Читать книгу Мавлоно - - Страница 3

Султон ул-уламо Баҳо Валаднинг икки яқин дўсти ва муриди бўлмиш самарқандлик Шарафуддин Лоло ва термизлик Сайид Бурҳониддин ёш Жалолиддиннинг тарбиясини ўз зиммаларига олишади. Бола беш ёшга тўлиши биланоқ, унга ўқиш ва ёзишни ўргатишади. Ҳали ёш бўлишига қарамай, ўткир заковати, нодир истеъдоди билан Жалолиддин барчанинг диққатини ўзига жалб эта бошлайди. Баъзан отасининг мадрасасига бориб, одоб билан бир чеккада ўтирар, суҳбат асносида айтилган сўзларни жўшиб тингларди. Бутун борлиғи билан эшитган ҳар сўз борасида мулоҳаза юритиб туриб, баъзан унинг кутилмаганда ўртага ташлаган катталарга хос саволлари ён-атрофдагиларни ҳайратга соларди.

Кунлардан бир кун ёш Жалолиддин ва акаси қўшни болалар билан томда лой ўйнаркан, бир бола Жалолиддинга:

– Кел, бу томдан нариги томга ҳатлаймиз… – дейди. Жалолиддин кулиб:

– Йўқ, бу иш мушук ва итлар осонлик билан қила оладиган жўн иш. Агар кучингиз етса, томдан томга эмас, келинг, кўкларга учайлик, оламларни сайр қилайлик… – дея жавоб беради.

Айтишларига қараганда, ёш Мавлоно бу сўзларни айтгач, ногоҳ кўкка сакраган, қўшни болалар қўрқувдан уввос солиб бақиришган экан. Маълум бўладики, ҳали болалигиданоқ унинг ҳаяжони ичига сиғмаётган эди.

Баҳо Валаднинг ваъз ва сабоқлари ён-атрофга жуда катта таъсир кўрсатиб, тинглаганларни тобора ром этмоқда, бу сабоқлар талабалар томонидан ёзиб олиниб, “Маориф” номи остида уч жилдга тўпланмоқда эди. Айтилган гаплар баъзан асоссиз ва васвасали илмлар билан шуғулланган файласуфларга қаттиқ тегиб, улар халқнинг олдида шафқатсиз танқид остида қолмоқда эдилар. Қолаверса, айни кунларда сўфийлар билан файласуфлар ўртасида дунёқараш борасида анчагина зиддият пайдо бўлганди. Балхнинг Фахриддин Розий ва Султон Муҳаммад Такиш Хоразмшоҳ каби баъзи етакчи файласуфлари юнон фалсафасига асосланган ҳолда, ақлга таянадиган идрок таъсири остида эдилар. Сўфийлар эса ҳақиқатга фақатгина илоҳий жазава билан эришиш мумкинлигини, яъни руҳ риёзат воситасида покланиши, нафс ўлдирилиши лозимлигини илгари сурмоқда эдилар.

Бу икки фарқли идрок, табиийки, Баҳо Валад билан Фахриддин Розийни ўзаро рақибга айлантирганди. Фурсат топилди дегунча, улар бир-бирларига тиғдек ботгувчи сўзлар айтиб қолардилар. Бир ваъзида Баҳо Валад тағин жўшиб бундай дейди:

– Эй Фахри Розий! Эй Хоразмшоҳ! Эй уларнинг тарафдорлари! Сизлар ўз ҳузур-ҳаловатингизни ўйлаб, қалб ва илоҳий кашфни бир чеккага сурган, зулматда қолган кишиларсиз. Ортидан елиб-югурган хом хаёлларингиз сизни нафснинг қулига айлантирган. Қалб кўзингиз ёпиқ бўлгани сабабли ҳақиқатни кўра олмайсиз. Шунинг учундирки, васваса ва бўш хаёлларингиз бирла ўзингизга ҳамда бошқаларга зиён қилмоқдасиз…

Бу беаёв сўзлар дарҳол бутун Балхга тарқалиб, саройга етиб боради. Фахриддин Розий ва яқинлари Султонга шундай арз қилишади:

– Баҳо Валад Балх халқини бутунлай ўзига тобе қилди. Бизга ва сизга сира назар-эътибор бермаганидек, очиқдан-очиқ ёмонлашга тушди. Қўрқамизки, бир кун салтанат тахтига ҳам қасд қилгай. Чора кўрмоқ лозим…

Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ бу сўзларни эшитиб, ниҳоятда мутаассир бўлди. Унинг Баҳо Валадга нисбатан жуда катта ҳурмати бор эди. Гарчи Баҳо Валаднинг салтанат тахтига кўз тикиш нияти йўқлигини билса-да, бироқ кўнглига қўл солиб кўришни маъқул топди ва содиқ одами орқали унга шундай хабар йўллади:

– Шайхимиз агар Балх ўлкасини қабул қилсалар, бугундан эътиборан подшоҳлик ҳам, ўлкалару аскарлар ҳам У кишиники бўлгай. Менга эса бошқа бир ўлкага кетишга рухсат бергайлар. Чунки бир ўлкада икки подшоҳ бўлиши жоиз эмас.

Ушбу таклифга Баҳо Валад шундай жавоб қайтаради:

– Балх Султонига салом айтинг. Бу дунёнинг фоний ўлкалари, аскарлари, хазиналари, тахтлари подшоҳларга ярашгай. Биз дарвешмиз, бизга мамлакат ва салтанат муносиб эмас. Биз кўнгил хушлиги ила сафар қилайлик-да, Султон ўз яқинлари ва дўстлари бирла юзма-юз қолсин.

Дарҳақиқат, айни дамларда Чингизхон бошчилигидаги мўғул қўшинлари Балх чегараларига қадар етиб келиб, ишғол этган ҳар бир ўлкани шафқатсизларча талон-торож қилмоқда ҳамда ёқиб, кулини кўкка совурмоқда эди.

Мисли кўрилмаган бундай ёвузликларнинг даҳшатли аччиқ хабарлари етиб келган сари Хуросон ўлкаларида ҳузур-ҳаловат йўқолиб, умидсиз халқ тўда-тўда бўлиб, ғарб мамлакатлари: Эрон, Ироқ ҳамда “Диёри Рум” деб аталган Онадўлига кўча бошлаган эди. Баҳо Валад, бир томондан, мамлакатда ҳукм сурган ушбу нотинч вазият тақозоси, иккинчи томондан, Хоразмшоҳлар саройида кейинги пайтларда унинг шуҳрати ва илмига нисбатан ҳасад ва иғвонинг авж олгани туфайли Балхга асло қайтмаслик ниятида ушбу шаҳарни тарк этишга қарор қилганди. Бу қарорини Султоннинг ишорали сўзлари боис янада тезлаштирганди. Султонларга доимо халққа адолатли ҳукмфармолик қилишни тавсия қилган, бироқ давлатдан ҳатто бир чақа ҳам олмай, берган фатволаридан келган озгина маблағ эвазига қаноат қилиб кун кечирган Баҳо Валад бирор-бир фитна чиқишига йўл қўймай, Балхдан узоқлашишни маъқул деб билганди. Бу қарорини дўстларига:

– Сафарга ҳозирлангаймиз. Бу биз учун хайрли бўлгай, – дея маълум қилади.

Баҳо Валаднинг Балхни тарк этиш хабари дарҳол ҳамма ёққа тарқалганди. Унинг мадрасаси олдида тўпланган халқ ёлғиз қолдириб кетмаслиги учун ёлвориб, кўз ёш тўкмоқда эди. Бу ёлворишлар, доду фарёдлар Баҳо Валадни қароридан қайтаролмади. Айни дамда халқ ўртасида тушунмовчилик пайдо бўлиб, ҳатто бу кўчишга сабабчи бўлганларга қарши исён кўтарилишига оз қолганди. Фахриддин Розий ва унинг яқинлари кўчага чиқа олмай, қўрқувдан титрамоқда эдилар. Кўч кунлари яқинлашган сари халқ ғалаён ёқасига келиб қолаёзганди.

Аҳвол тобора кескин тус олаётганидан хавотирга тушган Султон вазири билан бирга Баҳо Валадни зиёрат қилиб, узрхоҳлик кўрсатиб, қароридан воз кечишини ва халқни тинчлантиришини сўрайди. Султон Баҳо Валаднинг кўчиш қарори қатъий эканлигини билгач, ҳеч бўлмаса, халқ ўртасида катта намойиш – тартибсизлик содир бўлмаслиги учун яширинча кўчишни илтимос қилади.

