Читать книгу Ні на небе, ні на зямлі - - Страница 4

Жыў-быў адзін бедны чалавек з жонкаю. Нарадзілася ў іх дачка. Трэба было радзіны спраўляць. А ў тых беднякоў ні хлеба, ні да хлеба. Чым гасцей частаваць?

Пайшоў чалавек на рэчку па ваду. І ўбачыў там у кустах цялушачку. Яна ляжала, зусім слабая, сама і ўстаць не магла.

Забраў бядняк цялушачку дадому, прынёс і жонцы кажа:

– Давай зарэжам – будзе чым гасцей пачаставаць.

А цялушачка, рыжанькая ды з белай лысінкай на лбе, жонцы вельмі спадабалася. І яна запярэчыла:

– Не, рэзаць не трэба. Няхай лепш гадуецца.

– Дык яна ж кволенькая зусім. Яе, відаць, знарок выгналі, каб у хляве не акалела.

– Нічога, дасць Бог, мы яе на ногі падымем і выгадуем. Калі падрасце дачушка, будзе ёй малако.

Паслухаў чалавек жонку, і ўзяліся яны гадаваць цялушачку.

А тая неўзабаве акрыяла ды пачала расці як на дражджах. І дачка таксама расла як на дражджах. Прычым такая разумніца ўдалася, што нават старыя прыслухоўваліся, што яна кажа.

З цялушкі-лысушкі выгадавалася добрая кароўка.

Тым часам і дзяўчынка падрасла, з сямігадовага ўзросту сама стала пасвіць кароўку.

Багаты сусед неяк убачыў карову бедняка, загледзеўся і пытаецца:

– Адкуль у цябе такая ладная карова?

Бядняк жа ўзяў ды расказаў яму ўсё, як было.

– Эге, дык гэта ж мая цялушка! – заявіў багацей. – Я выгнаў яе тады, бо не думаў, што яна здолее на ногі ўстаць. А цяпер забяру назад сваю карову…

Зажурыўся бедны чалавек і пачаў тлумачыць:

– Я ж падняў яе на ногі і выгадаваў. Так што гэта мая кароўка.

Але багаты не згадзіўся і нават пагражаць стаў:

– Калі па-добраму не аддасі, то пойдзем да пана судзіцца.

Што тут было рабіць? Пайшлі на суд у панскі маёнтак. Багацей павітаўся з панам за руку – вядома, багаты з багатым свае людзі, – і пан прапанаваў яму сесці. Той сеў у крэсла. А бедны стаяў сабе каля парога, шапку зняўшы. Пан на яго і не глядзеў.

– Ну, што добрага скажаш? – запытаўся ён у багацея.

– Ды вось, пане, якая справа, – пачаў скардзіцца багаты. – Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку і цяпер не аддае…

Выслухаў пан і бедняка. А пасля гэтага абвясціў:

– Добра. Суд мой будзе такі. Я загадаю вам тры загадкі: што на свеце сыцей за ўсё, што на свеце саладзей за ўсё, што на свеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму і дастанецца карова. Ідзіце дахаты, падумайце, а заўтра прыйдзеце з адгадкамі.

Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў і заплакаў.

– Чаго, татка, плачаш? – пытаецца дачка.

– Ды так і так, – расказаў ёй бацька. – Багаты сусед хоча адабраць у нас кароўку. Былі мы з ім ужо на судзе ў пана. І пан загадаў нам тры загадкі.

Хто з нас адгадае, таму і карова застанецца. А дзе ж мне адгадаць тыя загадкі!

– А якія загадкі? – удакладніла дачка.

Бацька пераказаў.

– Нічога, тата, не турбуйся, – сказала дачка, – спаць кладзіся. Пераначуем, болей пачуем. Заўтра нешта прыдумаецца.

А багаты прыйшоў дадому, радуючыся, і жонцы пахваліўся:

– Ну, баба, карова наша будзе! Нам з табою трэба толькі адгадаць тры загадкі: што на свеце сыцей, што саладзей, і што шпарчэй?

– Ды тут і адгадваць няма чаго! – засмяялася жонка. – Усё проста. Сыцей за нашага рабога парсюка нікога на свеце няма. Саладзей за ліпавы мёд ад нашых пчол няма нічога таксама. Ды і шпарчэй за нашага гнядога жарабца ніхто не зможа бегчы: ён жа як памчыцца, дык і вецер не дагоніць!

– Гэта праўда, – згадзіўся муж. – Так я і скажу пану.

Назаўтра пайшлі бедны з багатым да пана.

– Ну, што, адгадалі мае загадкі? – пытаецца той.

