Читать книгу Мавлоно - - Страница 11

МАВЛОНО ҲАЁТИДА ПОРЛАГАН ҚУЁШ: ТАБРИЗЛИК ШАМСИДДИН

Салжуқ давлати пойтахти Қўнё аср намози маҳали қуёш нурлари остида порлаб турарди. Мавлоно Жалолиддин Олтин Аба мадрасасида талабаларга сабоқ бериб, уйига қайтмоқда эди. Минган хачирини икки талаба етаклаб бораркан, боши ўнгга солинган Мавлоно тавозе ва йўқлик туйғуси ичра букчайиб, оғир, оҳиста илгарилаб бормоқда эди. Кўчанинг нақ ўртасида кутилмаганда кимдир икки қўллаб хачирнинг тизгинига ёпишди. Мавлоно хачирнинг илкис тўхташидан сесканганча ўзига келиб, бошини кўтарди. Қорачадан келган хушсурат, нотаниш бир кимса йўлини тўсиб, хачирнинг тизгинига қаттиқ ёпишганча, ўтли, кескин нигоҳлари билан Мавлонога дадил тикилиб турар эди. Соч-соқоли мошгуруч кекса дарвешнинг ўтли боқишлари остида қолган Мавлоно бундай соҳир, жозиб кўзларни умрида илк бор кўрмоқда эди. Айни дамда ногаҳоний бир учқун чақнаб, иккаласи ҳам оташ ўтида ёнгандек бўлди. Қисқа, бироқ ваҳмкор бундай сукутни нотаниш кимсанинг қатъий, дона-дона сўзлари бузди. У жиддий, жарангдор овозда сўраб қолди:

– Сен балхлик Султон ул-уламонинг ўғли Мавлоно Муҳаммад Жалолиддинсан, тўғрими?

– Ҳа.

– Бир мушкулим бор, айт-чи менга, Ҳазрати Муҳаммад устунми, Боязид Бистомийми? Хўш?..

Мавлоно кўча ўртасида тўпланган оломоннинг ҳайратомуз боқишлари остида кутилмаган бундай саволдан бир сесканди-да, тағин ўзини ўнглаб олди. Ушбу савол остида ниҳоятда улкан ҳамда тагдор маъно ётганини дарҳол идрок этиб, савол эгасининг оддий кимса эмаслигини англади ва жавоб берди:

– Бу қандай савол бўлди? Албатта, Ҳазрати Муҳаммад устун…

Савол бергувчининг боқишлари юмшаб, лабларида табассум пайдо бўлди. Ва яна сўраб қолди:

– Дуруст, аммо Ҳазрати Муҳаммад “Ё Раббим, Сенга тавба қиламан, биз Сени лойиқ бўлганинг даражада била олмадик”, – дейди. Ҳолбуки, Боязид Бистомий “Мен барча қусурлардан покландим, менинг шоним жуда юксакдир. Зеро, жисмимнинг ҳар заррасида Тангридан бошқа нарса йўқ”, дейди. Бунга нима дейиш мумкин?

Мавлоно саволнинг бу даражада жиддий тус олишини олдиндан билган эди, дарҳол жавоб берди:

– Чунки Ҳазрати Муҳаммад кунда беҳисоб даражаларга юксалар, ҳар мақом ва мартабага етганида аввалги билим ва хаёлотидан истиғфор айтарди. Шу тарзда Пайғамбар ҳеч бир мақомда ва ҳукмда тўхтаб қолмай, ўзини абадиян поклаб борадиган Раббим ҳамда унинг барча тажаллийлари ичра ҳам юксалиш ва покланишга молик бўлган эди. Мутасаввуф Боязид Бистомий эса етишган илк мақомининг сархушлиги ичра ўзини йўқотиб қўйди, шу мақомда қолди ва дарҳол шу сўзни сўйлади…

Дарвеш жавобнинг улуғворлиги олдида дош бера олмай, титраб кетди, ҳайқирганча ҳушдан ажраб ерга йиқилди. Мавлоно ҳаяжон ичра хачиридан тушиб, дарвешни қўлтиғидан тутиб кўтарди.

Айни дамда икки уммон гўё бир-бирига қовушгандек эди. Дарвеш ўзига келиши биланоқ, улар азалдан бир-бирига таниш икки дўст каби қучоқлаша кетишди. Мавлоно дарвешнинг қўлтиғига кириб, ҳеч нима демай уйига, мадрасаси томон етаклади.

Ушбу ҳолатни чуқур ҳайрат ичра томоша қилиб турган муридлар ва оломон бу ҳодисот сирини англаб ета олмай, бир-бирини қучганча кетиб бораётган икки зотнинг ортидан боқиб қолишди, холос.

