Читать книгу Хотира саодати - - Страница 3

1950 йил Андижон туманидаги Хокан қишлоғидан турар жой сотиб олиб кўчиб келган, ҳали йигирма бешга ҳам кирмаган, ёшлиги Украинада ўтган, у ёқдан келиб эса бир неча йилни дарбадарликда у ҳовлидан-бу ҳовлига кўчиб ўтказган ота-онамнинг маънавий камол топишида, оила фарзандларининг дунёқарашлари шаклланишида маҳалла аҳлининг, айниқса унинг пешқадамларидан бўлмиш Тўрахон домланинг таъсири сезиларли бўлган. Шу сабаб, хонадонимизнинг бу зотга чуқур хурмати ва миннатдорчилигини ҳисобга олиб, сўзимни шу инсон номини хотирлашдан бошлашни ният қилдим.

Дадам атроф маҳалладошларининг ўзаро мулоқотларида иштирок этишга доимо интиларди. Бундай мулоқотлар ўша даврларда газета ва радиодан бўлак воситалар йўқлигидан ўзаро ахборот алмашувининг муҳим воситаси ҳисобланарди. Бироқ ҳовлимиздан сал нарида яшовчи, ёши саксонларни қоралаб қолган Тўрахон домла иштирок этган суҳбатлар мазмуни бутунлай ўзгача бўлар эди. Умуман, Тўрахон домла қатнашган ҳар қандай давра ўз-ўзидан шундай бир маънавият мактабига айланар эдики, бу зиё мактабида муҳокамага тушадиган мавзулар жуда ранг-баранг бўлиб, Муқаддас Китобимизда битилган, ҳадислар ҳамда буюк алломаларнинг асарларида таърифлаб берилган соф инсоний муносабатлар, ахлоқий камолотга эришиш йўлларининг нозик томонларини ўзида қамраб оларди. Албатта, бундай суҳбатларда у зот асосан мударрис ўрнида бўлар, қолганлар эса тингловчилик ёки нари борганда сомелик сифатига ярардилар.

Олдиндан эслатай, Тўрахон домла ва у каби зотлар ўз даврининг ахлоқ, эътиқод ва маънавият бобида жамиятнинг энг юқори поғонасида турувчи вакиллари, халқнинг пешқадамларидан бўлган. Шу сабаб ҳам, улар ҳақида бир сўз айтишнинг юки ўта залворли ҳамда масъулиятлидир. Бу юк таъсирида кишилар кўнглига ўтирмайдиган фикрнинг битикка ўтиб кетиши ҳеч гап эмас. Бундай ҳолда ўқувчим мени маъзур тутар, деган умиддаман.

У кишига маҳалламизнинг ёши улуғлари “Тақсир” ёки “Тўрам” деб мурожаат этишар, ўзаро эслаганда эса “Тўрахон домла” деб, ҳурмат билан тилга олишар эди. Биз болалар ва ёшлар учун эса бу улуғ зот “Домла почча” эди. Чунки барча маҳалла аёллари ўртасида шу ном тарқалиб, кўпроқ она қаноти остида бўлган биз учун у хотирамизга ўрнашиб қолган эди.

Тўрахон домла 1881 йил туғилиб, 97 йил умр кўрди, икки ўғил ва икки қиз фарзандни катта қилди. Катта қизлари Лазофатхон домланинг акаси Отахон тоғанинг ўғли Акрамхонга турмушга узатилган, катта ўғиллари Ҳабибулло урушда ҳалок бўлган, иккинчи ўғиллари Ҳамидулло эса 1940 йил туғилиб, 74 ёшида вафот этган.

Ёшим бироз улғайгач, айниқса миллатга хос маънавий-маърифий ҳамда диний тушунча ва дунёқарашлар мазмунига ета боргач, бу зот ва шу каби инсонларнинг миллат, халқ олдидаги хизматлари нақадар беқиёс, нақадар буюк бўлганлигини тушуниб бордим.

