Читать книгу Największa klęska polskiego wywiadu - Marek Świerczek - Страница 6

¹ MOCR jest akronimem pełnej nazwy organizacji kontrolowanej przez GPU: Monarchiczeskaja Organizacja Centralnoj Rossiji, Trust (właściwie w wersji rosyjskiej Triest) zaś było oznaczeniem kodowym używanym w korespondencji z zagranicą na określenie MOCR; A. Krzak, Czerwoni Azefowie. Afera „MOCR-TRUST” 1922–1927, Warszawa 2010, s. 183; L. Nikulin, Miortwaja zyb’, Moskwa 1965, wersja online bez paginacji: http://royallib.ru/book/nikulin_lev/mertvaya_zib.html [dostęp: 21.11.2013 r.]

² R. Wraga, Trust, „Kultura” 1949, nr 4/21–5/22, Drymmer, Trust, „Kultura” 1965, nr 11(217), A.S. Gasparian, Opieracja Triest. Sowietskaja razwiedka protiw russkoj emigracji 1921-1937, Moskwa 2008; Michniewicz, Wielki bluff sowiecki, Chicago 1991; A. Krzak, Czerwoni Azefowie..; L. Nikulin, dz. cyt.; S. Wojciechowski, Triest. Wospominanija, Kanada 1974.

³ Operacja Trust w trakcie jej trwania była tajemnicą nawet WEWNĄTRZ GPU, z czego wynika, że dokumentacja operacyjna bynajmniej nie musiała odpowiadać prawdzie lub też nie trafiła w całości do archiwum, zwłaszcza, jeśli służyła potem jako kanwa do tworzenia operacyjnych klonów; por.: G. Bailey, The Conspirators, London 1961, s. 66.

⁴ W pracy będę stosował skrót GPU na określenie sowieckiej służby (ściślej sowieckiego kontrwywiadu cywilnego, czyli Kontrrazwiedywatielnogo Otdieła GPU), która w rzeczywistości w opisywanym okresie kilkakrotnie zmieniała nazwę (WCzKa – Wsierossijskaja Czezrezwyczajna Komisija po Bor’bie z Kontrrwolucijej i Sabotażom – 1917–1922, od grudnia 1922 do listopada 1923 GPU – Gławnoje Politiczeskoje Uprawlenije, od listopada 1923 do 1934 r. OGPU, czyli Objedinionnaje GPU). Wynika to z chęci uproszczenia nazewnictwa i niewprowadzania niejasności terminologicznych oraz z faktu, że pomimo zmian organizacyjnych i nazewniczych, zarówno funkcje, jak i kadra pozostawały zasadniczo niezmienione.

⁵ Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie (dalej: CAW), Oddział II Sztabu Generalnego (Głównego) Wojska Polskiego 1918–1939 (dalej: Oddział II), sygn. I. 303.4.2090, Kak waznik Triest (dokument niedatowany w języku rosyjskim – z kontekstu wynika, że jest to zeznanie Opperputa złożone w 1927 r.

⁶ L. Nikulin, dz. cyt.

⁷ James Jesus Angleton (ur. 9 grudnia 1917 r., zm. 11 maja 1987 r.), w latach 1954–1975 szef kontrwywiadu CIA (Associate Deputy Director of Operations for Counterintelligence). Wskutek analizy zeznań dwóch defektorów z KGB, A. Golicyna i J. Nosenki, doszedł do wniosku, że wysoko w strukturze CIA jest ulokowany sowiecki kret. Ta sprawa, mimo wieloletnich dochodzeń, nigdy nie została wyjaśniona, jednakże J.J. Angleton, choć został zmuszony do odejścia na emeryturę, był pierwszym oficerem CIA próbującym w pełni zrozumieć modus operandi KGB (por.: R. Helms, A Look over My Shoulder: A Life in the Central Intelligence Agency, Random House, New York 2003; M. Holzman, James Jesus Angleton, the CIA and the Craft of Counterintelligence, University of Massachusetts Press, 2008; T. Morgan, A Covert Life: Jay Lovestone, Communist, Anti-Communist, and Spymaster, Random House, New York 1999; W.F. Buckley, Spytime: the Undoing of James Jesus Angleton: A Novel, A Harvest Book Harcourt, San Diego, New York, London 2000; D.C. Martin, Wilderness of Mirrors: Intrigue, Deception, and the Secrets that Destroyed Two of the Cold War’s Most Important Agents, Harper & Row, New York 1980; E.J. Epstein, Podstęp. Niewidzialna wojna między KGB a CIA, Krosno 1993).

⁸ Identyczne założenie przyjął w swojej pracy G. Bailey: If much about the events [...] has still to be deduced and conjectured, a careful analysis of the existing documentation [...] does at least provide a first rough but coherent and integrated sketch of a patchwork of intrigue that may well be unparalelled in the history of mankind: G. Bailey, dz. cyt., s. IX.