Багаты выйшаў наперад і адказаў:

– А што ж тут адгадваць?! Няма нікога і нічога на свеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей – за ліпавы мёд ад маіх пчол, а шпарчэй – за майго гнядога жарабца.

– Ну а ты, – пытаецца пан бедняка, – адгадаў?

– Адгадаў, пане: няма нічога сыцей за зямлю, бо яна ўсіх корміць; няма нічога саладзей за сон, бо нават калі гора напаткае, то як заснеш, дык забудзешся; і няма нічога шпарчэй за людскія думкі, бо сам ты яшчэ тут, а думкі ўжо далёка-далёка…

Правільна адгадаў бядняк! І пан мусіў пакінуць яму карову. Але ж задаў яшчэ пытанне:

– Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкі?

– Мая дачка-сямігодка, – адказаў, не хітруючы, бядняк.

Здзівіўся пан: хіба можа быць, каб малая беднякова дачка адгадала яго загадкі?! І вырашыў ён паглядзець на тую разумную дзяўчынку. Паехаў да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полі працаваў. Сустрэла пана яго сямігадовая дачка.

Пад’ехаўшы, пан запытаўся:

– Дзяўчынка, да чаго мне коней прывязаць?

Паглядзела дзяўчынка на сані і калёсы, што стаялі ў двары, і адказала:

– Можаш да зімы прывязаць, а можаш і да лета.

Пан вочы вылупіў: як гэта можна коней прывязаць да зімы ці да лета?! Смяецца, відаць, з яго гэтае дзяўчо?

– Ну, хочаш, да саней прывяжы, а хочаш, да калёс, – растлумачыла дзяўчынка.

Пераканаўся пан, што беднякова дачка сапраўды вельмі разумная. Прычым, гэта ж не да гонару для яго. Дачуюцца людзі, што малая дзяўчынка разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтка ўцякай.

Пагаварыў пан з дзяўчынкай і сабраўся назад ехаць, а ёй наказаў перадаць, няхай бацька ўвечары да яго прыйдзе.

Калі настаў вечар, бядняк пайшоў да пана. Той кажа яму:

– Ну, разумная ў цябе дачка. Але я ўсё ж такі разумнейшы.

І даў пан бедняку рэшата яек, папярэдзіўшы:

– Занясі дачцэ, каб яна пасадзіла на іх квактуху і да заўтра вывела мне куранят на снеданне. А не зробіць гэтага – загадаю бізуноў усыпаць!

Прыйшоў бядняк дахаты засмучаны. Сеў на лаве і плача.

– Чаго, татка, плачаш? – пытаецца дачка.

– Ды вось, дачушка, бяда: задаў табе пан новую загадку.

– Якую?

Бацька паказаў тое, што прынёс:

– Загадаў, каб ты на гэтыя яйкі квактуху пасадзіла і да заўтра вывела куранят яму на снеданне… Хіба ж такое магчыма выканаць?!

Дачка падумала і супакоіла:

– Нічога, тата. Заўтра нешта прыдумаем. А пакуль што, мама, бяры гэтыя яйкі ды смаж на вячэру яечню.

А раніцою сказала дачка бацьку:

– Вось табе, тата, гаршчок, ідзі з ім да пана. Перадай, каб пан за дзень край лесу высек, усё там выкарчаваў ды ўзараў, проса пасеяў, зжаў, змалаціў і ў гэты гаршчок зерня насыпаў – куранят карміць.

Зайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок і перадаў усё, што дачка сказала.

Пан зморшчыўся, паскуб вусы і заявіў:

– Што ж, разумная твая дачка. Але я ўсё ж такі разумнейшы!

Узяў ён ільну тры сцяблінкі і падаў бедняку:

– Занясі дачцэ, каб яна да заўтра гэты лён сцерла, спрала, выткала і пашыла з яго мне кашулю.

Зноў бядняк вярнуўся дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:

– Што сказаў табе пан?

Падаўшы льну тры сцяблінкі, бацька растлумачыў ёй, чаго пан патрабуе.

– Кладзіся, тата, спаць, – супакоіла дзяўчынка. – Заўтра нешта прыдумаем.

А назаўтра яна дала бацьку тры кляновыя дубчыкі і сказала:

– Занясі пану іх, няхай ён пасадзіць, за адну ноч вырасціць і зробіць начынне для кроснаў, каб было як палатно яму на кашулю выткаць.

Зайшоў бядняк да пана, падаў тры кляновыя дубчыкі і перадаў тое, што дачка сказала.

