Читать книгу Ні на небе, ні на зямлі - - Страница 2

Дарагі юны чытач!

Перад табою кніга, якая рыхтавалася з мэтай цябе і ўсіх, хто жадае, запрасіць у казачны свет славян.

Але каб гэта здзейснілася найлепшым чынам, пажадана спачатку скласці як мага больш поўнае і правільнае ўяўленне пра сям’ю славянскіх народаў, а таксама пра сваяцтва беларусаў з ёю. Дык давай пастараемся наблізіцца да такога ўяўлення, прыгадаўшы хоць бы тое, пра што ніколі нельга забывацца.

Мы, беларусы, не бязродныя. А як народ маем родзічаў, сваякоў. Глыбокі і трывалы радавод нас яднае-родніць з іншымі славянамі. І пашана да гэтай роднасці павінна не толькі захоўвацца, але і перадавацца з пакалення ў пакаленне, бо інакш мы перастанем усведамляць, што род наш старажытны, вялікі і слаўны.

Дарэчы, зусім верагодна, што назва «славяне» абумоўлена якраз паняццямі «слава», «славутасць», «слаўныя». Разам з тым, калісьці продкаў нашых называлі і крыху інакш: «словене». А гэтае найменне было яшчэ больш пачэсным і слаўным, паколькі яно ўспрымалася як вытворнае ад «Слова» (з вялікай літары!), гэта значыць ад імені Бога Усявышняга. Адпаведна, «словене» – дзеці Бога-Слова, народ Божы, які перад Богам стаіць усёй супольнасцю, адзіны.

Адзінства гэтай супольнасці падмацавалі і сцвердзілі з Божаю дапамогаю святыя браты Кірыл і Мяфодзій, якіх па праве называюць «вучыцелямі славянскімі». Дзякуючы ім створана была надзвычай дасканалая азбука, вядомая цяпер усяму свету як кірыліца – паводле імені аднаго з братоў. Пасля гэтага Кірыл і Мяфодзій са сваімі вучнямі, выпрацаваўшы мову, зразумелую ўсім славянам, пераклалі на яе Свяшчэннае Пісанне, каб данесці канкрэтна да славянскіх плямён святло веры Хрыстовай і такім чынам далей праводзіць асвету, распаўсюджваючы духоўнасць, пісьменства і высокае мастацтва розных відаў. У выніку гэтай дзейнасці (а калі імкнуцца даць больш правільнае і дакладнае азначэнне, то лепш сказаць так: высокай місіі) нам дасталася выключна багатая духоўна-культурная спадчына.

Замацавалася меркаванне, што калісьці, даўным-даўно, продкі ўсіх славян жылі на агульнай тэрыторыі, мелі адну прарадзіму. А месцам знаходжання яе многія вучоныя лічаць наша Палессе. Праўда, цалкам пераканаўча, бясспрэчна гэта даказаць, як і абвергнуць, пакуль што нікому не ўдалося. Магчыма, з часам удасца табе ці прадстаўнікам твайго пакалення. Ды як бы ні было, але ўжо на пачатку ХІІ стагоддзя ў адным з самых старажытных усходнеславянскіх летапісаў – «Аповесці мінулых гадоў»– засведчана як агульнавядомае: «… Разышліся славяне па зямлі і празваліся імёнамі сваімі ад мясцін, на якіх аселі». Згадваюцца там многія «празванні», у ліку якіх і тыя, што захаваліся да нашых дзён («чэхі», «харваты», «сербы», «палякі») і тыя, забытыя ці замененыя іншымі («марава», «харутане» «ляхі», «луцічы»). Натуральна, што некаторыя звесткі патрабуюць удакладнення, бо многае мянялася. Аднак мы адзначым здаўна вядомае і цяпер відавочнае: славянскія плямёны, асвоіўшы многія раўніны і даліны, стэпы і горы, узбярэжжы рэк, азёр і мораў, засялілі велізарную тэрыторыю. З часам плямёны гэтыя склаліся ў народы. І як бы ні было, на працягу розных эпох у свядомасці ўсіх славян трымалася памяць пра сваяцтва і захоўвалася адчуванне патрэбы ў адзінстве. Таму і аўтар згаданага летапіснага твора, кіева-пячэрскі манах Нестар, не без гонару адзначаў: «…А славянскі народ і рускі адзін…» Варта падкрэсліць, што значэнне гэтага адзінства неаднойчы выяўлялася, пацвярджалася ў лёсавызначальныя моманты – пры супрацьстаяннях магутным ворагам. Асабліва ж тады, калі некаторыя славянскія народы апыналіся пад прыгнётам чужынцаў-захопнікаў і трэба было весці барацьбу за вызваленне. І такое неаднойчы здаралася. Аднак вызваленчыя намаганні аб’яднаных славян заўсёды прыводзілі да перамог. Таму лепшыя славянскія паэты і мысляры ў высокіх палётах думак сваіх як ідэал бачылі агульную краіну Славію, Усяславію.