Мактаб ёшида "эски домлалар дин вакилларидир, дин эса халқ учун афъюндир" деб онгимизга сингдирилар эди. Аслида эса Тўрахон домла каби инсонлар миллат ва жамиятнинг пешқадам вакиллари эканлигини аста-секин англаб бордик. Бу зотлар ислом маданияти, ақоидлари кўмагида маънавият, маърифат асослари, миллатнинг энг илғор фикрлари ва урф-одатларини, руҳий-жисмоний покликка эришиш қоидаларини бир авлоддан-иккинчи авлодга олиб ўтишдек энг масъулиятли вазифасини ўз зиммаларига юклаган инсонлар экан.

Ҳозирги кунда жамиятнинг ўша пешқадам зотларини, бир улуғ инсон таъкидлаганидек, “маънавият жонкуярлари”, “инсонийлик, ахлоқ, эътиқод посбонлари” бўлган деб айтсак, тўғри бўларди. Шу сабаб ҳам тарихимизда ўтган барча аждодларимиз, ҳаттоки амирлар, хонлар ёки султонлардан тортиб, бундай зотларни ўзларига маънавий раҳнамо деб билганлар, “пир” деб қўл берганлар. Ҳар бир инсон вақти-вақти билан пирини зиёрат этиш баҳонасида ўз маънавий дунёсини янгилаган, янги руҳ олган. Катта ишларни бошлашдан олдин улардан дуо олган, яъни бу ишларни амалга оширишнинг энг тўғри йўллари ҳақида маслаҳатлар олган. Афсус, мустабид тизим бундай инсонларни рад этди. Оқибати, яъни маънавиятдаги узилиш ва емирилишлар барчага аён.

Тўрахон домла билан дадам ўртасида маълум бир яқинлик бўлиб, бизникида тез-тез бўлар, дадам билан кўп масалаларни ўртоқлашар, маслаҳатлашар эди. Дадам вилоят комфирқаси лекторлар гуруҳи аъзоси ҳамда “Билим” жамиятининг тажрибали нотиқларидан бўлганлигидан Домла почча ўзининг омма олдида айтадиган маърузалари мазмунини у кишига гапира туриб, “Сиёсатга тегиб кетмаймизми” деб қўярди. Болалигимда дадам билан бирга у зотнинг уйида тез-тез бўлардим. Дадам, “юр, Тўрахон домлани зиёрат қилиб келамиз”, деб ўғилларидан бирини олиб кетарди. Дадамнинг бу иши мазмунини катта бўлгач, англаб етдим. Уларнинг даврасида биз кўпроқ хизматда эдик, шу билан бирга суҳбатдан баҳраманд бўлардик, ёшимизга монанд равишда унинг мазмунидан маъно терардик.

У зот ҳақидаги хотиралардан шу нарсани биламанки, дадам билан бўлган суҳбатлари жуда кенг қамровли бўлган. Бу суҳбатлар мавзуси дам тарихдан, дам адабиётдан, дам исломдан, дам маърифатдан бўларди. Умуман, мавзунинг ўгайи бўлмас эди. Шеърхонлик, айниқса, классик шоирлар ғазалларидан ўқиш суҳбатга жон киритарди. Шеърхонлик, бу суҳбатларда дадамнинг яқин дўсти, Акрамхон ака қатнашганида авжга чиқар эди. Акрамхон аканинг Навоий ва Фузулий ғазалларидан бир соатдан ортиқ ёддан ўқиганини дадам сўзлаб бергани ёдимда.

Умуман, Тўрахон домла ва Отахон акалар бир ота-онадан тўрт ўғил бўлган. Уларнинг таги Қўқондан бўлиб, боболари бир пайтлар Қўқон хони иродаси билан Шаҳрихонга келиб қолган экан. Тўртала ўғил ҳам ўқимишли бўлиб, Андижондаги мадрасада таълим олишган. Уларнинг ичида Тўрахон домла билимдонроғи бўлгани сабаб, дадаси у зотни Тошкентдаги Кўкалдош ва бошқа мадрасаларда ҳам илм олдирган экан. Ўғилларининг тўртови ҳам Андижоннинг турли масжидларида имомлик қилишган.