Ўзи туфайли бировнинг ранжишини истамаган Баҳо Валад жума куни эрта тонгда, бомдод намозидан сўнг кичик бир карвонини ҳозирлатиб, китобларини ва баъзи лозим бўлган нарсаларини, оиласи ҳамда ўзига яқин муридларини ёнига олиб йўлга тушади. Балхда фақатгина болалигида энагалик қилган кекса Насиба хотин қолади, холос. Бу пайтда ўғли Мавлоно Жалолиддин бир қанча манбаларда қайд этилганидек, уч ёки тўрт ёшлардаги болакай эмас, балки анча улғайган, яъни ўн тўрт ёшлардаги доно ўспирин сифатида отасига ҳамроҳлик қилмоқда эди.

Балхнинг кўкка бўй чўзиб турган миноралари ортда қолиб, карвон жанубга томон йўл олади.

Бу шундай бир карвон эдики, унда олтин, кумуш ёхуд Ҳинд дурлари-ю Чин ипаги каби дунё бойликлари эмас, балки олам-олам китоблар ортилган бўлиб, муҳофизи Тангри, қиличи иймон, раҳнамоси илм эди. Карвон тоғлар, қирлар оша илгарилаб бормоқда эди.

Баҳо Валад Балхдан чиқиб кетаркан, ушбу оқ соқолли, нуроний юзли кексанинг этагига ёпишиб қўлларидан ўпаётган, хайр ва дуосини ниёз этаётган оломонга қарата айтган сўнгги сўзи шундай бўлганди:

– Мен энди кетмоқдаман. Менинг ортимдан дунёга тариқдек сочилган мўғул аскарлари Хуросон ўлкасини забт этажак, Балх аҳолисига, минг афсуским, ўлимнинг аччиқ шарбатини тоттиражак…

Дарҳақиқат, Баҳо Валаднинг Балхдан бу кўчишидан озгина ўтмай, 1214 йилда Балх Чингизхоннинг ёвуз қўшини томонидан қамал қилиниб, шаҳар талон-торож этилди, ўт қўйилди, бегуноҳ халқи шафқатсизларча қиличдан ўтказилди…

Баҳо Валад бу таҳликани олдиндан билган, эндиликда ўз фикрларини халққа бемалол айта оладиган, хавотирсиз бир макон изламоқда эди.

Карвон узоқ йўл юриб, қаерда қўним топса, ўша ернинг диний ва дунёвий буюклари пешвоз чиқиб, Баҳо Валад ва шерикларини уйларига, саройларига таклиф этмоқда эдилар. Бироқ Баҳо Валад ўзига кўрсатилган бундай чексиз ҳурмат ва самимиятга миннатдорчилик билдирган ҳолда мадрасадан бошқа бирор ерга қўнмай бормоқда эди.

Бу йўлнинг сўнги қаерга бораркин? Карвондагилар ҳеч нарса сўрамас, таваккал қилиб, Баҳо Валад ишорат қилган манзилларга талпинмоқда эди. Илк катта манзил Нишопур бўлди.

Ўз даврининг илғор илм ва маданият маркази ҳисобланган Нишопурда буюк мутасаввуф Фаридиддин Аттор яшарди.

Буюк донишманд Фаридиддин Аттор Баҳоуддин Валадни кутмоқда, Султон ул-уламо қайси шаҳарга етиб бормасин, Аттор бундан хабардор эди. Ниҳоят, Нишопурда икки Ислом қутби бир-бирлари билан қучоқлашиб кўришдилар. Бир неча кун давомида узоқ-узоқ суҳбатга машғул бўлдилар. Ҳикмат инжулари сочилган ушбу илмий суҳбатларда ўн тўрт ёшли Жалолиддин ҳам қатнашмоқда эди. Бир суҳбат асносида Шайх Аттор Баҳо Валадга:

– Ўйлайманки, сизнинг бу ўғлингиз яқин замонда олам ичра ошуфта кўнгилларга оташ солгай, – дейди.

Шайх Фаридиддин Аттор ҳали ўспирин, бироқ ёшига қараганда анча етук Жалолиддинни тақдирлаб, айни кунларда ёзган “Асрорнома” асарининг бир нусхасини унга совға қилади.

