Читать книгу Przestrzenie manipulacji społecznej - Группа авторов - Страница 3

DARIUSZ DOLIŃSKI, MAŁGORZATA GAMIAN-WILK

Chociaż ludzie jako „naiwni badacze” rzeczywistości społecznej od zawsze zastanawiają się nad tym, jacy są inni ludzie, dlaczego tak, a nie inaczej się zachowują i co wpływa na ich zachowanie, narodziny badań nad problematyką wpływu społecznego i manipulacji wiążą się z ukazaniem się dwu prac: w 1895 r. Gustaw Le Bon opublikował Psychologie des foules (ang. The crowd: A study of the popular mind; pol. Psychologia tłumu), a w 1898 r. ukazał się artykuł Normana Tripletta analizujący dane archiwalne dotyczące tempa jazdy kolarzy, gdy zadanie wykonywane było samodzielnie lub w grupie.

Narodziny badań nad problematyką wpływu społecznego Wpływ grupy jako patologia czy jako naturalna potrzeba pewności?

W swojej książce Le Bon (1895/1994) przedstawia teorię zachowania się ludzi w tłumie opartą na idei „umysłu grupowego”, zakładającej, że jednostki znajdujące się w dużych grupach charakteryzujących się anonimowością ujawniają swoją nieświadomą osobowość i łącząc się z grupą, przejawiają zachowania „dzikie”. Le Bon posługuje się metaforą hipnozy – tłum przejmować ma wolę jednostek podobnie jak hipnotyzer wolę swojego pacjenta. Osoby w tłumie przejmują zatem postawy innych bezkrytycznie, a tłum faworyzuje idee skrajne, co skutkuje bezwolnym a destrukcyjnym działaniem. Anthony Pratkanis (2007) zauważa, że Le Bon nie był pierwszym postulującym przedstawione tezy, ale w dużej mierze opierał swoją koncepcję na ideach Sypio Sighele’a, który pisał o „przestępczym tłumie” (the criminal crowd) (za: Pratkanis, 2007; Prislin i Crano, 2012). Jednakże to właśnie Le Bon przyczynił się do popularyzacji koncepcji bezmyślnego tłumu i do rozwoju późniejszych badań nad wpływem społecznym. Ponadto Le Bon jest autorem pionierskich opisów technik wpływu społecznego, które rekomendował do kontrolowania tłumu (za: Prislin i Crano, 2012).

Obok Le Bona wspomnieć należy o Gabrielu Tarde czy też Borysie Sidisie, reprezentujących szkołę psychiatrii Salpétrière wraz z jej liderem Jean-Martinem Charcotem, którego tezy dotyczące dysocjacji również przyczyniły się do rozumienia psychologii tłumu. Tarde opisał w swojej książce The law of imitation (1903, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) zasady rozprzestrzeniania się wpływu społecznego „z góry na dół”, początkowo wewnątrz grupy własnej, potem na inne grupy. Amerykański badacz, Sidis, wyróżnił natomiast dwie formy sugestywności tłumu: normalną, społeczną naturę człowieka oraz anormalną, prowadzącą do rewolt czy masowych działań. Wierzył on w możliwości oddziaływania nie tyle tłumu, ile wzajemnego wpływu poszczególnych osób na siebie nawzajem.

