapy izarytmiczne. Na mapach tych punkty o jednakowej wartości gęstości zaludnienia łączy się izoliniami. Przebieg tych linii zależy od doboru przedziałów klasowych oraz od rozłożenia siatki interpolacyjnej na podkładzie zawierającym dane. Aby uniezależnić się od przypadkowych zniekształceń uwarunkowanych tym drugim czynnikiem, stosuje się niekiedy pola ruchome. Przy tej metodzie, zastosowanej przez L. Barwińską (1963) na przykładzie województwa lubelskiego, wartość poszczególnych punktów odniesienia jest średnią, powstającą z wielokrotnego nałożenia siatki w taki sposób, by pola za każdym razem różnie się układały. Metoda ta, pozwalająca niewątpliwie na bardziej prawidłowe skonstruowanie mapy, jest jednak bardzo pracochłonna, co ogranicza jej zastosowanie przy posługiwaniu się techniką tradycyjną (ryc. 5).

Ryc. 3. Zmiany gęstości zaludnienia w latach 1950-1970 według kwadratów o powierzchni 100 km² (.Rozmieszczenie i migracje ludności 1977, s. 18)

Ryc. 4. Kartogram wskaźnikowy (Ratajski 1973, s. 138)

Ryc. 5. Metoda izarytmiczna z ruchomym polem jednostki podstawowej na przykładzie środkowo-wschodniej Polski (Barwińska 1963, s. 181)

Pewną modyfikację kartogramu stanowi mapa dazymetryczna, na której przebieg izolinii uwarunkowany jest faktycznym rozmieszczeniem ludności, a ściślej mówiąc osiedli ludzkich. Podstawą takiej mapy jest zazwyczaj punktowa mapa ludności, na której punkty zostały usytuowane zgodnie z rozmieszczeniem osiedli. Jej zaletą jest umożliwienie wyodrębnienia obszarów jednorodnych pod względem gęstości zaludnienia (ryc. 6).

Ryc. 6. Mapa kropkowa rozmieszczenia ludności (A) i wykonana na jej podstawie mapa dazymetryczna (B) (Ratajski 1973, s. 176)

We wszystkich wyżej omówionych mapach osobnym zagadnieniem jest dobór przedziałów klasowych, który rzutuje na uzyskane wyniki. Najczęściej operuje się układami jednakowymi lub różnymi, odwołując się do szeregów rosnących w postępie arytmetycznym, geometrycznym itd. Czasami przesłanką do decyzji może być chęć oddzielenia obszarów różnych pod jakimś względem (na przykład miast od wsi, obszarów nowo zasiedlonych od dawnych). Niekiedy zaś chodzi o oddzielenie obszarów istotnie się różniących pod względem gęstości zaludnienia.

Analizowany zespół danych możemy traktować jako szereg statystyczny i w związku z tym stosować metody właściwe dla analizowania takiego szeregu. Jedno z zaleceń odnoszące się do tworzenia szeregu rozdzielczego, czyli podziału badanej populacji na klasy mówi, że liczba klas powinna być zawarta między 0,5 √n a √n, przy czym n jest ogólną liczebnością populacji.