Читать книгу Сааскы кэм - - Страница 5

Субуруччу кураан дьыллар буолуталаатылар. Амма сааскы уута хочоҕо, күөл онно ходуһаҕа улаҕата көстүбэт килиэ халаанынан тэлгэммэтэ. Дьөгүөрдээн ыарытыган буолла. Лэглээриннэр олохторо кытаатан истэ.

Кыһын баайдарга «көһөннөр» хамначчыт буолаллар. Сайыныгар баайдар «бэдэрээттэрин» оттуу-оттуу, бэйэлэрин буор сыбахтаах быыкаайык балаҕаннарыгар олороллор. Саамай дьоллоох кэмнэрэ буолар. Микиитэ эбэтэ, хараҕынан арыччы боруттар даҕаны сүрдээх баабый үлэһит, Баһыахтыыр Балбаара кыһыннары-сайыннары баай хотонуттан тахсыбат.

Куобах наһаа мэнээктээтэ.

Күһүҥҥү сарсыарда Дулҕалаах хочотун дэлэй дулҕаларын быыстара туртаҥнас куобах буолар. Бөлөх-бөлөх күрүстээн ойон мохоолоон иһэн куобахтар олоро түһэллэр. Атын бөлөх ситэн ааһар уонна тэйиччи баран эмиэ олоро түһэр, уһун сымса кулгаахтарын чөрөҥнөтөр. Ол кэмҥэ үһүс бөлөх ситэн ааһар. Ол курдук бөлөхтөһө наардаһан бары ханна эрэ илин диэки көһөллөр. Илин диэки Түгэх диэн киэҥ хочо баар. Ол хочо анараа кырыытынан, көөрөнөн түһэ турар эмпэрэ хара сыыр аннынан Амма үрэх эргийэн тоҥолохтуу охсуллан ааһар. Көс куобахтар онно тиийэн, мууһа тура илик Амматтан иҥнэн: Түгэххэ сөҥөн симсэллэр.

Лэглээриннэр туһахтыыллар. Амма сыырын кэрийэ барар чагда тыаҕа быһыттыыллар. Микиитэ эһэтэ Молоох Миитэрэй оҕонньор онно маастар. Ыаллартан көрдөһөн уонна сылгы аалыммыт маһыгар хаалар кылы хомуйан бары туһах хаталлар.

Хаһан да арахсыбатах арбаҕаһын куругар чохороон сүгэни анньынан, ачаахтаах тайах маһыгар бэрт элбэх туһаҕы иилинэн баран кырдьаҕас оҕонньор тыа диэки салтаҥныы турар. Хамсыыр тииһин түөрэҥнэтэн кэбинэ-кэбинэ, ханна эрэ көмүскэтин түгэҕэр кыласпыт мөлтөх кыараҕас харахтарынан икки өттүн оҥой-саҥай көрөн кэбиһэ-кэбиһэ, кини хас төҥүргэһин, хас ыллыгын барытын билэр тыатыгар сылдьар. Туһаҕыттан куобаҕы ылан ыараҥнатан көрөр, эмиһин билээри, самыытын, быттыгын туппахтыыр уонна мас сүгэһэригэр баанан кэбиһэн баран, кэбинэ-кэбинэ, бэрт аргыый хаама турар. Кини куруук тугу эрэ көрдүүр курдук туттар уонна тайаҕын төбөтүнэн мас бытархайдарын туора хаһыйталыыр.

Ити Бокуруоп буолуор, кыстык хаар түһүөр, баай үлэтигэр көлүллүөхтэригэр диэри.

Онтон кыһыны туораан сааскы Ньукуолуҥҥа «кэпсэтиилээх кэмнэрэ» туолар, бэйэлэрин балаҕаннарыгар көһөн күккүрүүллэр. Аҕыйах хоноот «тойоттор» туу сүгэн от үрэххэ күөнэх балыктыы бараллар.

Ол эрээри саамай эрэйдээх, саамай кыра туһалаах эрээри, саамай кэрэ бултааһын – сааланыы.

Дьөгүөрдээн кыбыммытынан улааппыт, кытта кырдьан эрэр, киһи эрбэҕэ эргичийэр киэҥ уостаах «кэтириинискэй доруоптаах». Доруоп маһа хайыттан тус-туспа барыталаабыта сигэнэн, тирбэҕэнэн, ньаалбаанынан үүйүллүбүт. Мас хамсаны умсары туппут курдук болтоҕор сомуоктаах, буспут дьэдьэн курдук кыһыл алтан сыаллардаах. Дьон этэллэр:

– О, доҕоор, бу сааҥ куттала бэрт ээ, уураттаххына сөп буолсу!

– Дьэ, бэйэм да ууратаары сылдьабын… кырдьык, сүрэ бэрт, – диир Дьөгүөрдээн.

Хонуктар ааһаллар. Дьыллар ааһаллар. Саа маһыгар сигэ, тирбэҕэ, ньаалбаан эбиллэн иһэр… Сааланыы уурайбат.

Сааларын тыаһын бары билэллэр. Атын саалар дар гына сатаҕайдык сатарыыллар, кинилэр киэннэрэ ыараханнык «лүҥ» гынаат, дорҕооно алларанан бытааннык тарҕанан барар. Сааскы күөл кытыы лаҥхатынан Микиитэни батыһыннаран иһэн Дьөгүөрдээн нүрүс гына түһэр, такыс гына кэннинэн сапсыйан кэбиһэр уонна, торбос үтүлүктэрин окко түһэртии-түһэртии, күөлтэн тэйэ үөмэн тахсар. Микиитэ лаҥха от быыһыгар олорон хаалар. Аҕата бөкчөччү туттан күөлү кэтэҕинэн эргийэн тиийэн, тоҕонохторунан, тобуктарынан тирэнэн «ат буолан» супту киирбэхтээн иһэн, налыйан, быарынан сыыллан барар.

Күөл кытыытыгар халыйбыт ньалыар ууга от быыһыгар бүкпүт икки көҕөнү билигин Микиитэ да көрөн олорор. Кур лаҥхаттан дэбигис араарыллыбат курдархай өҥнөөх тыһы көҕөн тумсунан от силиһин тардыалаһар, илин өттүн бүтүннүү ууга тимиччи баттанан, кыһыл такымнарын таһаарбахтыыр, ньыхаччы туттан өрө хантайа-хантайа, аһаан-сиэн энньэрэҥниир. Моонньун ортотунан эргиччи синньигэс үрүҥ сурааһыннаах кутуругун төрдүттэн өрө иэҕиллибит күөхтүҥү хара түүлээх, ууга ала буолан көстөр, айылҕа ийэ араас дэлэгэй кырааскатынан күтүрүмсүйбэккэ күндүлээбит кэрэттэн кэрэ атыыр көҕөн бэркэ сибиэккиир, сотору-сотору өрүтэ олоотоомохтуур, эргичийбэхтээн ылар, көстүбэт өстөөҕөр суоһурҕанан бэлэһин төрдүттэн кэһиэхтээхтик, кырыктаахтык хаабырҕаччы саҥарталыыр. Ол кэмҥэ Дьөгүөрдээн хамсаабакка кирийэн кэбиһэр, түүтэ бараммыт арбаҕаһа чачархай лаҥхаҕа симэлийэн сүтэн хаалар.

Онтон көҕөн уоскуйар, үтүөмсүтүк күөкэҥнээн, ньыхаҥнаан кэбиһэ-кэбиһэ, тапталлаахтык, имэҥнээхтик түөһүн төрдүттэн курдургуур, кэрэ түүтүн-өҥүн сахсатан баран курдурхай хотунун тула устумахтыыр. Хотун ууна сатыы-сатыы дьөлүтэ тоҥсуйбута буолан атаахтыыр. Ол кэмҥэ түргэн-түргэнник дьулуруйан, Дьөгүөрдээн чугаһаамахтаан хаалар.

Микиитэ хараҕын атыыр көҕөнтөн араарбат. Тыһы куһу мыынан, кини аҕата ыппат.

Сааһыт аргыый өндөйөр, саатын маһын уҥа санныгар тириир… Микиитэ сүрэҕэ тэбэрэ, тыынара, күөл хомуһа сыыгыныыра барыта тохтуу түһэр… Саа өрө кэҕийэн кэбиһээт, тунаархай буруонан төлө тыынар, атыыр көҕөн ууга тимис гынар, саа тыаһа дэлби ыстанар. Уол, охто-охто, сүүрэр. Ол тиийэн биир сиргэ өрүтэ ойо-ойо, тэпсэҥэлии-тэпсэҥэлии: «Түргэнник, түргэнник! Куотуоҕа, куотуоҕа!» – диэмэхтиир.

Аҕата күлэн, онон-манан ордуталаабыт түөрэҥэлэс уһун тиистэрэ атыгыраһаллар, куруук ыалдьан уу-хаар аллар харахтарын эрбэҕин көхсүнэн соттумахтыыр уонна этэр:

– Ээ, бу киһи омуна тугун сүрэй, доҕор!..

