Читать книгу Хотира саодати - - Страница 7

(Ҳакимжон ака сўзлари асосида 2005 йил 21 январида ёзиб олинган)

1. Юнусжон (Қашқардан 4 ёшли ўғли билан чиққан).

2. Исмоилжон чоки (чоки уйғурчада кичкина, миқти маъносида)– унинг ўғли

2. Исмоилжон фарзандлари

2.1. Халимахон, эри Абдуллабек ҳожи

2.2. Муҳаммад Содиқ ҳожи (Бола-чақалари билан 1917 йил инқилобидан сўнг Қашқарга кетган)

2.3. Тожибой ҳожи

2.4. Муҳаммад Имин сўфи

2.1. Халимахон фарзандлари

2.1.1. Матрўзи тоға (Бола-чақалари билан Қашқарга кетган)

2.1.2. Абдувоҳид жўрабоши

2.1.3. Бадалбой

2.1.4. Абдурахим (Абдурайим тоға)

2.2. Муҳаммад Содиқ фарзандлари

2.2.1. Муҳаммад Исроил (Қашқарда), – фарзандлари Ойимсахон, Хусанбой

2.2.2. Муҳаммад Юсуф (Қашқарда)

– фарзандлари Холисахон, Саломхон, Мунаввархон

– Холисахон фарзандлари: Абдукарим, Абдуқаюм, Абдухалим

– Саломхон фарзандлари: Онақиз, Меҳринисо, Акромжон, Комилжон, Гулчехра

2.2.3 Иноятхон. (Халимахон ўғли Абдувоҳидга узатилган, шу сабаб Андижонда қолган)

2.2.4. Мулла Усмон (Қашқарда)

– фарзандлари Нургул (боласи Рустам), Санамхон (Ойхонум), Мақсудохун (Мавлонжон), Абдуқодиржон (Олимжон).

2.3. Тожибой ҳожи болалари (хотини Жононбиби, эри ўлдирилгач, Муҳаммад Иминга теккан)

2.3.1. Ойишахон

2.3.2. Хадичахон

2.3.3. Охистахон (отаси 3.4. Муҳаммад Имин).

2.4. Муҳаммад Имин фарзандлари (хотини Биби Ҳожар)

2.4.1. Мирзамаҳмуд

2.4.2. Отикахон

2.4.3. Каримжон

2.1.1. Матрўзи тоға фарзандлари

2.1.1.1. Идрис ака – фарзандлари Мирзаолим, Мавлуда

2.1.1.2. Мансурали ака – Носир, Малика, Нозим, Латифа

2.1.1.3. Файзихон – Содиқжон, Собиржон, Сурмахон, Мамлакат, Умида, Хасан.

2.1.2. Абдувоҳид тоға фарзандлари

2.1.2.1. Хакимжон тоға

2.1.2.2. Ашурали ака

2.1.2.3. Шарофитдин

2.1.2.4. Муҳаммад Али

2.1.3. Бадалбой тоға фарзандлари

2.1.3.1. Мирзажон

2.1.3.2. Бахромжон

2.1.3.3. Сабохон

2.1.3.4. Одилжон

2.1.4. Абдурайим тоға фарзандлари

2.1.4.1. Мақсудахон

2.1.4.2. Козимжон

2.1.4.3. Кобилжон

Ўша отда Андижон томон йўл олган бобомизнинг исми Юнусжон экан. Отда дадасининг орқасига маҳкам ёпишиб, ўзга давлатдаги қариндошлариникига етиб келган бола бизнинг бўлажак катта бобомиз Исмоилжон бўлиб, бобом Иминжон унинг учинчи фарзанди бўлган. Яъни мен шу пайтгача ўзимнинг ота томонидан уч аждодимни билар эдим, булар, дадам Каримжон, дадаси Иминжон ва унинг дадаси Исмоилжон. Ушбу ёзувни топгач, тўртинчи бобом маълум бўлди. У ўша Қашқардан тўрт яшар боласини отга миндириб келган Юнусжон экан. Энди менинг неварамнинг фарзанди бўлган эварам етти отасини айта олиши мумкин. Қолаверса шу маълумот асосида ака-укаларим, опа-сингилларим ва бошқа уруғ-аймоқларимиз келгусида ўз шажарасини тузишни давом эттириши мумкин.

Бу гапларни бекорга ёзаётганим йўқ. Туркий халқларда етти ота ва уч она авлодини билиш лозимлиги уқтирилади. Аммо Хитойдан чиқиб келишдаги ҳамда ўн беш йиллик қулоқлик йилларидаги узулишлар, қолаверса бобом Иминжон Украинада дадам эндигина ўн икки ёшга кирганида вафот этганлиги сабаб катта боболаримиз хақидаги маълумотлар бизгача етиб келмаган эди. Аждодлар изини кўп қидирдим, аммо учинчи бободан каттасини аниқлай олмадим. Бу ҳолатдан айниқса дадамни қабрга қўяётганимда хижолат тортдим. Ака-укаларнинг қарорига мувофиқ бу вазифа менга юклатилди.

Эслатишларича, майитни қабрга жойлаб бўлгач, унинг ипларини ечиб, бошини Қибла томонга қаратиб қўйиб унга дини, раббиси, китоби пайғамбари ҳамда етти отаси ва уч онаси ҳақида эслатилар экан. Мен эса бор-йўғи икки отаси (Муҳаммад Имин ва Исмоилжон) ва икки онаси (Бибиҳожар ва Холчабиби) ҳақида эслатиб, қазо қилган зотга бағишлаб қилинадиган Қуръон тиловатнинг биринчисини амалга оширдимда, қабрдан ташқарига чиқдим. Ўз онам томонидан уч авлодни, яъни онам Сурмахон, унинг онаси Тошбиби ва унинг онаси Саодатхонни биламан.

Дадамнинг отасининг отаси Исмоилжон бобом Эскилик маҳалласида истиқомат қилиб, тўрт фарзандли бўлган. Бир қиз, уч ўғил: каттаси Ҳалима оча, кейин Муҳаммад Содиқ, Тожибой ҳожи ва кенжаси Муҳаммад Имин. Кенжаси бизнинг бобомиз. Бобомдан бошқа катта фарзандлар ота-оналари билан бирга ҳаж сафарини адо этиб, “Ҳожи” мақомига эга бўлган экан.

Исмоилжон Ҳожининг тўнғич фарзанди Ҳалима оча ўта шиддаткор, ишбилармон, ташкилотчи аёл бўлган экан. Дадам раҳматликнинг эслашича, синглим Замирахон ўз шиддаткорлиги ва ишбилармонлиги билан шу аммасига ўхшар экан. Халима оча эри деҳқон Абдуллабек билан бирга тўрт ўғил ўстирган. Булар: Матрўзи тоға, Абдувохид жўрабоши, Бадалбой ака, Абдурахим тоға. Халима аммамизнинг эри ҳаж сафарига кетиб, ўша ёқда вафот этган. Шундан сўнг маълум муддатдан кейин эрининг укасига никоҳлаб берилган. Бу турмушдан икки фарзанд бўлган, аммо улар ёшликда вафот этган. Халима аммамиз отаси хонадонини бошқаришда кўп ёрдам берган экан, укаларининг бошини бир қилиш, хонадонларини бошқариш кўпроқ у кишининг зиммасида бўлган экан.

Иккинчи фарзанд Содиқ ҳожи отаси вафотидан сўнг, хонадонга бош бўлган. Хонадон катта, Андижонда кўзга кўринган бойлардан бўлган. 1917 йилги октябрь давлат тўнтаришидан сўнг, большевикларнинг феъли ёмонлигини, ўзи учун бу тузумда ривожланиб ҳаёт кечириш мумкин эмаслигини англаб етиб, уч ўғли ва кўч-кўронини олиб, Қашқарга, ўз қариндошлари ҳузурига кўчиб кетган. Аммо қизи Иноятхонни аммаси Халима оча ўз ўғли Абдувохидга келин қилиб олган. Бу турмушдан Хакимжон, Ашурали, Шаробиддин, Муҳаммад Али исмли фарзандлар дунёга келган. Қариндошларимизнинг эслашича, Иноятхон ота-онасини кўп соғинар, саҳарлаб туриб, уларнинг исмини айтиб йиғлар экан.

