Читать книгу Биһиги сахалар…. Туруулаһыы - - Страница 4

Устуоруйа кэрдиис кэмнэрэ уларыйдахтарын аайы, эр киһи уопсастыбаны үөскэтэр, салайар, тутар, көмүскүүр күүс быһыытынан суолтата эмиэ уларыйан иһэр.

Ыал аҕата. Былыргы сахалар ыал олоҕун сыарҕалаах ат айаныгар холууллара. Ол курдук, ыал аҕата суолу тэлээччи, сири хорутааччы ат буолан сыарҕатыгар ойоҕун-оҕолорун, баайын-дуолун, сүөһүтүн-аһын барытын соһор. Кини суолун тобуларыгар ыал хотуна, ийэтэ сүбэ-ама буолан, суол түһүүтүгэр-тахсыытыгар сыарҕаны түһүүлээх-тахсыылаах очурдарга үтэн-анньан биэрэн, муоһалаһар, салайсар. Эр киһи уонна дьахтар хардарыта дьүөрэлэһэн, олох очурдарын туораан, төрөппүт оҕолорун сылаас холумтаннарыгар төлөһүтэн, киһи-хара гынан, олох суолун салгыыр аартыкка таһаараллар. Эр киһи ыччаттарын иитиллибит иэстээх, төрөппүттэрин көмүс уҥуохтарын көтөҕөр, аҕаларын туйаҕын хатарар, удьуор хаанын тэнитэр, аччыктаабыты аһатар, тоҥмуту ириэрэр, дойдутун таптыыр дьон буолалларыгар такайар.

Эр киһи – судаарыстыба кулута. Бу ордук чуолкайдык сэбиэскэй кэмҥэ чэчирээн сайдыбыт көстүү. Ол үс араас хайысхалаах. Онтон бастакыта: эр киһи дьиэ кэргэнин иитэр-аһатар, дурда-хахха буолар суолтатын имири эһэ сыспыттара. Ол оннугар кини алаһа дьиэтин быраҕан, судаарыстыба дьаһалынан, «Аҕа дойдуну көмүскээччи сэрииһит» дэнэн, саа-саадах тутан, төрөөбүт төрүт ийэ сирин буолбакка, судаарыстыба муҥура суох киэҥ араас муннуктарын, ону таһынан атын да дойдуларга «ытык иэһин толоро» тахсан барар эбээһинэстэммитэ. Иккиһэ: судаарыстыба былааннарын толорор үлэһит кулут буолан, үрүҥ хараҕын өрө көрбөт туруктаммыта, дьиэтигэр-уотугар хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт буолбута. Оҕо иитиитэ, сүөһү-ас, от-мас көрүүтэ-харайыыта барыта ийэҕэ – дьахтарга – сүктэриллибитэ. «Элбэх оҕолоох ийэ», «Дьоруой-ийэ» диэн өйдөбүллэр баар буолбуттара, оҕо босуобуйата барыта дьахтарга эрэ баайыллыбыта. Быһата, дьахтар судаарыстыбаҕа оҕону төрөтөр, нэһилиэнньэни дэлэтэр «аппараакка» кубулуйбута. Эр киһиттэн алимены да ыга үктээн ылар уустугурбута. Үсүһэ: эр киһи хаайыыга-лааҕырга баран, араас судаарыстыбаннай тутууларга, суол-ханаал оҥоруутугар көлүүр сүөһү курдук туттуллар буолбута, киһини харыстаабат тэрилтэлэр бас билиилэрэ буолан, «дойдуну бөҕөргөтүү» акылаатыгар уҥуоҕа ууруллубута.

Маннык бэлиитикэ түөрт көлүөнэ тухары ыытыллан кэллэ. Ол түмүгэр, бу билиҥҥи кэмҥэ аныгы эр киһи, саха дьонун үксэ бу тутул хааччаҕыттан тахса илигэ ырылыччы көһүннэ.

Дархан үйэлэри уҥуордаан эҥсэн кэлбит суолтата дьон-норуот ыра санаатын тилиннэрэр дьоһун аат буолан кулуттуйбут өйү-санааны босхолуурга тиэрдиэ диэн уус-уран айымньы нөҥүө санаа кыыма саҕыллар. Эр дьүһүнүттэн да көстөр. Билигин баттахтарын уол оҕолуу кырыйтарбыт тойомсуйар эр дьонтон хорсун быһыыны эрэйэр уустук.