Ууга киирэн, куһун ылан ыараҥнатан көрөр, төһө эмиһин чинчийэн, моонньун туппахтыыр, онтон кус кутуругун төрдүгэр үүнэр биир чөмөх ньуолах «обот» түүтүн быһа тардан быраҕар.

Кини саатын бэрт өр сотор, угунуохтуур, иитэр. Микиитэ кэрэ атыыр көҕөнү араастаан тутар-хабар, кынаттарын тэниҥнэтэр.

Булдунан оҕо оонньоотоҕуна, сааһыты булт көһүппэт буолар үһү. Дьөгүөрдээн онтон куттанар. Оҕо оонньуурун буойан хомотуон эмиэ кэрэйэр. Онон мичээрдээн кэбиһэн баран, «Байанайын албыннаан», көрбөтөҕө буолан, атын сир диэки хайыһар.

Ол туран, күөлү үрдүнэн көтөн сундулуйбут тыһы көҕөнү Микиитэ өйдүү түһэр.

– Аҕа-а, тыһыта баран хаалла дии.

– Барымына… Итинник ээ. Кини өлбүтэ буоллар, бу эрэйдээх аһыйан иэйэн-туойан эргийэ көтө сылдьыа этэ. Кини бардаҕа ити!

Дьөгүөрдээн тыһы кустан кэлэйэн илиитинэн сапсыйар уонна уола куһунан оонньуурун алҕас көрөн кэбиһээт, эмиэ киэр хайыһа түһэр да илиитин туора уунар.

– Ээ, аҕал эрэ, доҕоор, бу булду… Барыахха, – куһу ылан арбаҕаһын сиэҕин төрдүгэр куду анньан кэбиһэр уонна торбос үтүлүктэрин булуталыыр.

Эмиэ хаамсаллар.

– Аҕаа, атыыр кус тоҕо үчүгэй дьүһүннээҕий?

– Тыһы кус таптыы көрдүн диэн!

– Оттон тыһы кус тоҕо куһаҕан дьүһүннээҕий?

Аҕата тугу этиэн булбакка мунаарар, муннун туора соттумахтыыр, ол-бу диэки көрбөхтүүр уонна этэр:

– Кырдьык даҕаны… Оттон, атыыр кус дьүһүнүгэр кыһаммат ээ, хотуна оҕолорун үчүгэйдик көрөр буоллун да киниэхэ добуолун.

– Оттон дьахтар эр киһитээҕэр тоҕо үчүгэй дьүһүннээҕий?

– Үчүгэй дуо? Ким билэр… Эр дьон ордуктар буолбат дуо?

Мөккүһэн бараллар. Аҕа үчүгэй дьүһүннээх эр дьону ааҕар. Уол үчүгэй дьүһүннээх дьахталлары ааҕар. Онтон аҕа салҕар, хотторор.

– О, чэ үгүс да саҥалаах киһи буоллаҕыҥ ээ, – диир.

Атын сааһыт көрсө түһэр, кинилэр кэпсэтиилэрин истэ кэлэн, күлүү гынан ааһар.

Уол өйдөөн көрбүтэ: дьиэлэриттэн атын сир диэки баран эрэр буолаллар, соһуйа-өмүрэ түһэр.

– Хайа, бу ханна бардыбыт?

– Тыый, оттон бултуу сылдьабыт буолбат дуо?

– Кэбиэс, дьиэбитигэр барыахха. Кус өлөрдүбүт дии!

– Манна ханыы көһүннэҕинэ куһаҕан буолуо этэ дуо? – диэн аҕата мунааран турар.

Мөккүһүү буолар уонна Микиитэни аны «сааһыгар» илдьэ сылдьыа суох буолан баран Дьөгүөрдээн дьиэтигэр төннөр.

Дьиэтигэр чугаһаат, Микиитэ өрө тарбачыһан аҕатын хоонньуттан куһу оруу тардан ылар, түүтүн өҥүн ньалҕарыччы имэрийэн кэбиһэр: «Көрөө!» – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, куһун өрүтэ ууммахтыы-ууммахтыы, балаҕанын диэки тэбинэр. Ханнык эрэ куһаҕан туора ыт дьиэтийбитэ атаҕар сөрөнөн Өлөксөй, охто-охто, убайыгар утары сүүрэн кулупаайданар.

Киэһэ, Микиитэ утуйбутун кэннэ аҕата «уоран» дьиҥнээхтик кустуу барар. Сарсыарда Өлөксөйдөөх Микиитэ уһуктубуттара: икки ардыларыгар эҥин кэрэ ойуулардаах төбөлөөх атыыр кустар сытар буолаллар.