Қашқарга кетганлардан узоқ вақт хат-хабар келиб турган, аммо борди-келдига йўл ёпиқ бўлган, фақат 1985 йилдан сўнг СССРда ҳокимият бошқарувига М.С. Горбачев келгач, улар билан алоқа ўрнатишга имкон бўлди. Катта аммамиз Ҳалима оча ҳамда катта амакимиз Содиқҳожининг набираси, дадамнинг яқин бўласи, Эскиликда истиқомат қилувчи Ҳакимжон ака Қашқарга бориб, уларда бир неча бор меҳмон бўлиб қайтди. Биз ҳам уларни юртимизга таклиф қилдик. 90-йиллар арафасида кўпчилик бўлиб келиб кетишди. Улар орасида қондошимиз, Муҳаммад Содиқ амакимизнинг эвараси Абдукарим ҳам бор эди. Айтишларича, унинг исми менинг дадамни эслаб юришлари учун шундай қўйилган экан.

Аммо, негадир учрашувларимиз қизғин, чуқур меҳрдан бўла олмади. Ўртамизда қондошлик ришталари бўлса-да, икки олам кишилари эдик. Бизнинг оташин меҳримизни улар дилдан қабул қила олмадилар, уларнинг тортиниб, доимо ҳадикда туришларини эса биз тушуна олмадик. Уларнинг ҳаракатларидан Хитойнинг ўша даврдаги давлат тизими тазйиқи остида доимий қўрқувда яшашлари сезилиб турарди. Шундан сўнг алоқалар узоқлашиб, Ҳакимжон ака ўтганидан кейин эса бутунлай тўхтаб қолди.

Учинчи фарзанд Тожибой ҳожи, унинг тақдири оғир бўлган. Хотини Жононхон билан бирга икки қиз: Ойишахон ва Хадичахонни дунёга келтириб ўтган. Тожибой ҳожи жуда ишбилармон, агар ҳозирги бизнес тили билан айтсак, “топ менежер” даражасидаги инсон бўлган. Отасининг пахтачи бойлар билан муносабатларини бошқарган, вексель муносабатларини фьючерс муносабатлари даражасига кўтарган. Хом ашё пахтани деҳқонлардан фьючерс асосида ўзи харид қилиб, пахта заводларига сотган ва ака-укалари билан йирик сармоядорга айланган. Қўли очиқ, саховатпеша бўлган. Укаси сўфилик қиладиган масжид қавмига ҳар жума номозидан сўнг, ош улашиш одати бўлган. Эскилик маҳалласида унинг эътиборидан четда бўлган етим-есир, фақир-фуқаро бўлмас экан. Бу амакимиз уйланиб, узоқ фарзанд кўрмаган. Ҳаж қилган чоғда, ўйнаб юрган икки қизалоқни оналари “Ойиша”, “Хатича” деб чорлаётганини эшитиб, “агар қиз фарзанд кўрсам, исмларини шундоқ қўяман”, деб ният қилган экан. Юртига қайтгач, 1914 ва 1920 йиллар икки қизли бўлган ва улар исмини ният қилгандай, Ойишахон ва Хадичахон деб қўйган.

Аммо сўнгги тақдири жуда оғир кечган. Андижоннинг шимолидаги Экин-тикин маҳалласи ҳудудидаги дарё бўйида, ҳозирги “Бобир” сиҳатгоҳи ўрнидаги Отчиқмасда (қирғоқ тик бўлиб, от юкли аравани тортиб чиқа олмас экан) икки ҳамкори билан шоли ўраётганида уч-тўрт милтиқли большевик келиб, бирга ишлаётган Камолиддинни босмачиликда айблаб, олиб кетмоқчи бўлган. Шунда Тожибой, у кишида ўн фарзанд борлигини айтиб, “нима қилсанг, мени қил, фақат ўлимимдан олдин икки ракат намоз ўқиб олай”, деб четга чиқиб, таҳорат олиб, намоз ўқиган. Шундан сўнг, аскарлар унинг бошини қилич билан чопиб кетганлар.