Кейинчалик Мавлоно Жалолиддин ўзининг машҳур “Маснавийи маънавий” асарида ушбу асардан кенг фойдаланиб, ўрни келганда Шайх Атторни бот-бот алқаб ўтади.

Нишопурда неча кун қолганлари маълум эмас, бироқ кўп ўтмай, карвон яна йўлга тушди. Шайх Аттор ёшли кўзлар билан карвонни кузатаркан, отасининг ортидан юрган Мавлонога ишора қилиб:

– Во ҳайрато! Бир ирмоқ улкан бир уммонни эргаштириб бормоқда! – дейди.

Бу сўзлар замирида бир ирмоқ воситасида улкан уммоннинг юзага келиши ифодаланганини кўрамиз. Қолаверса, Баҳоуддин Валаднинг ўзи алоҳида бир уммон эди.

Карвон Бағдод томон йўл олади. Бир неча кун ўтиб, ниҳоят узоқдан Бағдоднинг юксак қубба ва миноралари кўрина бошлайди. Шаҳарнинг муҳофизлари от суриб келиб, карвонни тўхтатишади. Ораларидан бир муҳофиз:

– Қаердан келиб, қаерга кетяпсизлар? – деб сўрайди. Баҳо Валад бошини чодирдан чиқариб, шундай жавоб беради:

– Тангридан келдик, Тангрига боргаймиз. Тангридан бошқа кимсада қувват ва қудрат йўқдирки, бизни тўхтатса. Биз ломакондан2 келиб, ломаконга кетмоқдамиз.

Бу жавоб араб муҳофизларини ҳайратга солади. Тўрт мил3 ортга қайтиб, аҳволни ва эшитганларини халифага маълум қилишади. Халифа Бағдоднинг таниқли олимларидан Шайх Шаҳобиддин Суҳравардийни саройига чорлаб, ушбу сўзларнинг ҳикматини сўрайди. Суҳравардий:

– Бу сўзларни фақатгина балхлик Баҳоуддин Валад айта олади, чунки бу асрда ундан бошқа ҳеч ким бундоқ сўзни айта олмагай, – дея жавоб беради ва дарҳол муридлари билан бирга Баҳо Валадни кутиб олиш учун шаҳар ташқарисига йўл олади. Учрашганларида Суҳравардий Баҳо Валаднинг тиззасидан қучиб, ўз уйига таклиф этади. Баҳо Валад:

– Имомларга энг муносиби мадрасадир, – дея таклифни қабул қилмай, бир мадрасадан қўним топади. Барча унинг хизматига югурар, зиёратчиларнинг охири кўринмасди.

Жума кунларининг бирида бутун Бағдод халқи халифа билан бирга жоме масжидини тўлдириб, елкама-елка намоз ўқишди. Минбарга чиққан Баҳоуддин Валад халқнинг кўз ёшлари остида соатларча ваъз ўқиб, ҳикматли сўзлари билан жамоани жўшга келтирди.

Дейдиларки, Султон ул-уламо Бағдодга келган кун халифа совға тариқасида лаъли тўла уч минг тилла жўнатган экан, Баҳо Валад:

– Халифанинг моли ҳаром ва шубҳалидир. Завқ ва кайфу сафога берилган одамнинг совғасини қабул қила олмайман, – дея бу ҳадяни ортга қайтаради. Жума ваъзида эса халифага нисбатан оғир сўзлар сўйлайди:

– Мўғул қўшинлари ён-атрофни ёқиб, йўқ қилиб келмоқда. Сизни ҳам исканжага олиб ўлдиришади. Ҳали вақт ғаниматда ҳозирлик кўринг, кўнгил кўзидан ғафлат пардасини кўтариб, Тангрига тавба-тазарру қилиш пайида бўлинг, – дейди.

Ҳақиқатан ҳам кўп вақт ўтмай, Чингизхон қўшинлари томонидан Балх ишғол қилингани, халқи қиличдан ўтказилиб, кутубхоналар ёқилгани ҳақидаги хабар Бағдодга етиб келади.

Балхдан кўчишнинг сабаби яна бир бор ўз тасдиғини топганди. Маълум бир муддат ўтиб, Бағдод халқи ҳам шундай балога учрайди, халифа мўғуллар қўлида жон беради.

Баҳо Валад Бағдодда ҳам кўп қолмади. Маккага, Байтуллоҳга бориб эҳромга кириш учун йўлга тушди.