⁹ KGB traktowało Trust i Syndykat jako case study na kursach dla oficerów przedsięwzięć aktywnych oraz model do operacji dezinformacyjnych, choć nawet swoim oficerom nie ujawniano całości operacji; Ch. Andrew, O. Gordijewski, KGB, Warszawa 1997, s. 92–93, 102.

¹⁰ T.H. Bagley, Wojny szpiegów, Poznań 2014, s. 134. Nawet w przypadku liczby 40 operacji może się ona okazać za mała. Opperput deklarował już w 1927 r., że OGPU ma „40 linii” podobnych do Trustu. Ponieważ stosował on wtedy taktykę „kłamania przez prawdę” (patrz dalej), nie da się wykluczyć, że jego enuncjacje odpowiadały faktom, choć trudno autorytatywnie stwierdzić w jakim stopniu.

¹¹ Tamże, s. 137–140. Por. opis operacji „Monastyr” na oficjalnej stronie rosyjskiego wywiadu; http://svr.gov.ru/history/operation4.htm [dostęp: 14.05.2016 r.]

¹² T.H. Bagley, dz. cyt., s. 139.

¹³ Jak pisał R. Wraga: Po drugiej wojnie światowej, „Trusty” stały się czymś nieodzownym w życiu międzynarodowym i nikt dziś nie jest w stanie sprawdzić, gdzie i kiedy są one organizowane przez komunistów, a gdzie powstają z inicjatywy „prywatnej”... [w:] J. Mackiewicz, Zwycięstwo prowokacji, Monachium 1962, s. 102.

¹⁴ T.H. Bagley, dz. cyt, s. 153.

¹⁵ Tamże, s. 150–153; Ch. Andrew, O. Gordijewski, dz. cyt., s. 342; E.J. Epstein, dz. cyt., s. 39.

¹⁶ T.H. Bagley, dz. cyt., s. 157; por.: D.J. Kaszeta, Lithuanian Resistance to Foreign Occupation 1940–1952, „Lituanus. Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Science” 1988, Volume 34, No. 3, wersja online: http://www.lituanus.org/1988/88_3_01.htm [dostęp: 11.04.2016 r.], V.S. Vardys, The Partisan Movement in Postwar Lithuania, „Lituanus. Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Science” 1969, Volume 15, No. 1, wersja online: http://www.lituanus.org/1969/69_1_02.htm [dostęp 11.04.2016 r.]

¹⁷ W literaturze przedmiotu na określenie tego typu operacji używa się wielu pojęć: inspiracja, dezinformacja, gra operacyjna, gra kontrwywiadowcza, prowokacja – uszczegółowienie pojęć oraz ustalenie zarówno związków między nimi, jak i różnic zostanie zamieszczone w dalszej części pracy.

¹⁸ Наступательность – образ действий контрразведки..обеспечивающий активность и инициативу, достижение максимальных успехов в борьбе с противником. Н. – представляет собой органзационно-технический принцип, которым стремятся руководствоваться разведывательные и контр разведывательные органы в своей деятельности. В соответствии с ним сторона действующая наступательно, достигает при прочих равных условиях найлучших результатов; Kontrrazwiedywateilnyj słowar’, Moskwa 1972, s. 171.

¹⁹ T.H. Bagley, dz. cyt., s. 240.

²⁰ Por.: J. Quiroga, Cuban Palimpsest, Minneapolis 2005; J. Preston, T. Weiner, A Document by Cuban Spy Talks of Acts Against CIA, „The New York Times” z 8 października 2000 r.; E. Volkman, Największe operacje szpiegowskie XX wieku, Warszawa 2000, s. 31–42.

²¹ Zagranicznaja Jaczejka Rossijskoj Monarchiczeskoj Organizacji.

²² Rzecz jasna, jaczejki MOCR powstawały w miastach, gdzie była silna biała emigracja, ale także z wykorzystaniem już istniejącej sieci agenturalnej GPU. Przykładem może być Berlin, gdzie w momencie powstania ZJARMA, w środowisku monarchistów działała rozgałęziona siatka wywiadowcza obejmująca m.in. trzech białych generałów: Iwana Zajcewa (skoligaconego z odpowiadającym za korespondencję z Trustem ROWS, gen. Arsenijem Zajcewem), Wiktora Jachontowa i Jewgenija Zelenina; por.: Ch. Andrew. W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina, s. 75–76. W Warszawie, prócz jaczejki Trustu, działała także agentura sowiecka niezależna od MOCR, lecz przezeń wykorzystywana, czego przykładem jest np. wykryta w 1927 r. siatka kierowana przez białego generała, Daniela Wietrienkę; Ch. Andrew, W. Mitrochin, dz. cyt., s. 81–82.

²³ Michniewicz, Wielki bluff sowiecki, Chicago 1991, s. 74.

²⁴ A. Krzak, Czerwoni Azefowie.., s. 179.

²⁵ T.K. Gładkow, