Читать книгу Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej - Jacek Raciborski - Страница 9

Nowożytne dylematy obywatelstwa są treścią całej tej książki, bo w gruncie rzeczy są to dylematy współczesne. Nie da się w sposób równie skrótowy, tak jak w przypadku dziedzictwa starożytności i wieków średnich, uporządkować koncepcji i praktyk obywatelskich, które pojawiły się i rozwinęły w ciągu kilku ostatnich stuleci. Procesy, które w największym stopniu określiły materialną treść nowożytnej instytucji obywatelstwa, to narodziny scentralizowanych państw oraz zwycięski marsz kapitalizmu. W sferze idei natomiast ostatecznie ukształtowały się dwie meganarracje odnoszące się do wszystkich aspektów relacji między jednostką a wspólnotą, społeczeństwem, państwem i do kwestii dobrego życia oraz sprawiedliwego ładu społecznego. Panuje zgoda, że owe narracje to republikanizm i liberalizm. Należy jednak podkreślić typologiczny charakter tej opozycji, albowiem w różnych konkretnych koncepcjach wątki liberalne i republikańskie mogą występować w takim powiązaniu, że sensowne okazuje się mówienie o republikańskim liberalizmie czy też liberalnym republikanizmie (Dagger 2002, s. 146). Poruszanie się w obrębie tej typologii, gdy mamy do czynienia z konkretnymi myślicielami, szczegółowymi ideami, ich ewolucją w czasie i zależnością od lokalnych kontekstów polityczno-kulturowych, jest więc kwestią dość arbitralnych wyborów. „Nie było, nie ma i najpewniej nie będzie żadnej liberalnej ortodoksji – pisze Jerzy Szacki (1994, s. 23) – żadnego liberalizmu wzorcowego, z którym zgodność lub niezgodność decydowałaby o tym, że czyjeś poglądy są lub nie są liberalne, ewentualnie są liberalne w większym lub mniejszym stopniu”. To zdanie jest w dwójnasób trafne w stosunku do republikanizmu, o którym trudno nawet powiedzieć, że jest nurtem filozoficznym.

Republikanizm nowożytny, gdy idzie o koncepcję obywatela, odwoływał się bezpośrednio do wzorca starożytności w obu jego odmianach i istotne różnice między republikanizmem rzymskim a ateńskim, mocno eksponowane przez Quentina Skinnera (1998), znalazły w nim odzwierciedlenie. Wzorzec rzymski z naciskiem na równą ochronę jednostek przez prawo, domicyl, a nie przynależność etniczną czy narodową, z małymi oczekiwaniami względem partycypacji, z ideą pluralistycznego, ale przy tym scentralizowanego państwa, uzupełniony o Heglowskie rozumienie społeczeństwa obywatelskiego jako sfery prywatnych interesów, zwłaszcza ekonomicznych, stał się wręcz fundamentem niemieckiej doktryny państwa prawnego. Lista myślicieli firmujących ten nurt republikanizmu mogłaby wyglądać następująco: Jean Bodin, Thomas Hobbes, Georg W.F. Hegel, Georg Jellinek. Natomiast reprezentantami bardziej „republikańskiego republikanizmu”, bliżej nawiązującego do wzorca ateńskiego – z większym naciskiem na potrzeby wspólnoty, na cnoty obywatelskie i konieczność partycypacji w życiu wspólnoty, na ideę państwa jako dobra wspólnego – byli Niccolò Machiavelli i przede wszystkim Jean-Jacques Rousseau, a także z pewnymi wątpliwościami Alexis de Tocqueville. Ten nurt republikanizmu rozkwitł później, w XIX wieku, splatając się z romantyczną ideą narodu.