Эр ўлиб, хотини Жононбиби икки гўдак билан тул қолгач, амма бўлмиш Халима оча улар тақдирини ҳал қилишга бел боғлаган. Чунки ёш аёлни ёлғиз қолдирмаслик, икки қизга эса ёт бир кимсанинг оталик қилиши лозимлиги ҳаммани ўйлантириб қўйган. Қолаверса, Тожибойдан қизларга мерос қолган бойлик, ер-сув тақдирини ҳам ҳал қилиш лозим эди. Халима оча масаланинг энг қулай йўлини топган, тул қолган келинчакни кенжа укаси Иминжонга никоҳлаб қўйган. Бу билан барча муаммолар осонгина ҳал этилган.

Айтиш жоизки, бундай одат, яъни вафот этган ёки жангда қурбон бўлганнинг аёлини ака ёки укага никоҳлаб қўйиш турк халқларида қадимдан мавжуд. Жонон биби бу кейинги турмушидан яна бир қиз кўрган. У қизнинг исми Оҳистахон (1931-1962й) бўлиб, жуда гўзал аёл эди. Афсус, умри қисқа экан. Уч фарзанд: Қаҳҳорбек (1952й), Шоирахон (1955й.) ва Дилшодбекларни (1958й.) ёш қолдириб, эрта кунда касалликдан вафот этди. Фарзандларини дадам бош-қошлигида икки аммамиз Ойишахон ва Хадичабонулар катта қилиб, уйлаб жойлашди. Жонон биби ва фарзандлари биз ва дадамнинг бир ота, бир она опаси Отикахон хонадони билан муносабати оддий, бир туғишганлардек жуда яхши бўлган. Бизнинг иштирокимиздаги суҳбатларда у аммамлар ўз дадалари бўлмиш Тожибой акани кам эслашар, “Дада” сифатида “Иминжон дада” ёки “Сўфи Дада” ибораси ишлатилар эди. Бу сифат уларнинг фарзандларига ҳам ўтган. Ойиша аммамиз уч фарзандли бўлган: булар Одинахон, Обидахон, Адаҳамжон. Ҳозирги кунга келиб, учаласи ҳам оламдан ўтган. Уларнинг фарзандлари Эскилик маҳалласида яшайдилар, биз билан яқин алоқада.

Хадича аммам эса Низомжон исмли кишига турмушга чиқиб, ундан Муборакхон (1939-2007й.) ва Ҳамрохон (1946й.) исмли икки қиз кўрган. Қондошлик муносабатларини узоқ муддатларга мустаҳкамлаш мақсадида, Муборакхон дадамнинг ўз опаси, аммам Отикахоннинг катта ўғли Адаҳамжонга узатилган.

Хадича аммамнинг эри Низом почча хонадонимизда алоҳида ҳурматга эга бўлган. Эсимда, болалигимда дадам билан Эскиликка борганимизда бу инсоннинг уйида алоҳида меҳмон бўлар ва қайтаётганимизда аммам қўлимизга бир нарсалар тугилган тугунчак тутқазарди. Низом почча бағри кенг, валломат инсон эди. Биз борсак, олдимизга бор нарсани тўкиб солар, торгина икки хонадан иборат уйида бир неча кунлаб қолиб кетар эдик. Онамнинг Украинадан келиб, онаси билан тўғри Эскиликка боргани ва у ерда уларни Низом почча қандай кутиб олгани ҳақидаги қуйидаги ҳикояси хонадонимизда жуда кўп эсланар эди.

Тушунарли бўлиши учун узоқроқдан бошлайман. Онамнинг акаси Шарифжон тоғам ота-онаси билан бирга Украинага қулоқ қилиниб, у ерда мактабнинг еттинчи синфини битиргач, юқори синфларда ўқиш учун Ўзбекистонга қайтишга рухсат олган. Давлат, қулоқлар болаларини ўз мафкурасига мос қилиб тарбиялаш мақсадида Ўзбекистондан ўқитувчилар юбориб, етти йиллик мактабда таълим олишлари учун шароит яратиб берган экан. Тоғам мактабни битиргач, Андижонга юборилиб у ерда ўрта мактабни ҳамда Ўқитувчилар тайёрлаш институтина битирган ва қишлоқ мактабида ўқитувчилик қила бошлаган. Уруш бошлангач эса бир мунча муддатдан сўнг армияга чақирилган. Фронтда тоғам разведкачи бўлиб хизмат қилган. У кишининг таъбири билан айтганда, разведкага тушишига фронтга Андижондан чақирилганлиги, шу сабаб пешонасига “қулоқ фарзанди” деган тамғанинг босилмай қолгани имкон берган экан. Зеро, разведкага асосан “пролетарлар” фарзандлари олинар экан. Рус тилини яхши билган, ўзи кучга тўлган, маълумотли разведкачи хизмат топшириқларини аъло даражада бажариб борган. Ҳатто бир разведкага чиққанларида ўта керакли “тил” ушлаб келишган ва бу учун тўртовлон разведкачи ҳам қўмондонлик томонидан “Совет иттифоқи қаҳрамони” унвонига тавсия қилинган.

Шунда тоғам “менга қаҳрамонлик ўрнига қариндошларимни қулоқликдан озод этинглар”, деб ариза берган. Буни қарангки, қўмондонлик тоғам аризасини эътиборга олган ва уч разведкачига “қаҳрамонлик”, тоғамга эса “Жанговар қизил юлдуз” ордени берилган. Қўшимчасига тоғам берган рўйхат асосида қариндошлари, шу жумладан, онам ҳам оккупациядан чиқишлари биланоқ қулоқликдан озод қилиниб ўз юртига жўнатилган. Улар жангчининг оиласи сифатида йўл паёклари билан таъминланган ва темир йўл ходимларининг алоҳида эътиборида бўлганлар. Бу пайт дадам оккупациядан чиқибоқ фронтга олинган ва Харьковдаги ҳарбий вагон ремонт қилиш заводига ишга қўйилган.

Салкам ўн беш йилдан сўнг Андижон вокзалига келиб тушган “қулоқлар” бутунлай янги оламга келиб қолгандай бўлганлар. Шу ерда тарқалишлари лозим эди. Кичик холам Халимахон уч ўғли билан отасиникида тўхтайдиган бўлган. Халимахон асли хонадонга келин бўлиб, катта тоғам Абдулхайнинг хотини, бизга эса момо бўлган. Аммо у аёлнинг хонадонга ўта киришимлилиги, меҳрибонлиги учун биз хола ўрнида кўрар эдик. Катта бувим, бу гал онамнинг онаси Тошманохон, қизи Сурмахон, унинг ўғли Салимжон ва кенжа қизи Озодахон билан Андижоннинг Жалабек маҳалласидаги ўзларига тегишли бўлган уй-жойларга қўниши лозим эди. Аммо онамиз “мен турмушга чиққан қизман, нима бўлса ҳам қайинотам жойларига бораман, ўша ерда бир кунимизни кўрармиз”, деб туриб олган. Бувимиз иложсиз:

– Сенинг уларга келин бўлганинг, улар фарзандидан ўғил кўрганингни эскиликлилар билмайди. Қолаверса, қайнона-қайнотанг вафот этган, эринг армияда. Украинада бирга бўлганларнинг бирортаси ҳали қайтмаган. Шунинг учун эскиликлиларга сени ўзим таништирмасам, сен ёш аёл учун бу иш жуда оғир, – деб бирга йўлга тушганлар.

Эскилик маҳалласи Андижон вокзалидан узоқ эмас, темир йўл бўйлаб шимолга юрилганда бир-бир ярим километрча бор. Етиб келиб, дадам таърифлаган Муҳаммад Имин ҳовлисини осонгина топганлар. Аммо ҳовли колхоз идораси ва омборхонаси қилиб қўйилган экан. Ичкаридан чиққан амалдор уларнинг мурожаатига:

– Қулоқнинг болаларига бу ерда жой йўқ, – деб жавоб берган.

Улар учун бу ўта кутилмаган ва нотабиий ҳолат эди. Чунки уларни украинлар анчайин тантанавор кузатган, қолаверса қулоқликнинг чегараланган муҳитида онамиз ўзбеклараро бундай қўпол муносабатни асло учратмаган эди. Шу сабаб ҳовли эшигини бутунлай бошқа кайфиятда тақиллатган онамиз довдираб қолган, ўзини йўқотиб қўйган. Шу пайт булар келганидан хабар топган, ўша пайтда колхоз омборчиси бўлган Низом почча меҳмонларни етаклаб, ўз ҳовлисига олиб кетган ҳамда югуриб чиқиб новвойхонадан бир сават тўлдириб, иссиқ нон киритиб юборган. Онам раҳматлик учун бу жуда катта совға эди. Ахир у катта бўлгунча асосан печкада пишган нон еб юрган, қолаверса, узоқ йўл азобидан ўтган, оч-наҳор бўлган. Тандирда ёпилган нонни асосан хотиралардан эшитган, интиқ бўлиб қайнотаси ҳовлисига қадам босмоқчи бўлиб келганида, у ердан жой берилмаган аёл учун Низом поччанинг бу туҳфасининг баҳоси жуда улуғ эди.

Низом почча то вафот этгунча, дадам билан бир ака-укадек яқин бўлиб ўтди. Хадича аммам дадамга опалик, бизга эса бувилик вазифасини бирдай адо этди. Эсимда, у кишининг ёшлари бир жойга бориб қолган, астмалари бор, нафаслари қисар эди. Тошкентда Республика Президенти девонида масъул вазифада ишлаётган чоғим вилоятдан чақирилган ходим сифатида янги қурилган уйнинг еттинчи қаватидан менга жой берилди. Уйга ҳали тўла-тўкис кўчиб ҳам ўтмаганмиз. Бир кун эшик тақиллаб қолди. Уй янги қурилган бўлиб, ҳали лифт ҳам ишга туширилмаган эди. “Оббо, эрталаб еттинчи қаватга ким пиёда кўтарила олди экан”, деб эшикни очсам, Хадича аммам қизлари билан турибди. Уйга кириб, дуо-фотиҳадан кейин:

– Аммажон, мен сизни бориб кўришим керак эди, сиз касал одам шунча баландга кўтарилибсиз, – дедим.

– Жияним уй олибди, ўз кўзим билан кўрмасам, бир ҳурсанд бўлмасам, кўнглим ўрнига тушмайди, деб кела бердим, – дейди. Яна нима дейди денг? – уйда остона олдига боргунча ўпкам оғзимга тиқилиб кетарди. Уйингизнинг еттинчи қаватига чиққунча, фақат бир марта тўхтаб дам олдим. Сизни зиёрат қилай десам, Оллоҳ ўзи куч ато этди.

Низом почча ва Хадича аммамнинг қизлари Муборакхон ва Ҳамрохонлар ҳам қариндош-уруғларга меҳр бобида ота-оналаридан қолишмади. Афсус, Муборак опам эрта дардманд бўлиб қолиб, оламдан ўтиб кетди. Қизлари Раъно ва Муҳайё оналарининг удумларини давом эттирмоқда. Аммо Ҳамро опамга қариндош-уруғчиликни жойига қўйиш борасида гап йўқ, бу кишини кўрсам, Хадича аммамни кўргандек, унинг овозларини эшитгандек бўламан. Бу опам турмуш ўртоғи Назиржон ака билан бирга Нигорахон, Алижон, Аҳмаджон ва Нодирбек исмли тўрт фарзандни тарбиялаб, сафга қўшдилар.

Бобом Исмоилжоннинг кенжа фарзанди Муҳаммад Имин ҳақидаги қиссани дадамнинг она авлоди ҳақидаги ҳикоядан сўнг баён этаман.