Читать книгу Toring se baai - E. Kotze - Страница 10

4

Kerneels is ’n paal van ’n man met ’n wit kuif wat hy agteroor kam, en ’n netjiese klein snor op die Hitlerstyl. In ’n grys flenniebroek en wit boordjielose hemp, die moue ’n slag teruggevou van sy polse, staan hy op sy uitkykplek voor die winkel en beskou die verwoesting en gefletter onder in die baai.

Is dit nou die einde? vra hy homself af. Dan het hy alles gesien, van die begin tot die end. Hy was die eerste van Colbert se span wat voet aan wal gesit het om Toring vir die firma te annekseer deur ’n seilkano met ’n boei in die hawe te anker. Toe is hy met ’n tent en proviand, ’n paraffienstofie en die noodsaaklikste skottelgoed agter ’n muisbos gelos om te wag vir die vragskuit wat die afgetakelde fabriek uit die Bobaai moes aanry.

Vooraf moes daar eers ’n rif weggeskiet word om toegang tot die baai te gee. Kundiges het die skietwerk kom doen onder aanvoering van ’n Noorweër wat ook ’n duiker was. Sodat die Toringklip darem nie in die slag gebly het soos daar gevrees is nie. ’n Engelsman het die jettie gebou: ’n primitiewe stellasie van pale en planke, oorkruis gespyker om dit te versterk. Die stoomketels, wat etlike tonne weeg, is met skuite aangesleep en ’n takelaar het dit geïnstalleer. Gys Losper, toe nog ’n jong boer, is met sy lorrie deur die veld gestuur na die naaste stasie om die swaar masjinerie en gereedskap te laai.

Van skuite had Kerneels kennis. Hy was by Stefan in diens op handelsvaartuie wat hoër op in die Bergrivier soutvis verruil het vir velle en koring. Op ’n keer het hy selfs winkel gehou op Oolfantsdrif, ’n soort halfwegstasie langs die Bergrivier. Saans as skinker in die hotelletjie gewerk, en musiek gemaak op ’n Saterdagaand wanneer die Velddriwwers en boere kom dans het. Paarties soos hy nog nooit weer belewe het nie.

Op Toring het hy by die aflaaiery tallie gehou, by die retorte in die fabriek gewerk, maar altyd sy eie planne gehad. Toe hy hoor masbanker gaan nege pennies een in die Kaap, het hy ’n skuit aangeskaf en sy neef uit die Bobaai as skipper aangestel. Om die vis te vervoer moes ’n ou lorrie feitlik herbou word: Smittie die enjin, Dorn die bakwerk.

Toe loop die skuit in digte mis op die wal – ’n yslike gat in die romp en die masjien beskadig. Die fabriek het hom ’n ander enjin aangebied en hy was onder die indruk dis ’n ruiltransaksie, totdat hy ’n helse rekening vir herstelkoste gekry het. Boonop dros die bemanning en laat ’n winkelskuld van tagtig pond agter vir kos. Op sy eerste trip Kaap toe haal die drywer die lorrie uit rat teen die Resseberg af en kry hom nie gestop nie; die ratkas strip en hy gaan hardloop hom in ’n krans vas.

Letterlik sonder heenkome, bied Sieber hom die werk in die winkel aan, met die slagtery daarby. ’n Permit om pos te ry word aan hom toegeken. Terselfdertyd pik hy smousgoedjies op die oewerplase langs die Rivier op om weer op Toring te verkwansel. Pollie se pa, ou Basjan Louw, het ’n veepos net drie myl buite Toring en verskaf vleis vir die slagtery.

Hulle word ook die kontrak aangebied om brood te voorsien vir die skuite. Een van Sieber se grootste probleme was om die kreefvangers Sondagaande op die see te kry. Hulle het nie kos nie, die vroue wil nie bak nie, hulle het nie oonde nie. Kerneels gryp die geleentheid en neem sommer aan Pollie sal bak – wat sy ook doen. Sy is immers ’n boeremeisie wat gewoond is daaraan om in groot maat vir die oesvolk kos te maak. Sieber laat bou ’n binne- en buitebakoond en die helfte van die een kombuismuur kry rakke.