Тўрахон домла ҳар қандай давранинг тўрига чиқарилар ва унинг пешқадамига айланарди. У киши иштирокидаги бундай давралар одоб, ахлоқ, маданият, маърифат ҳақидаги суҳбатга айланар эди. Қизиғи, у зотнинг ташаббуси билан бундай давраларга, агар жойдан имкон бўлса, биз хизматдаги ёшлар ҳам таклиф қилинар эдик. Айтмоқчиманки, бундай давра қатнашчилари нафақат уй эгасининг меҳмони сифатида таомланар, балки Тўрахон домла мактабидан сабоқ ҳам олар эдилар. Бу сабоқ эса турли йўналишларда бўлар эди. Эсимда, бир даврада у зот оддий қўлга сув қуйишдан ҳам ўтирганларга катта сабоқ берган.

Андижонда бир одат бор, меҳмондорчилик тугагач, меҳмонлар ўринларидан қўзғалишидан олдин ёш йигит қўлида сочиқ, обдаста ва чилопчин билан меҳмонлар қўлини айлантириб, ювдириб чиқади, чунки улар таомни қўллари билан олганлари сабаб ташқарига тоза қўл билан чиқишлари лозим. Шундай давраларнинг бирида, ўтиришга дуо қилиниб, дастурхон йиғиб олингач, бир йигит қўл ювдиргани хонага кирди ва энг юқоридан жой олган Тўрахон домла қаршисига борди. У зот шошилмай қўлини ювди-да, сув қуювчига юзланиб:

– Тўхта болам, мен ҳам савобга дахлдор бўлай. Обдастани менга бер, бир қўлингни ювдириб қўяй, – деб мурожаат қилди.

Бу илтифот хонада ўтирган барчанинг эътиборини тортди. Йигитнинг ийманиб, эътироз билдиришига қарамай, у зот обдастани қўлига олдида йигит қўлига сув қуйди. Йигит эса “ваҳ” деб қўлини тортиб олди. Шунда ҳамма билдики, сув қайноққина экан. Домла почча чидаб қўлини ювгач, ўтирганларга сувни олиб кираётиб, уни ҳар томонлама текшириб олиш лозимлиги ҳақида сабоқ берган экан. Бу сабоқ менинг онгимга бир умрга михланиб қолган.

Ҳазрат ҳазил-мутойибани ҳам жойига қўяр эди. У кишининг фақат жағларида бир неча мўйдан иборат ўта сийрак соқоллари бўлган. Бир кун дадам эрталаб туриб соқол олаётган эди, эшик тақиллаб қолди. Мен 10 ёшлар атрофидаги бола, югуриб бориб очсам Домла почча турибдилар. У киши дадамни сўрадилар. Мен бола, дарров уйга таклиф қилиш ўрнига;

– Дадам соқол олаяпти, – дебман. У киши бир жилмайиб қўйдида:

– Ҳай-ҳай, қандай бағритошлик, Дадангизга кириб айтинг, биз соқолнинг янги бир мўйи пайдо бўлишини сабрсизлик билан кутамиз, у киши эса қаҳри қаттиқлик билан бор соқолни қириб юбормоқда экан, денг. Қани нима дейсиз?

Мендан ўз сўзларини такроран эшитгач,

– Энди шу ҳақда дадангизга етказинг, – деди.

Мен ҳам у зот топшириқларини айтганидек бажардим, дадам эса соқол қиртишлаш ҳам у ёқда қолиб, тиззасига урганча мазза қилиб кулиб олди.

Биз болаларга, у зотнинг эътибори алоҳида эди. Айниқса, бола тарбияси борасида катталарга кўп панд-насиҳатлар қиларди. Бу йўналишда у зот ҳатто ёлғиз ўғлини тарбиялашда йўл қўйган хатоларини кўрсатиб ўтишдан ҳам қайтмасди. Бу ҳолни у зотнинг ўз фарзанди ҳақидаги армони талқинига бағишланган кичик бир ҳикояда кейинроқ баён этаман.

