Читать книгу Opieka logopedyczna nad mową dziecka - Małgorzata Kitlińska-Król - Страница 9

Problematyką opieki logopedycznej zajmował się także wspomniany wcześniej Leon Kaczmarek. Na podstawie szczegółowej analizy systemów opieki logopedycznej w innych krajach sformułował zadania logopedii89 oraz nakreślił strukturę systemu pomocy dzieciom z zaburzeniami mowy w Polsce90.

W swoim pierwszym projekcie L. Kaczmarek przedstawia „opiekę nad wymową dziecka normalną, jak i specjalną, dotyczącą umysłowo niedorozwiniętych i głuchych”91. Każda z form opieki, zarówno normalna, jak i specjalna, odnosiła się do rodziny dziecka z zaburzoną mową. Rodzina jest „łącznikiem” dziecka z poradnią foniatryczną:

− w opiece normalnej świadczonej dzieciom z zaburzoną mową, ale bez dodatkowych sprzężeń, a przedszkolami, dziecińcami, szkołą,

− w opiece specjalnej, kierowanej do dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, niedosłyszących i głuchych, a przedszkolami i szkołami specjalnymi (dla osób upośledzonych umysłowo lub głuchych i niedosłyszących).

Leon Kaczmarek w modelu opieki nazwanej „normalną” podkreśla – oprócz roli rodziny – zasadnicze znaczenie przedszkola i szkoły podstawowej. Wówczas już (1960 r.) zwracał uwagę na to, że „konieczność obznajomienia nauczyciela z wadami wymowy i głosu oraz zasadami ich zwalczania nie podlega dyskusji. Opanowanie ich pomoże mu nie tylko w likwidowaniu lżejszych wad, ale skłoni go również, by w czas zapobiegał nieodpowiedniemu odnoszeniu się uczniów wobec np. jąkającego się kolegi. Ścisła współpraca w tym względzie nauczyciela z lekarzem szkolnym i poradnią foniatryczną rozumie się sama przez się. Jako oczywisty należy też przyjąć postulat, aby nauczyciel w oparciu o dobrą znajomość fonetyki prowadził kształcenie powierzonych mu dzieci przez systematyczne stosowanie ćwiczeń ortofonicznych”92.

Kaczmarek podkreślał fakt, iż nauczyciele zasadniczo nie mają w tym zakresie odpowiedniego przygotowania, a poradnie foniatryczne mają niewystarczający zasięg. Jeszcze raz zostały potwierdzone mankamenty dotychczasowych modeli opieki logopedycznej dostrzeżone wcześniej przez B. Dylewskiego (mało efektywna praca poradni) oraz G. Demel (zbyt późne diagnozowanie i rozpoczynanie terapii).

Kolejną próbę zmodernizowania systemu opieki logopedycznej podjął L. Kaczmarek w 1991 roku. Jest to model opieki wielopoziomowej włączony do systemu edukacyjnego. Jak pisze sam autor, „chodzi w nim o ustalenie i wykorzystanie w praktyce warunków właściwego kształtowania się i rozwijania wszystkich czterech aspektów porozumiewania się językowego słownego (mowy), a także w pewnym zakresie pisemnego (pisania i czytania), od poziomu najniższego (prenatalnego) do najwyższego (dorosłego)”93.

Te podkreślane przez Kaczmarka aspekty to:94

– aspekt embrionalny – obejmuje badania nad uwarunkowaniami dotyczącymi kształtowania się mowy i stosowania ich rezultatów (system nowoczesnej profilaktyki, skutecznego zapobiegania zaburzeniom mowy),

– aspekt patologiczny – dotyczy usuwania różnorodnych zaburzeń mowy, a także zakłóceń pisania i czytania,

– aspekt społeczny – zakłada poznanie i likwidowanie psychicznych oraz społecznych następstw powyższych zaburzeń,

– aspekt artystyczny – odnosi się do kultury żywego słowa potocznego, publicystycznego oraz artystycznego zarówno w słowie jak i w śpiewie.

Zadaniem opieki logopedycznej jest rozwijanie powyższych aspektów zgodnie z przebiegiem rozwoju mowy. Ten rozwój mowy L. Kaczmarek dzieli na sześć okresów i wyróżnia sześć faz opieki logopedycznej:

I – prenatalną,

II – żłobkową,

III – przedszkolną,

IV – wczesnoszkolną,

V – szkolną,

VI – fazę wieku dorosłego.

Każdą z nich powyższy autor, bardzo dokładnie charakteryzował uzupełniając opisy bogatą literaturą. Przedstawia także zagrożenia występujące w każdym z tych okresów i dokonuje przeglądu zaburzeń mowy na tych etapach95.