Laas nag met die storm was hulle huis in beroering. Pollie het net die suurdeeg oorgeklop toe Jannes kom roep: “Pa, daar het ’n bom ontplof, die fabriek is opgeblaas!”

Jannes het oorlog in die kop, hy is op die ouderdom dat sy verbeelding met hom weghardloop. En wie kan hom kwalik neem met al die gerugte in omloop?

Die end van die storie was dat hulle koffie en iets te ete gevat het vir die mense wat verslae daar rondgestaan het in die gure weer. Olga Sieber inkluis, met ’n tjalie om die skouers. Wou omtrent die apiestuipe kry. “Pappie, maak ’n plan! Doen iets!”

Dis maar goed hy ry altyd die halfjekkie blits voor in die cubby. Hy kon elkeen ’n stywe dop injaag voor hy Jannes aangesê het om Olga huis toe te vat.

“Sinneloos,” brom hy nou tussen tabakgeel tande deur.

Dis soos die dood: jy vat hier en jy vat daar, maar jy vat niks raak nie. Laat die seewater hom uitwoed en die ou spul wegspoel, en laat die base verbykom. Die menere wat net in die syfers belangstel en die wakkerlê oorlaat aan arme drommels soos Sieber en Ockert.

Niks beter gewoond nie, dink hulle mos. “They live like animals,” het Colbert se vrou haar uitgelaat tydens haar eerste kennismaking met Toring. En die plek was toe al mak: die grond voor die agterdeure hard gemaak met klei en met beesmis gesmeer, manatokkas geplant vir windskerms, ’n rytjie leeubekkies onder Kittie Steyn se kamervenster.

Die vroue was omgekrap, in hul eer gekrenk. Meeste van hulle kom uit goeie huise. Laat sý onder sulke omstandighede probeer kinders grootmaak, God en sy gebod gehoorsaam, gesonde kos op tafel sit!

Toe Kerneels agtuur die winkel oopsluit, begin Wietels semels strooi en die vloer natspat om te vee. Op die stoep wag die mense, traag om pad te gee.

Kerneels sug en gaan staan agter die toonbank. Een-een kom die kopers in, tel kleingeld in hul hande af, koop penniegewys: boksie mêtjies, kers, witdulsies vir die skrik.

Marija skud die kind op haar rug reg, gee die abbadoek ’n ekstra knoop onder haar borste en staan nader. Sy moet ’n koekie blouseep hê. Ook dit word gerantsoeneer: die steentjies in blokkies gesny en in koerantpapier toegedraai.

“Ek kom Maandag betaal.” Nadat sy by Kittie Steyn gewas het. “Mister Koch,” voeg sy uit respek by, en om ’n voorbeeld te stel vir die Gaat se mense, wat oor die toonbank hang asof hulle nie bene het om op te staan nie.

Sy kyk skuins na die bossiekop-klimmeid van Antoon. Dié loop hoeka mank. Vuilsiek, sê hulle. Hoeveel kieme trap sy nie in nie, met daai kaal voorvoet waarop sy so hink-pink? Hulle sê die seer op haar been word nie gesond nie en die lap is smerig. Sy wat Marija is, het haar kinders verbie om Gaat toe te loop – vir Meggie, en ook vir Dolf, wat seker een van die dae sal begin stoot.

Met dié dat sy vir die meeste vroue in die Kamp was, bly sy soos ’n eend in die water. Dis net Miemie Ockert wat elke oggend haar eie en Gwendolien se ondergoedjies uitvrywe. Die gladde seleneesbroekies om te pas by die fensie naampie – asof dit sal help vir die gesiggie soos ’n rou seertjie, en die haartjies te min om ’n strik in te knoop.

Marija gooi haar vlegsel oor haar skouer. As sy darem dink hoe dik dit was, en nou ook maar ’n rotstertjie.