Sidis, w przeciwieństwie do Le Bona i Tardego, prowadził badania empiryczne nad naturą sugestii, wskazując jednak na jej patologiczne podłoże. To Alfred Binet i Victor Henri, francuscy psychologowie, prowadzili laboratoryjne badania nad naturalną formą sugestywności, która pojawia się w codziennych relacjach międzyludzkich, na przykład między studentami a nauczycielami. W jednym ze swoich badań Binet i Henri prosili dzieci o wskazanie, który z trzech odcinków na jednym obrazku odpowiada długością odcinkowi na obrazku drugim. W kilku pierwszych próbach jeden z trzech odcinków zawsze odpowiadał odcinkowi z planszy drugiej, w związku z czym dzieci nie miały z zadaniem kłopotów. Jednakże przy kolejnych zadaniach żaden z odcinków nie odpowiadał porównywanemu odcinkowi z planszy drugiej. W takiej sytuacji zwykle jedno z dzieci rzucało jakieś przypadkowe, błędne rozwiązanie, do którego inne dzieci dostosowywały swoje odpowiedzi. Badacze, zupełnie inaczej niż Le Bon, Tarde czy Sidis, nie łączyli zachowania dzieci z „histerycznym rozdwojeniem osobowości”, ale tłumaczyli je przemożną potrzebą posiadania pewności. Co więcej, dla udowodnienia swojej tezy Binet i Henri wykazali, że: (1) starsze, zapewne pewniejsze swoich sądów, dzieci w mniejszym stopniu ulegały opisanemu zjawisku, (2) gdy dzieci miały wskazać na poprawne rozwiązanie z pamięci, tendencja do ulegania wpływowi innych wzrastała, (3) część dzieci zmieniała zdanie, gdy pytano je, czy są pewne swojej odpowiedzi. Binet i Henri wykazali zatem istnienie różnic indywidualnych oraz dwu kategorii wpływu: intelektualnego i związanego z emocjami (za: Prislin i Crano, 2012).

Wpływ społeczny jako sugestia czy jedynie obecność innych?

Trzy lata po pojawieniu się Psychologii tłumu Norman Triplett (1898)opublikował dane pochodzące z obserwacji kolarzy jeżdżących bądź w obecności publiczności, bądź przy jej braku, a następnie przeprowadził zaplanowany eksperyment nad wpływem obecności innych na szybkość wykonywania zadań. Okazało się, że poszczególni uczestnicy badania przeciągali linę znacznie szybciej, gdy byli świadomi bycia obserwowanymi przez widownię. Opisanie tego fenomenu, nazywanego facylitacją społeczną, otwiera bardzo ważny rozdział w badaniu zjawisk wpływu społecznego oraz w dużym stopniu nakreśla sposób ich eksplorowania – przez posługiwanie się metodą eksperymentu (za: Pratkanis, 2007).

Co ciekawe, odkrycia Tripletta stanowią kontynuację badań prowadzonych przez Charlesa Férégo (1887, cyt. za: Prislin i Crano, 2012). Pracując w paradygmacie sugestii, podobnie jak Binet i Henri, Féré wykazał, że osoba trzymająca dynamometr znacznie silniej go ściska wówczas, gdy równocześnie w tym samym pomieszczeniu zadanie to wykonuje druga osoba, niż w sytuacji wykonywania zadania przy braku czyjejkolwiek obecności, przy takiej samej instrukcji „ściskania z całej swojej siły”. Z kolei studenci Wilhelma Wundta, Oswald Külpe i Ernst Meumann, wykazali, że dzieci uczą się znacznie szybciej wśród innych dzieci niż w odosobnieniu. Zarówno Triplett, jak i późniejsi badacze wskazywali również na czynnik rywalizacji jako mający wpływ na wzrost tempa wykonania zadania (za: Prislin i Crano, 2012).

Dużo później Robert Zajonc (1965), badacz polskiego pochodzenia, wykazał biochemiczne źródła facylitacji społecznej, dowodząc, że obecność innych (jako obserwatorów lub współuczestników) powoduje wzrost napięcia fizjologicznego, które prowadzi do jednej z dwu dominujących reakcji: w sytuacji wykonywania prostych, wcześniej wyuczonych zadań – do facylitacji społecznej (wzrostu tempa wykonania zadania w obecności innych), a w przypadku wykonywania zadania nowego, trudnego – do hamowania społecznego (spadku tempa wykonania zadania w obecności innych).