Між тым, перашкоды і небяспекі, звязаныя з расселенасцю па вельмі вялікай прасторы, істотна ўплывалі на гістарычныя лёсы народаў-славян, што абумоўлівала адасабленні, у выніку якіх з’яўляліся адрозненні, а то і пэўныя адчужэнні.

Каб уявіць лёс усяго славянства абагулена-вобразна, часта выкарыстоўваецца параўнанне з дрэвам: агульныя карані і адзін ствол, на якім з’явіліся шматлікія адгалінаванні… Праўда, гэты вобраз, маючы ўніверсальны сэнс, адлюстроўвае не толькі агульны радавод, але і тое, што ў выніку розных падзей старажытнае дрэва роду нашага моцна разгалінавалася. Цяпер галіны яго ўяўляюць даволі вялікі шэраг асобных славянскіх народаў, большасць якіх мае самастойную дзяржаўнасць. Істотна адрозніваюцца між сабою і сучасныя славянскія мовы.

Пры ўсім гэтым, няўжо ж добра будзе, калі народы-славяне страцяць глыбіннае радалюбства, пазбавяцца памяці пра агульны радавод, а таксама пра выратавальнае значэнне адзінства? Што ў такім выпадку можа чакаць іхнія душы?

Напэўна, дружа мой, табе даводзілася чуць выраз «душа славянская». Не ведаючы, як ты яго разумеў, які сэнс укладаў, паводле свайго досведу магу зазначыць, што звычайна ў такіх выпадках маецца на ўвазе спалучэнне тых душэўных якасцяў, якія заўжды вылучалі славян. Перш за ўсё гэта адкрытасць, шчырасць, дружалюбнасць, спагадлівасць, бескарыслівасць, схільнасць да летуценняў і прыгожых мар…

Таму, натуральна, душу з яе важнымі рысамі найлепш выяўляюць, як вядома, творы народнай славеснасці. І казкі ў тым ліку. Яны, відаць, дзеля такой задачы прыдатны больш за ўсе іншыя роды і віды славеснай творчасці. Без іх, казак, проста немагчыма ўявіць жыццё як асобных людзей, так і народаў. Ужо таму, што на казках засноўваецца выхаванне пачатковае, а гэта значыць – галоўнае. Бо, пэўна ж, і самы першы складальнік казкі стараўся, наколькі мог, данесці свой карысны вопыт і стваральны досвед да тых, каму тую казку складаў – найверагодней, дзецям альбо ўнукам; гэткая ж мэта была ва ўсіх, хто пераказваў яе іншым слухачам. І так, па ланцужку пакаленняў, з дапамогаю казак перадаюцца ўяўленні пра спаконвечныя законы быцця, пра нормы ўзаемаадносін паміж людзьмі.

На зямлі адвечна ідзе барацьба паміж дабром і злом. І адна з галоўных задач сапраўднага чалавека – не дапускаць, каб зло атрымала перамогу. Усё ліхое, шкоднае, разбуральнае мы павінны выяўляць, належным чынам ацэньваць і па меры сіл сваіх яму супрацьстаяць.