Ewewel, Donderdae loop sy hotel toe, vyf myl met die pad saam, kind op die rug en nog een aan die hand, tot hy begin moeg word en huil en sy hom op die heup tel. Sodat sy later self voel sy kan daar langs die pad bly sit. Agtermiddae is haar hande deurgewas op al daai kooigoed en tafeldoeke en servette. Maar sy kom met ’n klomp oorskietkos terug sodat almal kan eet, die kinders en sy en Petriek ook.

Hy is saam met die skuite op Bobaai toe en het haar Dolfie saamgevat . . . “Dolf het nie gewil nie, miss Kittie,” het sy voor Kittie Steyn se vuurstoepie gaan sit en kla toe die skuite by die baai se bek uitloop.

Petriek werk nie altyd reg met Dolf nie. “Hy dink hy’s baas oor my, Mame. Ek moet vir hom koffie skink en aandra. En as ek sê hy moet vir homself gooi, wil hy my slat. Tot die tiller hom die dag oorboord slaan. ‘Help, help!’ roep hy toe, en ek dink: Jy kan gerus versuip. Maar hy kom vanself op. Die oilskins het hom bo gehou. En hy kom op, hoed op die kop, pyp in die mond, mes in die hand.”

Marija is verplig en lag vir dié storie. “Die sône, miss Kittie. Ek sê die dooinis se tyd was nog nie om nie. Maar hulle moenie so van hom praat nie. Hy is darem die pa van een trek van my kinders. En ’n soort sorg, al is dit nie waarheen nie.”

Toe sy uitloop op die winkelstoep, loer sy onder die veranda uit. Sy het ’n boodskap van miss Kittie gekry dat sy later moet afkom na die Stokers toe. Maar eers moet sy die kind op haar rug gaan verhelp dat hy drink en drooggemaak kom. Haar rug is watersopnat. Eintlik is hy al te groot, maar sy gee hom maar pram, al vel hy nog net aan haar. Hierdie moet die laaste een wees.

Kittie het die hele nag by Johanna gesit, haar onderbuik liggies geknie om te keer dat die moer nie verslap en sy aan die bloei gaan nie. Sy is bly om Marija te sien.

“Sy het my groot laat skrik. Ek was net vir ’n heen-en-weertjie kombuis toe, en hier lê sy in ’n bad bloed toe ek weer by haar kom. Ek het ’n halwe slops bloed van die ou seillakentjie afgeskep. Die kooigoed het ek in soutwater geweek, dat jy dit op die bleik kan was.”

“Ek maak so, miss Kittie.” Marija tree op haar tone nader om na die kindjie te kyk en sit haar hand voor haar mond.

“Dis, soos jy te wagte kan wees, amper te swak om te suig,” merk Kittie op. “Ek het ’n bietjie flou donkiemelk met ’n druppertjie ingegee, en tee vir Johanna. Nou slaap al twee darem. Ek loop nou eers, hou maar ’n ogie. Kokkie Dorn sal hulle later kom was.”

“So ’n maer ou dingetjie,” praat Marija met haarself toe sy die sinkbad gaan haal. Nes die vorige tweetjies. Johanna het nie melk nie. Ondervoeding, het Olga Sieber destyds al gesê. Die mense eet te veel soutvis en kry nie vars groente in nie.

Marija klik haar tong. “Wat hulle waarvandaan moet kry, vra ek jou?”

Een tyd van die jaar loop dit af op aartappels en uie en pampoen. Patat in die seisoen. ’n Vrou soos miss Kittie maak ’n plan: snipper groenboontjies en droog dit in die son om later ’n bredie van te kook. Vars beetblare by die vleis, die jong toppe van duwweltjies.

Nie baie lekker vir die kinders nie; hulle sal eerder van konfyt en brood wil lewe. Hulle hou ook nie van die spierwit botter wat sy karring as die bok in die melk is nie. Lekkerbekkig. Liewer vir die braaivleisvet wat van Sondag se boud afgegooi word.

Vir Johanna het hulle met die vorige baba al bitterbier van die hotel af laat kom. Milk stout, wat glo die melk aanbring. Sy het ’n gesig getrek. “Perdepis!” Die mansmense het nie so gedink nie.