У зотнинг болаларга муносабатини қуйида келтирилган оддий бир мисолда ҳам кузатиш мумкин. У замонлар тўкин-сочинлик эмас, шу сабаб тўйларда эрталаб иссиқ мастава ҳамда пешинда ош тарқатиш тўйнинг энг жозибадор нуқтаси бўлар ва бу дам тўйхонага тўйиб таом тановвул қилиш мақсадида эл-юрт оқиб келарди. Халқ шу даража кўп бўлардики, биз болаларга таом етмай қолиши одатий бир ҳол эди. Ош тарқатиш катта тадбир ҳисобланар, маҳаллалар отда юриб, ёппасига тўйга айтилар, узоқ маҳаллаларга эса тўйга таклиф этилган хатлар жўнатиларди.

Тушлик ошга халқ кўп йиғиларди. Чунки тўй баҳона атроф далаларда, корхоналарда ишловчилар учун яхшилаб тушлик қилишга имкон бўларди. Тўйга келганларнинг биринчи давраси йиғилгач, маҳалла улуғлари ошга барака тилаб дуо қилар, сўнг ош олдидан кураш тушиб, элни хушнуд қилиш учун икки полвон аниқланар эди. Одатга кўра, ғолиб чиққанига оддий улушга нисбатан икки ҳисса кўп солинган, сергўшт “полвон товоқ” берилар ва уни полвон бир ўзи тановвул қилиши ёки дуррага ўраб бола-чақасига олиб кетиши мумкин эди.

Ош тарқатишни маҳалла оқсоқоли бошқарар ва айтилган барча маҳаллалар келиб бўлгачгина, ош ейиш навбати аёллар ва болаларга келар эди. Шунгача биз болалар қозонга яқин жойда оч қоринларимизни чангаллаб, кутиб ўтирар эдик. Баъзида шундай ҳолатлар ҳам бўлардики, ош нафақат болаларга, ҳатто кечикиб келган меҳмонларга ҳам етмай қоларди. Шунда биз сўнгги гуручларни табоққа жойлаётган ошпазга термулганча, умидсиз тарқалар эдик.

Аммо Тўрахон домла набираси суннат тўйини қилиб берганида, болаларга муносабат бутунлай бошқача бўлган. Аввало набираларнинг яқин ўртоқлари ва атроф маҳаллаларда яшовчи болалар тўйга алоҳида таклиф этилди. Бизга катталардан бир чеккада жой қилинган экан, ҳамма қатори эрталаб иссиқ нон ва мастава олдик, пешинда эса ош едик. Афсус, болалар учун бундай тартиб бошқа тўйларда одат тусига кирмади. Ўша тўйда ичган маставанинг ширин маззасини кейин ҳеч топмадим. Балки мастава ўзи ширин бўлгандир, балки биз болаларга бўлган эътибордан таом ўта мазали туюлгандир. Хуллас калом, бу тўй ҳақидаги хотираларни биз, маҳалла болалари узоқ вақт эслаб юрдик.

Домла почча вафот этганларида жанозага одам сиғмай кетди, Дадам ва Акрамхон ака томонидан таъзияга келганларнинг таърифи кўп келтирилар эди. У зотнинг ўлимларидан бир неча кун кейин, тонг саҳарда жуда мўътабар бир зот фотиҳага келиши муносабати билан дадам мени ва акамни уйғотиб, домла почча ҳовлисини тартибга келтиришга юборди. Айтганларидек, соат бешлардан ўтганда икки машинада бир талай одам кириб келди. Улар олдида кирган оппоқ саллали, савлатли, юзидан нур ёғилиб турган одам алоҳида ажралиб турар эди.

Ўша пайт мен учун бир қизиқ воқеа рўй берди. Домла поччанинг куёви, биз учун юқори даражадаги “коммунист” ҳисобланган, вилоят комфирқаси раҳбарларидан бири бўлган Акромхон ака ўша ажралиб турган киши эшикдан кириб келгани ҳамоно югуриб бориб тиззасига энгашди-да у зотнинг этагини ўпди. Бу пионер ва комсомол мактабини ўтган мен учун кутилмаган ҳол эди. Таъзияга келганлардан бири Қуръон тиловатини бошлади. У кишининг юрак-юрагидан чиқаётган тиловат шу даражада ёқимли эдики, мен ўз-ўзидан ўтирган жойимга михланиб қолдим.

Тонг саҳар, атроф жим-жит, энди осмон оқармоқда. Шундай паллада ўта маҳорат билан чиройли ва ширали овозда ўқилган Қуръон оятлари вужудимга сингиб кетаётгандек эди. Ўша пайт барча таъқиқларга қарамай, дадамиз бизга Қуръоннинг айрим сураларини ўргатаётган эди. Шу сабаб мен ўқилган сурани топиш ва ёд этишга ўзимга сўз бердим. Кейинроқ бошқа бир таъзияда бу сурани такрор эшитиб, унинг “Ар-раҳмон” сураси эканлигини сўраб олдим. Аммо, афсус, бу суранинг айрим қисмларини ёд олсамда, тиловатини, оҳангини ўша кунги оҳангга етказа олмадим. Шундан билдимки, бундай суралар тиловати учун алоҳида мактабни ўтиш, алоҳида устоздан сабоқ олиш лозим экан.

Фотиҳа тадбири тугаб, меҳмонлар ўрнидан қўзғалгач, уйга қайтаётиб, Акромхон ака билан боғлиқ юқоридаги воқеага дадамдан изоҳ сўрадим ва келган меҳмоннинг кимлигини билмоқчи бўлдим. Дадам узоқ сукутдан сўнг:

– Эй болам, таъзияга келган одам Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назорати раиси шайх Зиёвуддинхон бўладилар. У зот машҳур муфтий Эшон Бобохоннинг ўғиллари. Бу икки зотнинг халқимиз олдидаги хизматлари жуда буюк. Улар юртимизда 20-йилларда большовойлар амалга оширган “дин қатағони”дан сўнг 40-йилларга келиб ислом динини қайта жонлантиришга, унинг ташкилий тизилмасини оёққа қўйишга бош-қош бўлганлар. Келган одам ҳозирги кунда юртимизда ислом динининг тутқиларидан бири бўлиб турибди. Шулар сабаб у зот ҳар қанча ҳурматга лойиқ, – деди.

Шу ўринда китобхонга маълум бўлсинки, юқорида айтилган идора 1943 йил Иккинчи жаҳон уруши авжи қизиган палла ўша пайтдаги мамлакат раҳбари Сталин рухсати билан “Диний назорат” шаклида, ташкил топган бўлиб, бу ишга шайх Зиёвуддинхоннинг оталари, ўз даврининг етук уламоларидан бўлган Эшон Бобохон ибн Абдумажидхон раҳнамолик қилган.

Ватан урушининг ўта оғир кечган дастлабки икки йили давомида СССР раҳбариятининг инсоний қадриятларга нисбатан муносабати бирмунча ўзгарган. Чунки мамлакат бошидан ўтказаётган ўта оғир синов маънавият масалаларининг жуда кўп йўналишларини қайта кўриб чиқишни тақозо этар эди. Бу айниқса динга муносабатда яққол сезила бошлаган, давлат сиёсатида жангари атеизм ўрнини динга нисбатан бирмунча лоқайдлик эгаллай бошлаган. Албатта, бўлаётган даҳшатли уруш ҳар қанча габри-тарсо (ғайридин) бўлган Сталинни ҳам “дўпписини олиб қўйиб” ўз фъел-атворини бу борада қайта кўриб чиқишга мажбур этган бўлса керак. Бундай ўзгаришларга, албатта халқнинг, дин вакилларининг ҳаракатлари, уларнинг урушга, ватанга, қолаверса, шундай жангга раҳбарлик қилаётган Сталинга муносабатларининг очиқ-ойдин намойиш этилиши ҳам туртки бўлгани аниқ. Бунга бир мисол.