Kamienie milowe w rozwoju badań nad zjawiskami wpływu społecznego

Ważnym wydarzeniem dla rozwoju badań nad wpływem społecznym i manipulacją była pierwsza wojna światowa, pozbawiająca ludzi złudzeń oraz wyraźnie pokazująca powszechną podatność na wpływ społeczny i propagandę. Od tego czasu badacze rozpoczęli dokumentować wpływ propagandy, na przykład Harold Lasswell (1927, za: Pratkanis 2007) pokazał wpływ wojennej propagandy na kształtowanie postaw społecznych. Ponadto w czasie między pierwszą a drugą wojną światową prowadzone były pierwsze badania eksperymentalne wskazujące na siłę perswazji, a Leon Thurstone rozwinął metodę służącą do pomiaru postaw.

W okresie międzywojennym przeprowadzone zostały dwa eksperymenty, które silnie wpłynęły na rozwój nurtu badań nad wpływem społecznym. Jednym z nich jest badanie Muzafera Sherifa. Wykorzystując efekt autokinetyczny (złudzenie wzrokowe, polegające na tym, że nieruchomy punkt świetlny znajdujący się na ciemnej powierzchni wydaje się ruchomy), Sherif wykazał, że w grupie jednostki tworzą normy oceniania (tu odległości „przesuwania” się punktu świetlnego). Drugim jest badanie przeprowadzone przez Kurta Lewina i jego studentów Rona Lippitta i Roberta White’a nad skutkami przywództwa demokratycznego i autorytarnego. Badania te wykazały, że zarządzanie demokratyczne skutkuje większą kreatywnością, produktywnością w porównaniu z autorytarnym reżimem.

Podobnie jak pierwsza, tak też druga wojna światowa znacząco wpłynęła na tematykę badań z zakresu wpływu społecznego. Anthony Pratkanis (2007) wymienia sześć dominujących obszarów badawczych, zainspirowanych działaniami wojennymi, a rozwijanych podczas wojny i po niej:

1. Komunikacja masowa: badacze pragnęli zgłębić naturę potęgi propagandy i skuteczności mass mediów. Carl Hovland na Uniwersytecie Yale przeprowadził serię eksperymentów z uwzględnieniem wielu zmiennych, takich jak wiarygodność źródła komunikacji, organizacja przekazu i ich wpływ na efektywność perswazji. Ponieważ wyniki tych badań wskazywały na słaby związek cech nadawcy ze skutecznością perswazji, Tony Greenwald i szkoła Ohio State szukali uwarunkowań skuteczności perswazji w osobie odbiorcy. Słusznie założyli oni, że siła mass mediów wiąże się z możliwościami i umiejętnościami odbiorcy komunikatu, z jego zdolnością do przetwarzania informacji. Nurt tych badań rozwijany był później w ramach modelu szans rozpracowania przekazu Richarda Petty’ego i Johna Cacioppo.

2. Dysonans poznawczy: Leon Festinger, rozwijając myśl Kurta Lewina, przedstawił tezę udowodnioną później w wielu eksperymentach, mówiącą o konflikcie dwu elementów poznawczych, powodujących negatywne emocje. Motywacja do redukowania dysonansu okazuje się ważnym mechanizmem wyjaśniającym wiele zjawisk.

3. Władza: na lata 50. i 60. XX wieku, dzięki pracom Richarda Emersona oraz Johna Thibaut i Harolda Kelleya, przypada rozkwit teorii władzy opartej na zależności i współzależności w ramach relacji interpersonalnych i międzygrupowych. Władza jest związana z posiadaniem lub kontrolą ważnych zasobów, których druga strona interakcji potrzebuje.

4. Techniki wpływu społecznego: badania nad strategiami wpływu rozpoczęła publikacja Jonathana Freedmana i Scotta Frasera dotycząca efektywności techniki „stopy w drzwiach”, gdzie spełnienie przez daną osobę prośby wstępnej, niewielkiej, prowadzić ma do zwiększonej uległości tej osoby wobec kolejnej, już większej prośby.

5. Siła sytuacji społecznej: ważnymi odkryciami wskazującymi na przemożny wpływ czynników zewnętrznych na zachowanie jednostki są wyniki badań Muzafera Sherifa i Solomona Ascha nad konformizmem, następnie odpowiedź Stanleya Milgrama na pytanie o wpływ posłuszeństwa wobec autorytetu. Innymi przykładami determinizmu sytuacji społecznej są wyniki badań Bibba Latané i Johna Darleya nad efektem świadka oraz badania „więziennego” Philipa Zimbardo.

6. Reguły wpływu społecznego: posługując się metodologią pełnego koła psychologii społecznej, Robert Cialdini opracował sześć podstawowych reguł wpływu społecznego, które odpowiedzialne są za skuteczność wielu skomplikowanych procesów.

Tabela 1. Najważniejsze wydarzenia w historii badania wpływu społecznego i manipulacji (1895–1984)

Źródło: na podstawie Pratkanis (2007).

Źródła badań nad konformizmem

Nikt nie zaprzeczy stwierdzeniu, że to Solomon Asch, badacz polskiego pochodzenia, znacząco przyczynił się do udokumentowania istnienia zjawiska wpływu większości na jednostkę. Inspiracją do planowanych z rygorystyczną czystością metodologiczną badań były rozważania Moore’a (1921, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) czy też Smitha (1936, cyt. za: Prislin i Crano, 2012), którzy wykazali, że przy braku wsparcia społecznego u sprzeciwiającej się grupie jednostki zauważyć można wzmożoną reakcję skórno-galwaniczną. Barry (1931, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) zauważył natomiast występowanie znaczących różnic indywidualnych w poziomie konformizmu i szukaniu przyczyn wyrażania stanowiska spójnego ze zdaniem większości.

Wystąpienie różnic indywidualnych w poziomie niezależności i konformizmu założył również Asch w swoim programie badawczym (Asch, 1955/2001). Pracował on nad reinterpretacją badania Sherifa wykorzystującego efekt autokinetyczny. Podczas gdy Sherif dążył do wykazania istnienia społecznego procesu spontanicznego kształtowania się norm grupowych, Asch pragnął stworzyć jednoznaczną sytuację skłaniającą jednostkę do podporządkowania się naciskom grupy. Zauważył, że uczestnicy badania Sherifa nie mieli punktu odniesienia, do którego mogliby swoje sądy porównywać. Przypuszczał, że gdyby mieli oni taki wyraźny punkt, można byłoby jednoznacznie wykazać istnienie zachowań konformistycznych. Stworzył zatem procedurę, w której osoba badana miała za zadanie wskazanie na jednej planszy odcinka odpowiadającego długością odcinkowi na planszy drugiej. W kilku początkowych zadaniach wszyscy uczestniczący w badaniu (osoba badana oraz pomocnicy eksperymentatora) udzielali poprawnych odpowiedzi. Jednakże w kolejnych zadaniach poszczególni pomocnicy odpowiadali błędnie. Większość uczestników podała odpowiedź zgodną z podawaną przez grupę. Asch interpretował wyniki swoich badań jako świadczące o naturalnej tendencji ludzi do podzielania sposobu rozumienia rzeczywistości, o potrzebie koordynowania działań (za: Prislin i Crano, 2012).

Tabela 2. Ważniejsze punkty zwrotne w historii badań nad konformizmem

Źródło: na podstawie Wren (2005).

Czołowi badacze wpływu społecznego, Sherif, Newcomb i Asch (za: Prislin i Crano, 2012) postrzegali przejawy wpływu społecznego jako zachowania podstawowe i adaptacyjne. Przyjmując różne perspektywy, ci trzej badacze wyciągali podobne wnioski: wpływ społeczny występuje w celu stworzenia społecznie podzielanej rzeczywistości, która stanowić może podstawę społecznie skoordynowanych działań. W sytuacji braku struktury społecznej, czy w przypadku niejasności, ludzie mają tendencję do twórczego budowania z dostępnych informacji przystosowawczego ładu, dzięki czemu potrafią zaadaptować się w wielu różnych sytuacjach.