Dis toe dat hulle die raad van donkiemelk gekry het. Die jongetjieskinders is Panne toe gestuur om ’n donkiemerrie wat in die melk was te gaan haal. Die donkievulletjie in die takkraal agter die Stokerhuis was ’n hele aardigheid vir die kinders. Hulle wou opsluit proe en laat Anneries ’n straal in hul mond melk. “Sies,” gril hulle, “dit smaak na . . . borrie!”

Die babatjie het nie geleef nie.

Toe die skoolklok vir pouse lui, lê die witgoed op die bleik en was Marija die bontgoed deur. Die jongetjiesmense se klere is smerig. Dit lyk die seuns dol soos otjies in die grond. God weet hoe Johanna dit hou. Vir Stoker moet hulle ’n plank voor hang. Maar wie is sy om te praat, sy met haar tros basters?

Marija skiet die spoelwater in die sand uit en los vir Kokkie Dorn by Johanna en die papsawwe babatjie. By die huis lê haar eie wasgoed ingeseep. Sulke lekker vars water. Die bad onder die geut is vol geloop en nog ’n emmer ook.

Toe dit laas nag so reën, het sy bang geword. Op ’n platdak klink alles mos erger, elke druppel ’n spyker in jou harspan. Sy’s net bly die wind het nie die dakplate geskep en gaan neersit waar hy wil nie. Sulke slae is ’n mansmens darem ’n troos, al kan jy net op hom skree.

Maar haar ou pondok het gehou. Dis ’n dak oor die kop, al is hy so warm soos die hel in die somer, so sonder plafon. Sy het al vir Dolf blink gelek om bokse by Kerneels te loop bedel om vas te kap aan die rafters. Maar dan kyk hy haar net aan met daardie oë soos blousellappe onder die bos swart krulle en sê: “Een van die dae bou ek vir Mame ’n paleis.”

Soos die een waarin sy grootgeword het, die spitsdak op Kookwater aan die boloop van die Jakkalsrivier, waar die fontein uit die grond borrel; die kweekplate, vye, kwepers en granate, uiwe en tamaties. Gesaaides en vee.

Winters het hulle met hul wa en donkies Toring toe gekom om snoek te vang. Waar die bakkiestoor vandag staan, was daar ’n opslaghuis van sink waarin die snoekvangers gebly het. Hulle eie matjieshuis ’n ent weg daarvandaan, lekker koel in die somer, en as die matjiesgoed klam trek en swel, lek dit nie ’n druppel nie.

Wanneer die mans bedags see toe is, het sy die strand vir haarself gehad. O, dit was mooi, al die skerp gepunte torinkies waaroor die see skuimspatseltjies spoeg en die Toringklip soos ’n kasteel daar in die bek van die baai. Dan is sy ’n meermin wat in daardie toring bly en bedags uitkom om te swem en haar hare in die son droog te maak. Dié was lank en wit gebleik. Mooi-Nôi, het hulle haar genoem.

“Ek het maar eers Marija geword toe Toring loop mens vat,” het sy vir Kittie vertel toe hulle mekaar al heelwat beter geken het. “Want hoe sal dit gelyk het as die wit missiese vir my Nôi moet sê?”

Een jaar toe hulle met die wapad oor die rug kom, lyk die baai anders: daar lê ’n kotter buite die Toringklip. Die passasie was toe nog nie daar nie. En op die strand is tente opgeslaan, en ’n smal spoorlyntjie oor die sand gelê. Vragte goed word met ’n vlot wal toe gebring, op trollies gelaai en met die spoor gevat tot waar die fabriek gebou moet word.

Kerneels met sy agteroor kuif kom een môre na haar pa toe waar hulle in die takskerm pap maak. “Oom, ek soek vrywilligers om met die bouwerk te help.”

Hulle het toe twee oostewindjare ná mekaar gehad en kontantgeld was skaars. Haar broers is toe alleen see toe gestuur en sy en haar ma sout die snoekmootjies. Toe die balie vol is en hulle genoeg snoek gedroog het, vat haar ma en haar broers die wa terug. Sy bly by haar pa agter.

