Читать книгу Киһи соҕотох сүрэхтээх… - - Страница 10

XX үйэ ортотугар диэри хаан баттааһынын үрдээһинэ ыарыы быһыытынан болҕомтоҕо ылыллыбатаҕа. Киһи тыыннааҕын хааччыйар уорганнар үлэлэрэ хаан баттааһына үрдүүрүттэн тутулуктаах диэн быһаараллара. 1940 сылтан эрэ бэттэх бу ыарыыттан чемерицаны туһанар буолбуттара. Гудман уонна Гилман фармакологияҕа справочниктарын 1300 страницалаах маҥнайгы туомугар гипертоническай ыарыы туһунан олох кыратык сырдатыллыбыта (1941 с.). Ол курдук, хаан баттааһына үрдүүрүн утары тиоционат, барбитурат, висмут уонна бромид эрэ туттуллаллар диэн суруллубута. Маны таһынан, артерияҕа хаан баттааһынын түһэрэр туһуттан пирогены укуолунан биэрэллэрэ, ону сэргэ адреналэктомия – симпатическай умнаһы быһа сотуу (хирургическай ньыма) оҥоһуллара. Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр малярияны эмтиир пентахин диэн эми аан бастаан гипертоническай ыарыылары эмтээһиҥҥэ туттубуттара (Edvard D. Freis). 1950 сыллаахха симпатолитик феноксибензамин, ганглиоблокатордар – гексаметоний, пентолин, мекамиламин, баларга ханыылаан периферическэй адреноблокатордар, холобур, гуанетидин туттулла сылдьыбыттара. Балар хаан баттааһынын көдьүүстээхтик түһэрэллэрэ эрээри, төттөрүтүн, атын ыарыылары олус күөртүүр хос дьайыылаахтара, ол иһин киэҥник туһаныы кутталламмыта. 1957 сыл бүтүүтэ хлоротиазид диэн саҥа препараты боруобалаабыттара. Тиазиднай диуретиктар, олор истэригэр ацетазоламид, хлоротиазид уонна гидрохлоротиазид олус туһалаахтара дакаастаммыта. Билиҥҥи кэмҥэ артериальнай гипертензияны эмтииргэ, сүнньүнэн, ангиотензины уларытар23 ферменнэри бохсор препараттар24 туттуллаллар. 2007 сыл саҕаланыыта New England journal of Medicine сурунаалга сакалаат гипертоническай ыарыылаахха чэйдээҕэр ордук туһалаах диэн суруллубута.

Хаан баттааһынын түһэрэр терапия маҥнайгы хардыылара.

Артериальнай гипертензияны эмтээһин туһунан сүбэлэри түмэн, аан бастаан 1977 сыллаахха суруйбуттара. Оччолорго диастолическай артериальнай дабылыанньаны түһэрии эрэ туһунан толкуйдууллара, оттон систолическай дабылыанньа үрдээһинин туһунан классификация суоҕа. Ол кэмнэргэ отучча гипотензивнэй препараттар бааллара, билигин оннук препараттар сүүстэн тахса араас көрүҥнэрэ биллэр. 1990-с сылларга сүрэх-тымыр ыарыһахтарга бу препараттар дьайыыларын уонна төһө көдьүүстээхтэрин түһүнан аан дойду элбэх клиникаларыгар чинчийиилэр оҥоһуллубуттара. Билигин артериальнай дабылыанньаны монотерапиянан (биир препаратынан) эмтээһин соччо-бачча кыаллыбата дакаастанан турар, үксүгэр икки-үс араас дьайыылаах препараттарынан эмтиир ордук көдьүүстээҕэ биллэр.

Атеросклероз, сыа иҥэриниитин кэһиллиитэ (дислипидемия) уонна сүрэх тымырдарын ыарыылара.

Стенокардия туохтан үөскүүрэ икки үйэ ааспытын кэннэ арыый өйдөнүллэр буола үөрэтилиннэ. Уильям Геберден 1972 сыллаахха стенокардия биллиитин (бэлиэлэрин)25 олус чуолкайдык суруйбута. Ол кэннэ бу үйэлэр тухары стенокардия үөскүүрүгэр атеросклероз, тымыр бопторуута26, онтон да атын уларыйыылар кыайан дакаастамматахтара. 1799 сыллаахха Caleb Hillier Parri ишемическэй ыарыы сүрүн биричиинэтэ сүрэх тымырдарыгар диэн сабаҕалаабыта. Кини инфарктаан өлбүт дьон сүрэхтэрин тымырдарыгар тааһырбыт бляшкалары булбута, ол эрээри бу сонообут тымырдар сүрэх хамсыырын мэһэйдээн, түөс иһигэр олус күүстээх ыарыыны үөскэтэллэр диэн сыыһа түмүгү оҥорбута. Балайда кэм ааспытын кэннэ атеросклероз – артерия эркинин халыҥааһыныттан тымыр кыарааһына диэн быһаарыллыбыта. 1904 сыллаахха атеросклероз диэн тиэрмини аан маҥнай Charles Marchand киллэрбитэ. 1852 сыллаахха Richard Quain «Сүрэх сыаламмыт ыарыылара»27 үлэтигэр сүрэх баар сирин диэки сыа бөлөхсүйэрин туһунан суруйбута. Сүрэх уойуута стенокардияны, аҕылааһыны, өйү сүтэриини, оннооҕор соһумардык өлүүнү үөдүтүөн сөп диэн суруйбута. 1915 сыллаахха, сэр Clifford Allbutt стенокардия аорта ыарыытыттан үөскүүр уонна сүрэх тымыра манна туох да суолтата суох диэн сыыһа сабаҕалааһыны суруйбута. 1928 сыллаахха, стенокардия туһунан бастакы суруйуу 130 сыл ааспытын кэннэ, стенокардия туһунан маҥнайгы ахтыылар үөдүйбүттэрэ. C.S. Keefer уонна W.H. Resnik «Миокард аноксиятыгар үөскүүр синдром» диэн кинигэлэригэр стенокардия үөдүйүүтэ сүрэх быччыҥнара кислородунан мөлтөхтүк хааччыллалларыттан (оксигенацияланарыттан) тутулуктаах диэн суруйбуттара. Билигин бу үлэ стенокардияны ырытыыга классическай айымньынан ааҕыллар. Ол гынан баран, хааҥҥа холестерин үрдээһинэ (гиперхолестеринемия) уонна сүрэх тымырдарын ыарыылара быһаччы ситимнээхтэрэ 1950 сыллаахха АХШ-гар быһаарыллыбыта. Сүрэх, тыҥа уонна хаан национальнай институтун кардиологтара кинилэрдиин нэһилиэнньэ аһара сыалаах-арыылаах аһылыгынан үлүһүйэрин кыччатар национальнай программаны олоххо киллэриини саҕалаабыттара. Элбэх чинчийиини ыытаннар, хааҥҥа холестерин таһымын кыччатыы сүрэх быччыҥар – миокардка инфаркт үөскүүрүн хаарчахтыырын дакаастаабыттара.