Pytanie o motywy zachowań konformistycznych

Kolejnym krokiem badań nad konformizmem było odpowiedzenie na pytanie o motywy dostosowywania się do większości. John French i Bertrand Raven (1959, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) wymienili pięć powodów dostosowywania opinii. W przypadku relacji niesymetrycznych (władza oparta na nagrodach bądź karach) jednostka zachowuje się konformistycznie, aby osiągnąć korzyści lub uniknąć kary. W innym przypadku relacji niesymetrycznych (władza referencyjna) jednostka zgadza się ze zdaniem innych, aby stworzyć lub podtrzymać relację, móc się z grupą zidentyfikować. Ponadto jednostka zachowuje się konformistycznie w obecności autorytetu, ze względu na przyjęte role społeczne lub uznając wyższość wiedzy danej osoby (władza nadana lub ekspercka).

Leon Festinger (1953) wyróżnił z kolei dwa podłoża podatności na wpływ innych osób: konformizm publiczny i prywatną akceptację (występującą szczególnie wówczas, gdy komuś zależy na danej relacji). Herbert Kelman (1961, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) rozwinął myśl Festingera, wprowadzając trzy poziomy głębokości dostosowania się jednostki do innych: zewnętrzny konformizm (wyrażanie opinii zgodnej z opinią większości jedynie na poziomie zachowania), identyfikację (w przypadku potrzeby utrzymania relacji z grupą jednostka zmienia nie tylko zachowanie, lecz także poglądy czy sposób postrzegania sytuacji, ale jedynie wówczas, gdy są one spójne z posiadaną wcześniej hierarchią wartości), internalizację (w sytuacji gdy źródło wpływu jest postrzegane jako wysoce wiarygodne, sądy jednostki ulegają zmianie nawet wówczas, gdy są sprzeczne z wcześniejszymi poglądami).

Ważniejsze odkrycia w czasie „ery badań nad konformizmem”

Wyniki eksperymentów Ascha zainspirowały lawinę badań w dziedzinie wpływu społecznego. Jednym z ważniejszych, przypadkowo odkrytych zjawisk, było wykazanie istnienia polaryzacji grupowej. Stoner (1961, cyt. za: Prislin i Crano, 2012) udowodnił, że aby mówić o konformizmie, nie ma konieczności, aby członkowie grupy sprzeciwiali się zdaniu większości. W procesie uczenia się bycia wśród innych podobnie myślących osób jednostki mają tendencję do radykalizowania swoich poglądów.

Stanley Milgram (1962/2001, 1974/2008) przeprowadził ważne badanie nad posłuszeństwem, wskazujące na behawioralną (nie jedynie opartą na wyrażanych opiniach) naturę konformizmu. Źródłem inspiracji jego badań był głośny proces Adolfa Eichmanna, nazisty zwanego architektem Holokaustu. Linią jego obrony w głośnym procesie był argument, że działał on, jedynie wykonując rozkazy. Milgram, postrzegając zachowanie Eichmanna jako patologię, zadał pytanie, w jakim stopniu zdrowi psychicznie ludzie będą w stanie wyrządzić krzywdę innej osobie, wykonując polecenia autorytetu. Zaprosił przez ogłoszenie prasowe do swojego badania różne osoby, w różnym wieku, reprezentujące różne profesje, co ważne – psychicznie zdrowe. Uczestnicy przybywali na Uniwersytet w Yale, myśląc, że biorą udział w badaniu nad procesami uczenia się. I rzeczywiście odgrywali rolę nauczycieli, którzy za każdy błąd „ucznia” (aktora odgrywającego rolę osoby cierpiącej z powodu rażenia prądem) mieli go karać emisją coraz silniejszych szoków elektrycznych. Ku zdumieniu samego Milgrama i innych ekspertów psychologii i psychiatrii, ponad połowa uczestników badania przycisnęła wszystkie guziczki (od oznaczającego 15 V do 450 V). Milgram przeprowadził osiemnaście eksperymentów wskazujących na różne czynniki modyfikujące poziom uległości wobec autorytetu.