L. Kaczmarek opracował także schemat dotyczący kształcenia kadry rewalidacyjnej, do której zaliczył96:

− rodziców,

− opiekunów w żłobkach, domach małego dziecka, pogotowiach opiekuńczych,

− nauczycieli: przedszkola, szkoły podstawowej (zwłaszcza klas pierwszych i pracujących w zespołach wyrównawczo-korekcyjnych), szkoły specjalnej dla głuchych i niedosłyszących, szkoły specjalnej dla umysłowo upośledzonych w stopniu lekkim oraz tzw. szkół życia,

− logopedów.

Wymieniony Autor wyznaczył im konkretne zadania różnicując propozycje treści kształcenia w zależności od potrzeb danej fazy opieki logopedycznej.

Leon Kaczmarek wyróżnił osiem działów, które obejmuje z teoretycznego punktu widzenia logopedia (patrz rozdział I) i w oparciu o tę klasyfikację, mając na względzie praktyczne wdrożenie powyższych działów w życie i zaspokojenie w ten sposób potrzeb społecznych, autor ten wyodrębnił w logopedii cztery specjalizacje zawodowe:

– logopedię wychowawczą,

– surdologopedię,

– logopedię korekcyjną,

– logopedię artystyczną (patrz rozdział I).

Leon Kaczmarek podkreślał, iż logopedia powinna zaspokajać szerokie potrzeby społeczne. Specjalizacjom zawodowym podporządkował, więc konkretne grupy osób ze specyficznymi potrzebami i oczekiwaniami dotyczącymi ich komunikacji językowej. Obszary zainteresowań ów autor wyznacza następująco:

⇒ powyżej normy ⇒ logopedia artystyczna – pomoc świadczona uczniom klas starszych szkoły podstawowej i średniej, a także osobom dorosłym, uprawiającym zawody wymagające szczególnych umiejętności komunikacyjnych,

⇒ w normie ⇒ logopedia wychowawcza – opieką objęte wszystkie dzieci przedszkolne w normie, jak i niepełnosprawne (intelektualnie, fizycznie),

⇒ poniżej normy ⇒ logopedia korekcyjna – oddziaływaniami terapeutycznymi obejmuje dzieci przedszkolne, ze szkół masowych w normie intelektualnej fizycznej lub z przedszkoli i szkół specjalnych z upośledzeniem umysłowym lub uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego,

⇒ surdologopedia ⇒ zajmuje się dziećmi, młodzieżą i dorosłymi z uszkodzonym słuchem.

Określenie „powyżej normy” dotyczy poziomu kompetencji i sprawności realizacyjnych, które wykraczają poza przeciętność, „norma” to poziom umiejętności językowych prezentowany przez zasadniczą część społeczności. Termin „poniżej normy” charakteryzuje poziom komunikacyjny, w którym występują zaburzenia lub zakłócenia językowe wielorako uwarunkowane.

W swojej propozycji systemu opieki logopedycznej, każdej ze specjalności logopedii stosowanej, wyznacza zadania oraz przypisuje ośrodki (ośrodki diagnostyczno-terapeutyczne), które te zadania mają realizować.

I tak, wśród zadań przewidywanych dla logopedii wychowawczej wymienia:

− stworzenie dogodnych warunków do kształtowania się mowy zarówno u dzieci w normie, jak i niepełnosprawnym (umysłowo i fizycznie),

− zapobieganie zaburzeniom mowy i głosu oraz trudnościom pisania i czytania.

Placówkami powołanymi do ich wypełniania są:

– instytucje pracujące z dzieckiem bezpośrednio: dom rodzicielski, towarzystwa, poradnie: psychologiczno-pedagogiczne, specjalistyczne, domy małego dziecka, domy dziecka, żłobki, przedszkola i szkoły zarówno masowe, jak i integracyjne czy z oddziałami/klasami integracyjnymi, szkoły i przedszkola specjalne,

– instytucje pracujące dla dziecka bezpośrednio: szkoły, placówki kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i wychowawców.

Zadania związane z likwidowaniem zaburzeń porozumiewania się językowego (słownego i pisemnego) przypisuje L. Kaczmarek logopedii korekcyjnej. Ten cel wdrażany jest przez:

− ośrodki prowadzące rewalidację: rodzina, poradnie rewalidacyjne, przedszkola i szkoły zarówno masowe, jak i integracyjne czy z oddziałami/klasami integracyjnymi, instytucje wychowawczo–kształcące, tzw. szkoły życia (obecnie OREW), gabinety, ambulatoria rewalidacyjne w szpitalach i klinikach,

− ośrodki wspomagające profesjonalnie m.in. poradnie ortodontyczne, laryngologiczne, pediatryczne, audiologiczne poradnie zdrowia psychicznego,

− ośrodki wspomagające społecznie np. ośrodki, poradnie, centra prowadzące terapię psychologiczną, pedagogiczną, terapię indywidualną, grupową, rodzinną (MOPR, świetlice środowiskowe),

− ośrodki wspomagające powołane przez stowarzyszenia, fundacje, instytucje pozarządowe.

Surdologopedia w naszym kraju ma bogate doświadczenia praktyczne i teoretyczne. Realizuje zadanie dotyczące uczenia (kształcenia, rozwijania) dzieci z deficytem słuchu oraz:

− intelektualnie w normie – komunikacji językowej słownej (mowy) bez uchybień dykcyjnych i prozodycznych oraz pisemnej (pisania i czytania),

− z niesprawnością umysłową w stopniu lekkim – porozumiewania się językowego zbliżonego do normalnego,

− z niesprawnością umysłową w stopniu umiarkowanym (i znacznym) – porozumiewania się językowego przynajmniej dla potrzeb życia codziennego,

− z upośledzonym wzrokiem (głuchoniewidomych) – porozumiewania się językowego.

Zadania powyższe realizowane są przez:

− ośrodki prowadzące rewalidację: rodzina, poradnie, przedszkole i szkoła masowa, klasy specjalne w szkole masowej, szkoła specjalna dla głuchych (a także dla upośledzonych umysłowo), ośrodek szkolno-wychowawczy dla głuchoniewidomych (i inne jego warianty),

− ośrodki wspomagające profesjonalnie (wspomniane powyżej),

− ośrodki wspomagające społecznie (wymienione przy logopedii korekcyjnej, ukierunkowane na osoby niedosłyszące i głuche).

Szczególne zadanie opieki nad mową realizuje czwarta ze specjalności logopedii stosowanej – logopedia artystyczna zwana kulturą żywego słowa. Jej zadaniem jest zajmowanie się poprawnością wymawianiową wypowiedzi, potocznej, publicystycznej i artystycznej. Zajmuje się rozwijaniem wyrazistości dykcji, funkcją akcentu, rytmu komunikatów werbalnych. Jej zadania realizowane są przez:

• osoby i instytucje działające na 4 poziomach kultury żywego słowa:

− I poziom: dom, przedszkole,

− II poziom: przedszkole, szkoła (nauczyciele klas nauczania początkowego, zespołów korekcyjno-wyrównawczych,

− III i IV poziom: nauczyciele wyższych klas szkoły podstawowej i średniej (gł. poloniści),

• profesjonalne ośrodki:

− kształcące (np.. szkoły teatralne i filmowe),

− opieki nad aparatem artykulacyjnym, głosowym, słuchowym (np. poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnie laryngologiczne, audiologiczne, foniatryczne itd.),

• ośrodki wspomagające amatorskie (np. kółka teatralne przy szkołach, MDK).

W obrębie wszystkich 4 specjalizacji funkcjonują wspólne filary opieki logopedycznej: rodzina, poradnia rewalidacyjna i przedszkole/szkoła97. Kaczmarek podkreśla, że „… ich zintegrowana współpraca, nadto nieodłącznie niezłomna wola i wytrwała dążność podopiecznego do osiągnięcia statutu pełnowartościowego członka powszechnej społeczności, stanowią o jej efektywności”98.

Autor dostrzega problemy funkcjonowania opieki logopedycznej99 w Polsce. Jego zdaniem wymaga ona wszechstronnego poszerzania i pogłębiania zarówno naukowego jak i praktycznego. Prezentowany przez niego model miał te braki zniwelować. Zakłada on:

− "…wykorzystywanie w działaniu profilaktycznym znajomości mechanizmu i czasu opanowania przez dziecko mowy,

− podjęcie natychmiastowego postępowania rewalidacyjnego w przypadku pojawienia się w mowie odchyleń od normy,

− formowanie właściwej, dla zapobieżenia niepożądanym następstwom psychicznym i społecznym, postawy wychowawców wobec dziecka z anomaliami językowego porozumiewania się,

− upowszechnianie nauczania rodziców i amatorów, wyrabianie w nauczycielach (przedszkola i szkoły) oraz w instruktorach zespołów amatorskich nawyku systematycznego i stałego krzewienia, a w profesjonalistach (w spikerach radiowych i telewizyjnych oraz w aktorach) nadto uintensywnionego uprawiania kultury żywego słowa, tak potocznego i publicystycznego, jak i artystycznego"100.

Zdaniem L. Kaczmarka ze względu na rosnące zapotrzebowanie społeczne na te usługi, znacznie rozbudowano logopedię korekcyjną, jednak jej działania są wciąż niezadowalające. Brak w jej organizacji i metodach pracy niezbędnych dla ich skuteczności przesłanek tj. wczesności, intensywności i kompleksowości. Jedynie w jej zakresie postuluje się profilaktyczność i ofensywność. Również logopedia wychowawcza jest niedoceniana, a artystyczna jest uprawiana właściwie tylko okazjonalnie. Surdologopedia, która istnieje w Polsce, jako składowa surdopedagogiki od 1820 roku, wymaga gruntownej reorganizacji101.