МАВЛОНОНИ МАВЛОНО АЙЛАГАН ТАБРИЗЛИК ШАМС

Хўш, кўча ўртасида Мавлононинг йўлини тўсган, берган бир жуфт саволига олган жавобни эшитиб ҳушини йўқотиб қўйган, дарвеш қиёфасидаги бу асрорангиз қария ким эди? Бу зот олим ҳамда мутавозе бир сўфийни тубсиз ишқ денгизига ғарқ этган, уни ишқ қозонида ёқиб-қовурган, қисқаси, Мавлонони Мавлоно айлаган Табризлик Шамс эди.

Айтишларига қараганда, У озарий туркларидан Маликдод ибн Али деган бир зотнинг ўғли бўлиб, Табризда туғилиб, улғайган эди. У болалигиданоқ турфа ҳоллари, ғаройиб хислатлари билан кўпчиликнинг диққатини ўзига жалб қилган эди. Айниқса, болалигида руй берган оддийгина бир ҳолат унинг буюк келажагидан дарак берарди: отаси билан бирга дарё қирғоғи бўйлаб сайр қилишаркан, товуқ остидаги тухумлардан чиққан ўрдак болалари дарёга отилиб, юза-юза нариги соҳилга чиққан бўлишига қарамай, товуқ сувга туша олмай, соҳилда қоқолаганча зир югурарди. Бу манзарани томоша қилиб турган ёш ва мағрур Шамсиддин отасига шундай дейди:

– Бу ҳолга боқинг, ота!.. Гўё сиз билан менинг ўртамиздаги ҳолга ўхшайди. Товуқ соҳилда типирчилаб тургани ҳолда жўжалари сувга тушиб, нариги бетга ўтишди. Маслаклар, саъжиялар ўртасида қанчалар фарқ борлигини кўрдингизми?..

Мавлавий ҳақидаги кўпгина манбаларда Шамсиддин Нажмиддин Кубронинг халифалари бўлмиш Бобо Камол ёхуд хилватия силсиласидан бўлмиш Қутбиддин Абҳар халифасининг дарвеши сифатида қайд этилади. Ҳолбуки, Шамс ўзининг “Мақолот” асарида “Менинг Табризда Абу Бакр исмли бир шайхим бор эди. Сават ясаб кун кечирарди. Ундан жуда кўп илм ўргандим. Бироқ менда бир нарса хислат эдики, уни шайхим кўра олмасди. Зотан, уни ҳеч ким ҳам кўрмаган эди, айнан шу нарсани пиру устозим Мавлоно кўрди…” дейиш ила илк шайхи сават тўқувчи Абу Бакр эканини ифода этган.

Маълум бир муддатдан сўнг шайх хонақоси ҳамда Табризни тарк этиб, шаҳарма-шаҳар кезган Шамс энди бундан кейин ҳеч кимга маҳрам бўлмай, бирор-бир шайхга боғлана олмай қолган эди. Унинг ўзига ишонган, ҳар кимни ҳам ёқтиравермайдиган ажабтовур мағрур феъл-атвори бор эди. Бир инсондан баҳс юритилганда:

– Кеча онасининг қорнидан чиқиб, бугун ломаконни идрок этиш ўрнига Тангриликни даъво қилгай. Тангри муқаллидларидан толиқдим, бездим… Бир одамни танийман, фалон шайхнинг номини, шуҳратини эшитиб, олис йўл юриб, уни кўришга келгай. Шайх ундан нега келганини сўрайди, у эса Тангрини излаш мақсадида келганини айтади. Шайх унга Тангрининг самоларда ҳукм сураётгани, самовий кемаларини юритаётганини айтгач, бечора йўловчи ўрнидан туриб ортга қайтгай ва ушбу шайхни ортиқча синаб кўришни лозим топмагай, – дейди. Бу сўзлар билан у ўзини эътиборга олаётгани маълум. Тағин айтмоқда эдики:

– Барча ўзидан, шайхидан сўз юритгай, унга нисбат иддао этиб, ҳақиқат йўлида ўзига бир ришта қургай. Ҳолбуки, бизга шахсан Тангри Расули маъно оламида хирқа кийдирди. Бу хирқа икки кунда эскириб-тўзийдиган, йиртилиб чирийдиган, гулханларга отиладиган хирқалардан эмас… Бу шундай бир суҳбат ва ҳақиқат хирқасидирки, у замон ва макондан ташқаридадир. Зеро, ишқда замон ва маконнинг чегараси йўқ…

ШАМС ТАНИЛМОҚДАН ҚЎРҚМОҚДА, ЙЎҚЛИККА ЙЎЛ ОЛМОҚДА ЭДИ

Бу сўзлари билан Шамс таг-тугининг тайини йўқ, сафсаталар орқали шайхни таъриф этганларни назарда тутмоқда, аслида бу сафсаталарнинг чиндан ҳам куракда турмайдиган лофлар эканини ифодаламоқда эди. Унинг наздида ҳақиқатга лоф билан, ҳатто илм билан ҳам етиб бўлмайди. Илоҳий висолга фақатгина шариатга амал қилиш, мезонларга бош эгиш, етук бир муршиднинг, йўл кўрсатувчининг тарбияти остига кириш, ишқ билан, муҳаббат билан йўл олиш орқали етиш мумкин эди. Шунинг учун ҳам у файласуфларга эътироз билдирарди:

– Шўрлик файласуф ўн хил ақл бор, улар бутун коинотни қоплаб олган, дейди. Кейин эса ҳеч бир ақлнинг ҳақиқатни топа олмаслигини англаб, каловланиб бошини қашийди, бироқ тағин бундан сабоқ олмайди…

Шамс илоҳийни, билимни, ҳатто мингларча йил таҳсил олинса-да, ўрганиб бўлмаслигини, ҳеч бир билимнинг Оллоҳ вуслати қўлга киритилган файзга тенг бўла олмаслигини сўйлар, бу ҳикмат ва ҳақиқат манбаини кўнгилдан, яъни шубҳа ва гумонлардан холи соф кўнгиллардан излар эди. Дердики:

– Ҳамма нарса инсонга фидодир, инсон эса ўзига, ўз ҳақиқатига фидо… Оллоҳ кўкларни ва аршни эмас, башарни улуғлаганидан хабар беради. Аршга борсанг ҳам, унинг устига чиқсанг ҳам фойда йўқ… Шунингдек, етти қават ер остини кечиб ўтсанг ҳам бефойдадир. Кўнгилга кирмоқ, кўнгил соҳибига ёр бўлмоқ лозим. Барча пайғамбарларнинг аъмоли кўнгилдир. Ва инсон ўзини билгачгина, ҳамма нарсани билгай.

Шамсга кўра қуллик – кўнгил қуллигидир. Хизмат – кўнгил хизматидир. Бу эса инсоннинг Тангрида ғарқ бўлишидир. Шариат эса бу ғарқ бўлишнинг тамал тошидир. Бошқа йўл йўқ. “Бир лаҳза ўйга толмоқ, муроқаба15га бормоқ, кўнгилга эгилмоқ олтмиш йиллик ибодатдан хайрлидир” ҳадисидаги ўйга толмоқдан мақсад ҳам содиқ дарвешнинг кўнгил ҳузуридир. Ҳаққа қайтиш Ҳаққа таслим бўлишдир.

Шамс мудом ҳақиқат аҳли, кўнгил соҳибини излаб, олис йўллар кезмоқда, турли ўлкалардаги хонақоҳ, карвонсаройлардан қўним топмоқда эди. Баъзи мамлакатларда, ҳатто маълум бир муддат туриб қолган пайтлари ҳам бўларди. Бироқ бундай дамларда кўпинча муридлар уни тезда таниб қолиб, атрофини ўраб олишарди. Шунда у бу ерларда туриб қолиш таҳликали эканини англаб, тезда бошқа мамлакатга кўчиб ўтарди. Кўпинча Шомга борарди. Шомда бир хонақоҳга тушиб, ҳужрасини қулфлаб олар, сўнг эса бир неча кун давомида ёлғиз қолиб, ҳеч кимни ичкарига киритмас, биров билан кўришмасди. Доимо риёзат чекар, бир кулча нон, бир қумғон сув билан кун кечирарди. Шомда экан, бир оҳакчи дўконига борган эди. Оҳакчи эски муштарийсини дарҳол таниб қолиб, унга бир оз суюқ ёвғон билан иссиқ кулча нон тутади. Шамс ўзини таниб қолишганини пайқаб, косани ерга қўяди ва қўлларини ювиш баҳонасида дўкондан чиқиб, шу куниёқ Шомни тарк этади. Яна бир гал Арзирум16да жойлашиб, мактабда дарс бера бошлайди. Бироқ қисқа бир вақтдан сўнг халқ уни таниб, атрофини қуршаб олади. Кўп ўтмай, у бу ердан ҳам жўнаб кетади.

15

Муроқаба – Оллоҳ Таолонинг фикру ёди билан дунё тааллуқотларидан узоқ бўлиш.

16

Арзирум – Онадўлидаги шаҳар номи.