Ważnym przesłaniem Ascha było eksplorowanie całego wachlarza reakcji na przejawy wpływu społecznego. W związku z tym badacze skupili uwagę na studiowaniu natury zachowań niezależnych i nonkonformizmu. Dowiedziono (np. Allen, 1975, cyt. za: Prislin i Crano, 2012), że nonkonformizm nie jest prostym przeciwieństwem postawy konformistycznej, ale fenomenem jakościowo całkiem różnym.

Tabela 3. Ważniejsze wyniki badań nad posłuszeństwem

Źródło: na podstawie Milgram (1974/2008).

Przewaga siły mniejszości nad siłą większości – udział badaczy europejskich w rozwoju dziedziny wpływu społecznego

Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych panował rozkwit badań nad wpływem większości na jednostkę, Europa przeżywała powojenną rekonstrukcję, a Serge Moscovici (1976) zwrócił uwagę na rolę specyfiki życia w Europie, na duże zaludnienie tego kontynentu, wiążące się z odmiennymi przejawami wpływu społecznego. Pod wpływem wydarzeń politycznych lat 60. XX wieku (cyt. za: Prislin i Crano, 2012) Moscovici twierdził, że psychologia społeczna powinna zwrócić baczną uwagę na wpływ mniejszości na kształtowanie ładu społecznego. Istnieje bowiem symetryczna zależność między siłami większości (posiadającej zasoby oraz dyktującej normy) a siłami mniejszości. Mniejszość i większość wzajemnie na siebie wpływają, negocjując płaszczyznę porozumienia. Model teoretyczny zakładał różne konsekwencje wpływu większości lub mniejszości. Dostosowanie się do większości skutkuje powierzchownym konformizmem i utrzymaniem status quo, a brak zgody ze zdaniem mniejszości powoduje konieczność zrozumienia narastającego konfliktu między pozycjami. Stopniowo powstające napięcia, długo pozostające w ukryciu, prowadzić mogą do zmian i innowacji lub stopniowego przyjmowania poglądów mniejszości. Chociaż zatem początkowo poglądy mniejszości są akceptowane jedynie prywatnie przez jednostki, stopniowo ich siła rośnie.

Model wpływu społecznego stworzony przez Moscoviciego przyczynił się do dalszego rozwoju badań nad wpływem mniejszości i większości. Bibb Latané i Sharon Wolf (1981) zauważyli, że mniejszość może posiadać siłę równą sile większości. Różnica tkwi bowiem nie w liczbie osób, ale w zmiennych jakościowych. Udział wystarczająco wpływowych jednostek w obrębie mniejszości czy też bliskość fizyczna osób grupy mniejszościowej może jej zapewnić wystarczającą siłę.

Reguły i techniki wpływu społecznego. Normatywny wpływ społeczny

Robert Cialdini wraz ze współpracownikami zaproponował dość odmienną wizję natury wpływu społecznego, opartą na podleganiu normom dwojakiego rodzaju: normom opisowym i normom powinnościowym (Cialdini i Sagarin, 2007; Prislin i Crano, 2012). Ludzie ulegają wpływowi w dużej mierze ze względu na to, że nie doceniają siły oddziaływania tych norm na własne zachowanie.

Tabela 4. Zestawienie reguł wpływu społecznego Cialdiniego

Źródło: na podstawie Cialdini i Sagarin (2007).