Як правіла, казкі з’яўляюцца свайго роду ілюстрацыямі да апрабаванага ўсім папярэднім вопытам маральнага кодэкса – зводу правілаў, як трэба сябе паводзіць кожнаму сумленнаму чалавеку, каб у свеце падтрымліваўся лад, панавала справядлівасць.

У сувязі з гэтым спынімся на двух важнейшых законах, якія часта вызначаюць асноўныя матывы казак славян, з’яўляючыся надзейнаю апораю для гэтага зводу. Першы з іх: як у звычайным спаборніцтве, так і ў жорсткім змаганні паміж сілаю і праўдай неадольнай аказваецца праўда. А другі: свет не можа ўтрымацца без любові; і чалавек не варты нічога, калі ён не любіць сваіх бацькоў, братоў і сясцёр, сваякоў і сяброў.

На прыкладах герояў казак, іх лёсаў, мы спасцігаем, што не проста бескарыснымі, але і шкоднымі застаюцца ілжывасць, ганарлівасць, самалюбства, абыякавасць да гора іншых людзей, сквапнасць і асабліва здрада… Нельга дапускаць, каб яны прадвызначалі нашы паводзіны, учынкі і намеры. Усё такое і падобнае, наадварот, неабходна заўжды асуджаць ды выкараняць і ў сабе, і ў іншых. Ухваляцца ж і ўсямерна падтрымлівацца павінны якасці супрацьлеглыя, у іх ліку і тыя, што вызначаюць адметнасць «душы славянскай».

Не лішне звярнуць увагу на тое, што пэўныя асаблівасці як ладу жыцця, так і характару – інакш кажучы, «апазнавальныя знакі» душы – народа залежаць ад ландшафту, клімату і іншых прыродных умоў, у якіх гэтыя народы канчаткова сфарміраваліся. Думаецца, няма патрэбы доўга тлумачыць, што не зусім аднолькавыя жыццёвыя абставіны ў людзей, якія жылі і жывуць на раўнінах і ў гарах, у сухіх стэпах і на берагах паўнаводных рэк альбо азёр. Адпаведна, хіба не ўздзейнічалі на ўмовы жыцця рэкі Волга, Днепр, Гарынь, Нёман, Дунай, Лаба, Вісла, Дрына, Марава і іншыя, у кожнай з якіх свой нораў? А няўжо малаістотна тое, што адным наканавана жыць каля мора халоднага – Балтыйскага ці Белага, другім каля мора цёплага – Адрыятычнага ці Чорнага, а трэцім увогуле марскіх прастораў не бачыць? Зноў жа, як на акалічнасці жыцця можа не ўплываць тое, што ў паўднёвых краях сонечных дзён за год бывае больш, а ў паўночных менш, што дзесьці дажджы ідуць часцей, а дзесьці радзей?.. Як-ніяк, ад усяго гэтага залежыць урадлівасць зямлі-карміцелькі і ўраджайнасць таго, што земляроб садзіць-сее, а гэта значыць – і асаблівасці ладу гаспадарання, а ў пэўнай меры таксама і адносіны да розных відаў працы, і многае іншае… Карацей кажучы, ад рэальнага свету, які непасрэдна акружае, залежыць светаўспрыманне, светаадчуванне і светаадлюстраванне як кожнага чалавека, так і кожнага народа. І пэўныя асаблівасці светаадлюстравання кожнага са славянскіх народаў ты зможаш заўважыць у казках.

Дык што, адрозненні набываюць перавагу? Зусім не. Скажу больш таго: многія вучоныя свету здаўна адзначалі шмат агульнага ў поглядах славян на ўладкаванне свету, на прыроду, на прызначэнне чалавека і яго ідэалы. І ты зможаш гэта пацвердзіць, калі азнаёмішся з прапанаванай кнігай.

Прыемнага і карыснага табе, мой дружа, чытання!

Іван Чарота

Верыцца, што ва ўсіх славянскіх народаў хапае розуму і сілы на тое, каб захоўваць і ўмацоўваць калі не братэрскія, то хоць сваяцкія адносіны.