Мусулмон халқларида юрт бошига ташвиш тушса, айниқса бошқа бирор давлат билан уруш бошланса, биринчи жума намозидаёқ масжидларда бу борада муносабат билдирилар, ўз подшоҳига урушда омад тиланар, халқни урушга сафарбар қилиш учун чора-тадбирлар белгиланар экан. Қўшни Қозоғистоннинг “Ислам в СНГ” интернет журнали 2013 йил 16 октябрдаги “К 70-летию Духовного управления мусульман Средней Азии и Казахстана (САДУМ)” номли мақоласида ёзилишича, Ватан урушининг бошланиши халқнинг бу урушга ҳақиқий муносабатини бирдан очиб берган, уруш бошланишининг биринчи жумасидаёқ (27 июнь) Ўзбекистоннинг йирик Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Андижон каби шаҳарларида халқ стихияли тарзда, ҳеч қандай чақириқларсиз беркитиб қўйилган масжидлар олдидаги майдонларга келиб, ўша қадимги одатини такрорлаган – давлат раҳбари, яъни “подшоҳи” бўлган Сталинга, унинг қандай инсон бўлганидан қатъи назар, бу буюк жангда ғалаба тилаган, сафарбарлик ҳамда фронтга ёрдам бўйича чора-тадбирлар белгиланган. Қолаверса, дин пешволари фронтга сафарбарлик бўйича ишларни амалга оширишда давлат вакилларига доимо мададкор бўлган.

Юқоридаги чиқишлар хақида мамлакат раҳбариятига турли мазмунларда “хабарлар” борган, зеро, масжидларни беркитган, қатағонларни ташкил қилган тузум бундай садоқатни кутмаган эди. Аммо, хабарларнинг кўпчилигида, ҳатто, НКВД ҳам, бу чиқишларни, охир – оқибат, “халқнинг даҳшатли жангга кирган совет ҳукуматига садоқатининг белгиси” деб тан олган. Албатта, бу ҳолатлар Сталиннинг эътиборидан четда қолмаганлиги аниқ.

Фронтга уммат кўрсатадиган ёрдамни бир тизимли асосга солиш мақсадида унинг тарқатиб юборилган бошқарув тузилмасини қайтадан шакллантириш, динга нисбатан бир қадар эркинлик бериш лозим эди. Яна бир ҳолат, СССРда ислом дини вакилларининг таъқиб қилиниши, динга нисбатан таъқиқ жорий этилганлиги сабабли у мусулмон, айниқса араб давлатларидан узилиб қолган эди. Оғир муҳораба олиб бораётган давлат ташқи сиёсатида бу катта бир кемтик бўлиб, мамлакат у давлатларнинг ёрдамига муҳтож бўлган. Ислом дини бошқарувини бир изга солмай, бу динга бир қадар эркинлик бермай туриб, у давлатлар билан мулоқот олиб бориш айтарли самара бермасди. Бу ҳолатлар ислом динига нисбатан давлат муносабатларидаги ўзгаришларни юзага келтиргани сир эмас.

Бу ўзгаришларни сезган Эшон Бобохон 1943 йил бошида Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари жамоаларига бирлашиш таклифи билан мурожаат қилган. Ўша жамоа вакилларидан Эшон Бобохон бошчилигида ташаббускор гуруҳ тузилиб, у 1943 йил июль ойида СССР Олий Совет президиуми раиси Калининга мурожаат билан чиққан. Тез кунда бу мурожаат маъқулланиб, шу ойнинг ўзидаёқ Эшон Бобохон Москвага чақирилган ва Сталин билан учрашган. У Эшон Бобохон олдига Тошкентда мусулмонлар қурултойини ташкил қилиш, Ўзбекистон ва Қозоғистон учун диний бошқарма тузиш ҳамда энг асосийси, мусулмон халқининг бошини бир қилиб, немис фашистларига қарши жангга амалий ёрдамни бир неча бор кенгайтиришни қўйган. Бу учрашувда Сталин қилинадиган ишнинг кўлами ва вазифалар билан бирга, албатта ислом динига нисбатан давлат сиёсати ўзгараётганлигини ҳам уқтириб ўтган бўлса, ажаб эмас.

Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларининг 1-Қурултойи 1943 йил 15-20 декабрь кунлари Тошкентда Эшон Бобохоннинг шахсий ҳовлисида бўлиб ўтган. Қизиғи шуки, бу ҳовли давлат томонидан 1928 йил тортиб олинган бўлиб, 1943 йил Эшон Бобохонга қайтариб берилган экан. Шу ҳовли кейинчалик диний идоранинг асосий резиденцияси бўлиб қолган. Бу қурултойда 160 делегат қатнашган.