Пан ажно пачырванеў і прамовіў:

– Разумная твая дачка, нічога не скажаш. Але я ўсё ж такі разумнейшы! Дык перадай ты ёй, каб яна да мяне прыйшла не пехатою і не прыехала на кані, каб была не голая і не апранутая, ды каб мне падарунак прынесла, а каб я не мог яго прыняць. Калі выканае ўсё гэта, вазьму яе за дачку – вырасце, пані будзе! А не выканае – кепска ёй будзе…

Вярнуўся бядняк дахаты ў засмучэнні яшчэ большым.

– Ну, тата, што табе пан сказаў? – пытаецца дачка.

– Ды вось, дачушка, нарабіла ты сваімі адгадкамі бяды і нам, і сабе… – і расказаў гаротнік, чаго пан патрабуе.

– Нічога, тата. Пастараемся неяк перахітрыць пана і гэтым разам. Ты мне толькі злаві жывога зайца.

Адправіўся бацька ў лес, паставіў сіло і злавіў зайца.

Дачка абкруцілася рыбацкай сеткаю замест сукенкі, узяла на рукі зайца, села на кій. І так пад’ехала да пана, які ўжо чакаў яе, стоячы на ганку.

Той проста дзіву даўся: зноў перахітрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся пан і нацкаваў на яе сабак, спадзеючыся, што яны разарвуць дзяўчынку.

Тым часам разумніца выпусціла з рук зайца – і сабакі пагналіся за ім.

Сама ж да пана падышла і нагадала:

– Лаві, пане, свой падарунак: вунь ён у лес пабег.

Давялося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.

Ды неўзабаве ён сабраўся ехаць за мяжу і, ад’язджаючы, даў строгі наказ:

– Глядзі толькі, без мяне людзей маіх судзіць не ўздумай, бо самой кепска будзе!

Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. А тут выйшла такое здарэнне. Двое мужыкоў пайшлі на кірмаш; адзін з іх купіў воз, другі – кабылу. Запрэглі яны кабылу ў воз і паехалі дадому. Па дарозе спыніліся адпачыць, прылеглі ды паснулі. А прачнуўшыся, бачаць: бегае каля воза малое жарабятка. Мужыкі заспрачаліся. Адзін, гаспадар воза, сцвярджаў: «Жарабя маё, гэта мой воз ажарэбіўся!» Другі ж, гаспадар кабылы, даводзіў: «Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарэбілася!»

Спрачаліся яны, спрачаліся, ды ўрэшце пагадзіліся ехаць на суд да пана.

Прыехалі, а пана дома няма.

– Рассудзі хоць ты нас, – папрасілі дзядзькі прыёмную панаву дачку.

Высветліла дзяўчынка, што ў іх за справа, і прыняла рашэнне:

– Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс і вядзе ў адзін бок, а той, чые калёсы, няхай цягне іх на сабе ў іншы бок. За кім жарабя пабяжыць, той і гаспадар яго.

Мужыкі так і зрабілі. Жарабя за кабылаю пабегла – на гэтым і спрэчка скончылася.

Вярнуўся пан з-за мяжы і пачуў, што разумная дзяўчынка без яго суд праводзіла. Разгневаўся ён, пачаў крычаць:

– Чаму не паслухалася мяне?! Ты мне больш не дачка! Бяры, што пажадаеш, сабе з маёнтка і вяртайся туды, адкуль прыйшла, каб я цябе тут ужо не бачыў!

– Добра, – згадзілася дзяўчынка. – Але мне хочацца на адыход цябе віном пачаставаць.

– Частуй, – буркнуў пан, – толькі хутчэй.

Напаіла яго дзяўчынка віном, пан і заснуў без памяці. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, пакласці пана ў карэту, і павезла яго ў бацькоўскую хату. А там яго знялі з карэты і перанеслі ў сенцы на салому:

– Вось табе пасцель замест пярын. Ачухвайся тут!

Прачнуўся назаўтра пан, агледзеўся: дзе ж гэта ён? Потым убачыў прыёмную дачку, якую прагнаў, і пытаецца:

– Чаму я ляжу тут, у бруднай мужыцкай хаце?

– Сам так захацеў, – смяецца дзяўчынка. – Ты ж мне сказаў: «Бяры, што пажадаеш, сабе з маёнтка і вяртайся туды, адкуль прыйшла». Вось я і ўзяла цябе. Так што ўставай, ідзі замест майго бацькі паншчыну адбываць. Ты мужчына дужы, работнік з цябе можа атрымацца нядрэнны.

Пачуўшы гэта, пан усхапіўся і так драпануў назад у свой маёнтак, што толькі яго і бачылі. Нават ад коней з карэтаю адрокся.