Cialdini przyczynił się w ogromnym stopniu do powstania opisu mechanizmów wpływu społecznego. Stosując lewinowską metodologię „pełnego koła”, po inspirację do badań sięgał do obserwacji z życia „praktyków wpływu społecznego” (Cialdini i Sagarin, 2007; Prislin i Crano, 2012). Obserwacje te były źródłem hipotez w prowadzonych w zaplanowany i kontrolowany sposób eksperymentach. Wyniki badań były weryfikowane w praktyce, aby znów rozpoczynać cykl badań. Opisane w ten sposób sześć reguł wpływu społecznego (wzajemność, społeczny dowód słuszności, zaangażowanie/konsekwencja, przyjaźń/sympatia, niedobór, autorytet) stanowi podstawę wyjaśniania wielu zjawisk społecznych.

Techniki wpływu społecznego

Badania Jonathana Freedmana i Scotta Frasera rozpoczynają erę badań nad uległością „niewymuszoną”, w przeciwieństwie do oddziaływań w eksperymentach nad dysonansem poznawczym w nurcie badań prowadzonych w paradygmacie „wymuszonej uległości” (cyt. za: Gamian-Wilk, 2010). Autorzy poszukiwali sposobów skłaniania ludzi do spełnienia niemałych poleceń bez wywierania na nich presji zewnętrznej. Opierając się na obserwacji sytuacji z życia społecznego oraz na przysłowiu o „stawianiu stopy w drzwiach” (putting a foot in the door, pol. „daj komuś palec, a weźmie całą rękę”), przeprowadzili dwa badania w terenie, udowadniając, że oddanie niewielkiej przysługi powoduje wzrost późniejszej uległości wobec próśb większych. Aplikacyjny charakter opisu technik wpływu społecznego, z jednej strony, a z drugiej wpisywanie się w dominujące dyskusje akademickie przez dociekanie mechanizmów ich efektywności sprawiło, że badacze wpływu społecznego silnie zainteresowali się eksperymentalnym weryfikowaniem kolejnych strategii wpływu. Badanie większości opisanych technik wpływu społecznego opiera się na metodzie „pełnego koła”.

Tabela 5. Zestawienie najważniejszych technik wpływu społecznego

Źródło: na podstawie Doliński (2005) i Gamian-Wilk (2010).

Podsumowanie

Badania prowadzone nad fenomenami wpływu społecznego to w dużej mierze domena psychologii społecznej, której reprezentanci pozostawali pod wpływem takich dominujących nurtów, jak behawioryzm i psychologia Gestalt. Wpływ behawioryzmu widoczny jest w tendencji do metodologicznej czystości przygotowywanych procedur oraz w dominującej metodzie eksperymentalnej. Podejście psychologii postaci, a szczególnie teoria pola Kurta Lewina, przyczyniło się do rozwoju wielu paradygmatów badawczych, chociażby teorii dysonansu poznawczego; widoczne jest również w badaniach nad zachowaniami w grupie.

Na kształt obecnie prowadzonych badań z dziedziny problematyki wpływu społecznego silny wpływ mieli ponadto tacy badacze, jak George Herbert Mead, Max Weber, Fritz Heider (za: Forgas i Williams, 2001). Symboliczny interakcjonizm, koncepcja rozwinięta przez Meada (1934, cyt. za: Forgas i Williams, 2001), stanowi ramę badań procesów wpływu społecznego. Autor ten argumentował, że procesy wpływu społecznego zachodzą ze względu na budowane reprezentacje symboliczne, które pozwalają nam na abstrahowanie i uwewnętrznianie oczekiwań społecznych. To właśnie struktury wiedzy są kluczem do rozumienia zachowań interpersonalnych, a szczególnie procesów wpływu społecznego. Dominujący we współczesnych badaniach paradygmat social cognition zadaje to samo pytanie, które interesowało Meada: „W jaki sposób reprezentacje poznawcze kształtowane na bazie interakcji społecznych wpływają na zachowania społeczne?”.

