Читать книгу Киһи соҕотох сүрэхтээх… - - Страница 7

Түөс иһигэр баар ыарыылары өссө Ассирияҕа, Вавилоҥҥа, хойутуу Египеккэ эмтииллэр этэ. Оччолорго ыарыһахтары харамайдар эттиктэриттэн оҥоһуллубут эминэн13 эмтииллэрэ – мүөтүнэн, сыанан, хаанынан, о.д.а. Ону таһынан араас оттору туһаналлара. Сүнньүнэн, маас оҥорон, ыарыһах түөһүн ньалҕаарыччы сотоллоро, алыптаммыт (ритуальнай) дьайыыларынан доҕуһуоллууллара.

Былыргы Грецияҕа ыарыһаҕы массаастыыллара, кыһыл арыгыны иһэрдэллэрэ, дьаныһан сиэкиһинэн дьарыктаныыны сүбэлииллэрэ. Араб дойдуларыгар медицина сайдыбытын кэннэ, 1000 с. диэки, арыгыны туһаныы кутталлааҕын быһаарбыттара эрээри, арыгы ыарыыны мүлүрүтэр ньыма быһыытынан син биир туттуллара. Гректэр уонна римляннар стенокардия туһунан билэллэр этэ. Ыарахан туруктаах инфарктаабыт киһини оччолорго ас киирэр суола14 ангиналаабыт дииллэрэ. Маннык ыарыылаах киһини хаанын сүүрдэн (Гиппократ ньымата), арыгы иһэрдэн (Асклепиад) уонна опий биэрэн (бу туһунан Гомер ахтыбыта) эмтииллэрэ. Урут angina pectoris (грудная жаба, а.э. – стенокардия) диэн түөс иһигэр үөдүйэр хам туттаран ыгылыйыы ыарыыта аатырара. Бу быһаарыы билигин да туттуллар.

Сүрэх быччыҥын ыарыытын – инфаркт туһунан 1912 сыллаахтан суруйбуттара. Аан маҥнай 1867 сыллаахха стенокардияны эмтииргэ амилнитрити, оттон 1879 сылтан нитроглицерини (William Murrell) туһанар буолбуттара. Ол эрэн, уруккуттан биллэр уонна туһаныллар мышьягы, стрихинини, конопляны үтэйбэтэхтэрэ, балар оннуларыгар туттуллубатахтара.

Сүүсчэкэ сыл ааспытын эрэ кэннэ бу ыарыы сүрэх тымырдарын кыарааһыныттан үөскүүрэ быһаарыллыбыта. Тымырдары кэҥэтэр туһуттан кальцийдаах ханааллар блокатордара15 туттуллар буолбуттара. Кинилэр сүрэх тымырдарын16 кэҥэтэллэрэ дакаастаммыта. Маннык эмтээһин 1960 сылтан олоххо киирбитэ. Сүрэх тымырын ордук кэҥэтэр диэн прениламины, ону тэҥэ кальцийы утарсааччыларынан17 ипровератрилы, верапамиды, 1971 сылтан нифедипины туттубуттара. Адреналин 1894 сылтан биллэр. Фармакология профессора Джон Джекоб Абель арыйбыта, ону Йокиши Такамини патеннаабыта. Сэр Джеймс Блэк (1924-2010) сүрэх быччыҥар18 баар адренергическэй рецептордар бета-рецептордар диэн аатыралларын быһаарбыта уонна стенокардия тииһигин19 тохтотор препараты туһаныахха сөбүн туһунан эппитэ. Блэк бу соругу атын өттүттэн көрөн үөрэппитэ: кини миокард тымырдарын кэҥэтэргэ кислороду эбии киллэрэр ньыма оннугар, миокард кислороду туһаныытын кыччатар сыалы туруоруммута. Чинчийии түмүгэр 1962 сыллаахха бета-блокатор неталиды эбэтэр пронеталолу туһаныы олоххо киирэр кыахтаммыта. Бу препарат көмөтүнэн сүрэх тэбиитин кыччатар уонна стенокардиялаах ыарыһах физическэй ноҕуруускатын үрдэтэр кыах үөскээбитэ. Онон бастакы клиническэй бета-блокатор пропранолол Великобританияҕа 1964 сыллаахха оҥоһуллубута. 1988 сыллаахха Джеймс Блэкка, ону тэҥэ Гертруда Элайоҥҥа уонна Джордж Хитчиҥҥэ, бу препараты айбыттарын иһин Нобелевскай бириэмийэ анаммыта.

Билигин бета-блокиратордар оннуларыгар атын ньымалар туһаныллаллар, олор истэригэр реперфузия (фибринолиз) уонна маҥнайгы түһүмэх (первичная) ангиопластика. 1895 сыллаахха Феликс Хоффман уонна Артур Айхенгрюн ацетилсалициловай кислотаны (аспирины) щавелевай кислотанан арааран ылбыттара. Ацетилсалициловай кислота аан дойду үрдүнэн ыарыыны мүлүрүтэр, сүһүрүүнү утарсар, температураны уҕарытар уһулуччу тарҕаммыт препарат быһыытынан биллэр, сүрэх-тымыр ыарыыларын эмтээһиҥҥэ олус көдьүүстээх.

Тымыр ыарыыларын эмтээһиҥҥэ фибринолитическэй препараттар туттуллар буолбуттара муҥура суох улахан кыайыы диэххэ сөп. 1933 сыллаахха W. Tillet уонна R.L. Gamer чинчийиилэрин түмүгэр бета-гемолитическэй стрептококк фибринолитическэй (бөлүөх хааны убатар) тутуллаах эттиктэри таһаарарын билбиттэрэ. 1941 сыллаахха H. Milstonе фибринолизка плазматическай турук баар буолуохтаах диэн сабаҕалаабыта, онтон 1945 сыллаахха микробиолог L.R. Christensen фибринолиз көбүүтүн сиһилии суруйбута. Кини плазмаҕа плазминоген баарын дакаастаабыта, оттон стрептококк утары стрептокиназа фермент дьайыылааҕын арыйбыта. Стрептокиназа плазминогены плазмиҥҥа кубулутар протеолитическай уонна фибринолитическай тутуллаах фермент буолар. 1958 сыллаахха сүрэхтэрин быччыҥнара – миокардалара инфарктаабыт ыарыһахтар тымырдарыгар аан маҥнай стрептокиназа киллэриллибитэ. Бу препарат сүдү улахан суолталааҕа De Wood классическай үлэтэ 1980 сыллаахха күн сирин көрүөҕүттэн бигэргэммитэ. Кини миокард инфарктыгар коронарнай артерия хааны аһарара мөлтүүрүн уонна ол содулун туһунан сырдаппыта. P. Rentrop 1979 сыллаахха стрептокиназаны тымырга куттахха, бөлүөхсүбүт хааны (тромбаны) суурайан, бүөлэммит тымырдары арыйыан сөптөөҕүн дакаастаабыта.