Шу жойда эслатиш лозимки, большевикларнинг дин борасидаги зулми ислом дини каби бошқа динларга ҳам бир хил бўлган. Масалан, Сталин 1943 йил 1918 йилдан бери ўтказилмай келаётган Рус Православ черковининг Архиерий Соборини ташкил этишга рухсат берган ва унда митрополит Сергий биринчи бор Москва ва бутун Русь Патриархи этиб сайланган.

Юқоридаги қурултойда “Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмон-лари диний назорати” номи билан диний марказ ташкил этилган. Ушбу марказ раиси этиб Эшон Бобохон ҳазратлари сайланган. Бу улкан ишни бажаришда оталарига ўғил Зиёвуддинхон яқин мададкор бўлган. Шу сабаб, марказнинг масъул котиби этиб у киши тайинланган. Шу билан бирга, Қурултой минтақадаги беш жумҳуриятнинг ҳар бирида Диний назоратнинг Қози бошчилигидаги ваколатхонасини тузиш ҳақида ҳам қарор қабул қилган. Шу асосда Шайх Зиёвуддинхон Ўзбекистон қозиси этиб сайланган.

Идора олдида Сталин белгилаб берган қурултойни ўтказиш, Идора ташкил этиш ва фронтга ёрдамни ташкиллаштириш вазифаларидан ташқари, йўқ бўлишга маҳкум этилган диний таълимот, диний маърифат ҳамда диний маданиятни янгидан жонлантириш, масжидлар тармоғини яратиш, уларни тегишли миқдорда имомлар билан таъминлаш, умуман, большевиклар зулми остида йўқ бўлай деган исломий муҳитни қайта тиклаш вазифаси турар эди. Эшон Бобохон раҳбарлигидаги идора олиб борган зукко сиёсати натижасида бу вазифалар баъзи давлат идораларининг ортиқча эътирозига ўрин қолдирмай ҳал этиб борилди. Дастлабки йиллардаёқ бир йўла 200 масжид очилиши учун рухсат олинди, уларга имомлар тайёрлаб бериш учун эса Бухорода Мир Араб мадрасаси қайта тикланди. Бу борада ушбу сулола вакили Шамсиддин Бобохонов ўзининг 2001 йил “Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон” номли “Ўзбекистон Миллий Энциклопедия”си томонидан нашр этилган китобида атрофлича фикр билдирган.

Албатта, Эшон Бобохон ва ўғиллари бошчилигидаги Диний идора олдиларидаги ислом дини ва ислом маданиятини жонлантириш каби ўта мураккаб ва улкан аҳамиятга молик вазифани бажариш борасида республика ҳудудларидаги Тўрахон домладек етук уламои алломаларга таянган бўлиши керак. Зеро, Тўрахон домла 40-50 йилларда камолотга эришган ёшда эдилар. 1943 йилдаёқ Ўрта Осиё ва Қозоғистон Диний бошқармасининг жойларда маслаҳатчилари тайинланган. Андижон вилоятига шу вазифага набираси Абдурашитнинг берган маълумотига кўра, Тўрахон домла таклиф этилган. Бу йўналишда у зот бир мусулмон сифатида ўз салоҳияти, билими ва тажрибасини намойиш этган. Кейин ҳам у зот Диний бошқарма фаолиятининг илғор иштирокчиларидан бўлган. Муфтий ҳазратларини Тўрахон домла фотиҳаларига келишларининг сабаби жамиятнинг пешқадамларидан бири, Бошқарма ишини ташкил этишдек улкан вазифани ҳал қилишда биргаликда ҳаракат қилган ҳамкори, сафдошини хотирлаш, руҳини шод этиш истаги бўлган бўлса ажаб эмас.

Тўрахон домланинг билим савияси кенг қамровли бўлгани сабабли бутун Фарғона водийсида халқ ичида нафаси ўткир уламо, дин, мафкура, инсонларнинг ўзаро муносабатларга хос мураккаб муаммолар ечимини топиб берувчи “масалачи домла” сифатида донг таратган эди. Шундай ҳал этилган масалалардан бирига гувоҳ бўлганман.