Inspiracją współcześnie prowadzonych badań nad procesami wpływu były z pewnością prace Maxa Webera (1947, cyt. za: Forgas i Williams, 2001) dotyczące tego, jak podzielana wiedza w postaci reprezentacji poznawczych wpływa spontanicznie na zachowania ludzi. Jego badania i rozważania na temat tego, jak rozprzestrzenianie się akceptacji etyki protestanckiej wpływa na kształt dużych struktur społecznych i całych kultur, na rozwój kapitalizmu, przyczyniły się do wprowadzenia innowacyjnych metod badawczych. Forgas i Williams (2001) podkreślają, że na przykład Goffmann i Cialdini pozostawali pod silnym wpływem prac Webera.

Znaczącą postacią dla rozwoju badań w zakresie tak ważnych dla problematyki wpływu społecznego fenomenów, jak dysonans poznawczy, procesy atrybucji, percepcji społecznej, kształtowania się postaw, był Fritz Heider i jego metafora człowieka jako naiwnego badacza rzeczywistości.

Obecnie badacze wpływu społecznego starają się brać pod uwagę zarówno czynniki społeczne na poziomie makro, jak i czynniki indywidualne. Ostatnio nowe światło na wiedzę już ugruntowaną rzucają badania wykorzystujące rezonans magnetyczny (fMRI). Pozwoliły one na przykład pokazać, że wpływ większości na jednostkę powoduje zmianę w obszarach jej mózgu odpowiedzialnych za rotacje mentalne, co oznacza, że podawanie błędnej odpowiedzi pod presją grupy powoduje rzeczywistą zmianę percepcji, a nie jedynie strategiczne zachowanie (Berns i in., 2005, cyt. za: Prislin i Crano, 2012). Rozwój nowej metodologii pozwolić może zatem na zmianę myślenia o klasycznych wynikach badań w dziedzinie wpływu społecznego.

Literatura cytowana

Asch, S.E. (1955/2001). Opinie i nacisk społeczny. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. (s. 37–47) Warszawa: WN PWN.

Cialdini, R.B. i Sagarin, B.J. (2007). Zasady wpływu interpersonalnego. W: T.C. Brock, M.C. Green (red.), Perswazja. Perspektywa psychologiczna. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Doliński, D. (2005). Techniki wpływu społecznego. Warszawa: Scholar.

Festinger, L. (1953). An analysis of compliant behavior. W: M. Sherif, O. Wilson (red.), Group relations at the crossroads (s. 232–256). Oxford, UK: Harper.

Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press.

Forgas, J.P. i Williams, K.D. (2001). Social influence. Introduction and overview. W: J.P. Forgas, K.D. Williams (red.), Social influence: Direct and indirect processes. New York, Hove: Psychology Press Taylor & Francis Group.

Gamian-Wilk, M. (2010). Metodą małych kroków do celu. Rzecz o technice „stopa w drzwiach”. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Latane, B., Wolf, S. (1981). The social impact of majorities and minorities. Psychological Review, 88, 438–453.

Le Bon, G. (1895/1994). Psychologia tłumu. Komorów: WN PWN.

Milgram, S. (1962/2001). Behawioralne badanie posłuszeństwa. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. (s. 48–64). Warszawa: WN PWN.

Milgram, S. (1974/2008). Posłuszeństwo wobec autorytetu. Kraków: Wydawnictwo WAM.

Moscovici, S. (1976). Social influence and social change. London: Academic Press.

Pratkanis, A. (2007). An introduction to social influence research. W: A. Pratkanis (red.), The science of social influence: Advances and future progress. New York, Hove: Psychology Press Taylor & Francis Group.

Prislin, R. i Crano, W.D. (2012). A history of social influence research. W: A.W. Kruglanski, W. Stroebe (red.), Handbook of the history of social influence. New York, London: Psychology Press Taylor & Francis Group.

Sherif, M. (1956/2001). Eksperyment z zakresu konfliktu grupowego. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. (s. 517–528). Warszawa: WN PWN.

Triplett, N. (1898). The dynamogenic factors in pacemaking and competition. American Journal of Psychology, 9, 507–533.

Wren, K. (2005). Wpływ społeczny. Gdańsk: GWP.

Zajonc, R. (1965). Social facilitation. Science, 149, 269–274.