Sy het gesien hoe die fabriek staangemaak word. Ook die ou menasie waar die jongkêrels geloseer het, vir wie Kokkie Dorn gekook en gewas het. Sy het die huise sien opgaan: dié van Stoker en die bestuurder en toe die winkel en die skool.

Sy sien dit nog so duidelik: die kookskerm van doringbostakke voor die menasie en Kokkie by die kospotte. Sy met haar lang wit hare wat die mansklere oopsprei oor die lae heining. Toe Kokkie vra sy moet aanbly toe haar pa die volgende jaar saam met die wa teruggaan, wil haar ma nie. “Ek het jou nodig by die huis.”

Dit was nie die ware rede nie. As haar ma maar reguit met haar gepraat het.

“Maar miss Kittie weet hoe was die grootmense daai tyd. Hulle kom nie met ’n ding vorendag nie. Dis nie soos vandag wat Meggie kan sien hoe dit nié moet wees nie. Wat weet ek? Ek wil nie teruggaan om donkies aan te keer en vee op te pas, en uintjies te dol in die vlei nie. Dit gaan lekker hier op Toring, al die gewoel. En ’n trop mansmense in die menasie – mister Smittie en Ockert uitgesluit; jy kan van die begin af gesien het hulle is pedigree. Ou Dorn, met die lang wit baard soos Eli van ouds, gaan vroeg kooi toe. Maar Kokkie sit, met ’n kind op die skoot by die vuur, en netnou dans sy die riel. Kyk, sy kom mos daar uit die . . . hoe roep hulle dit? Duskant die Grootrivier het Dorn haar opgetel. ’n Cloet was sy, brei velletjies en so aan. Nou leer Kokkie my: sy leer my kook, al die viskosse. En die mans leer my klawerjas speel. En ounag staan ek alleen met die berg skottelgoed.

“Daar kry oupape Towejas my toe jammer. Hy was ’n Masbieker wat vir ou Dorn met die timmerwerk gehelp het, so ’n hanshoender wat in ’n kamertjie vlak by die agterdeur geslaap het. Eet by die vuur in die skerm en as hy sy bord inbring, help hy my potte skuur en vloer was. En miss Kittie weet hoe dit gaan: dit gee ’n geselsery af en ’n gespelery en naderhand ’n vattery. En toe ek my kom kry, sit ek op die paal . . . En dit bly nie by een nie. Eers Meggie en toe Dolf. Mooi kinders. Ek het nie een lelike kind nie. Die mans was almal mooi, van ou Towejas af met die klam bruin oë, tot by Petriek uit. Nou maar toe sê Kokkie: Nee, so kan dit nie aangaan nie – twee kinders onder die kombuistafel. Ons moet ’n plan maak.”

Watse plan? Terug Kookwater toe kan sy nie, met Meggie wat soos ’n Masbieker lyk, en Dolf met die kop krulhare. Die Bobaaiers meng nie, en sy sal nooit met haar kinders in die Gaat gaan bly nie – tot vandag toe nie.

Toe laat maak Sieber vir haar die huisie hier eenkant staan, goed genoeg vir iemand soos sy. ’n Uitgeworpene uit die gemeenskap, wat haar lewe verdien met wasgoed. Oor wie mense soos Kittie Steyn en Pollie Koch hulle ontferm, en Kokkie Dorn, die ou trens. Daar is ook altyd een wat vis aandra of ’n paar snoekkoppe – die aanlopers wat oor die onderdeur kom hang. Petriek is een van dié wat gebly het, vir wie sy partykeer moet sorg as die see sleg is, en vir sy kinders.

’n Mens kom reg as dit moet. Maar nou? Dis asof sy aan die einde van ’n pad gekom het, by ’n toe hek met ’n slot voor. Die fabriek is in sy maai. Die skuide is weg. Daar is nie ’n verdienste nie. En in haar voorskootsak lê ’n kale sjieling.