Тас сиҥнэрэр дьайыылар омсолорунан баттабыл, иҥэринии уонна экзотизация диэн кыра омук уратыларын туризм биисинэһигэр эрэ туттарга туһаайыылар бааллар. Баттабыл политическай уонна экономическай көрүҥнэрин дьайыылара күүстээх охсуулаах, омук үрүҥ хараҕын өрө көрдөрбөт бэйэлэрин истэриттэн тахсыбыт тойотторго тирэҕирэр. Иҥэринии диэн, биир өттүнэн, дьорҕоот, дьону батыһыннарар кыахтаах дьону былаас хааччаҕар үлэҕэ ылан көлүүр оҕуһа оҥостоллор. Кинилэр истэригэр икки аҥыы тырыта тыыттара сылдьаллар, эмиэ да бэйэ омугар туһаны оҥороору, эмиэ да киирбит аанын тастан сабымаары. Маннык туруктаахтык чулууларбыт кыбыттара сылдьалларын өйдөөн олус баламаттык, бас-баттах ыгар-түүрэр кэскилэ суох. Тойону оттон-мастан оҥорбоккун, тоҕо диэтэххэ, олохтоох салалта дьоно өрөспүүбүлүкэ таһымыгар аныгы кэм ирдэбилинэн үөрэхтээх, сайдыылаах араҥаттан тахсаллар. Үксүлэрин төбөтө үрдүкү былаас өһүөтүгэр саайылла сылдьар, ол иһин «нүксүгүрдэр», чорбойботтор, тоноҕосторо көнөр кэмигэр бэлэмнэнэллэр.

Иккис өттүнэн, хаан булкуһуутун, урут Өксөкүлээх Өлөк- сөй саҕана «культивация» диэн ааттаан оччотооҕу муодунай «культурнай гибридизация» диэн Арассыыйа империятын үөрэҕин миниистирэ Сергей Уваров ыытар политиката баара. Ол билигин малтаччы «ассимиляция» диэн баһыйар омук кыра төрүөҕүн хаанын уларытан бэйэтигэр тардан ылыыта уонна бэйэтин тылыгар, култууратыгар сыһыарыыта уонна сирин-уотун баһылааһына ааттанар.

Экзотизация диэн кыра-хара омугу саарыыр оонньуур, судаарыстыба сирин-уотун уратытын курдук көрдөрөн, туризм биисинэһин далбарыгар туттуллар, мэлдьи үөрэр-көтөр түбүктээх оҥоруу буолар.

Ол гынан баран, туох барыта иэстэбиллээх, атастаһар, сааһыланар майгылааҕа Британия, Австрия, Венгрия, Османскай Турция, о.д.а. холобурдара көрдөрөр. «Колониальный бумеранг» диэн мунньуллубут сэт-сэмэ, майгы-сигили мөкүтэ төттөрү атаҕастаабыттарга төннөн тиийэр айылҕа айбыт уратыта дьайар. Бэйэлээх бэйэлэрин дойдуларыгар кэлии дьон курдук, силис тардан силигилээбэттэр, ар-бур бурайсыы ыал тэлгэһэтигэр киирэр, төрүөх төннөр, салайар былааһы билиммэттэр, бас батарынан үрүө-тараа түһэллэр. Сиэргэ баппат атаҕастаабыт, хаанынан халыппыт, харах уутугар тимирдэ сатаабыт буоллахтарына, умнуллубат өс-саас, салгыы хааҥҥа суруллубут өһөх өйдөбүл буолан хаалар. Ол иһин саха майгытыгар «Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ» диэн сэрэх уонна сэргэх сыһыаны ирдиир, үйэлээх өстөһүүттэн босхолуур сэрэтиилэр бааллар.

2001 сыллаахха от ыйын 17 күнүгэр Ил Түмэн холбоһуктаах мунньаҕар Конституцияҕа уларытыылары киллэрии боппуруоһа турбута. Онно М.Е. Николаев үһүс болдьоххо барарын көҥүллүүр 67-с ыстатыйаҕа уларытыы киллэриллиэхтээҕэ. Ону Федеральнай сокуон мэктиэлиирин аахсыбакка, Михаил Ефимовиһы дьаныһан утарсааччылар куомуннаһан, «пора с ним кончать!» диэн хабырдык турунан, уларытыыны харгыстаабыттара. Биһиги икки куолаһынан хотторбуппут, онон чулуу Дыгын оҕотун курдук киһини самнарбыттара. Билигин ол быһаарыылаах, хара мэҥнээх историческай мунньах стенограмматын, видеоҕа суруллуутун хантан да ирдээн булбатым. Иннигэр, кэннигэр буолбут мунньахтар архыыпка харалла сыталлар, оттон ол мунньах мэлитиллибит.

Дьэ ити курдук Бастакы Аан Дархан саҕалаабыта уонна түмүктээбитэ.

Оттон норуот, история сыанабыла диэн атын. Уһун үйэлэнэн, тыыннаах туоһу буолан Михаил Ефимович Николаев – Дыгын оҕото Киһи – көлдьүттэри анныгар баттыы сылдьар.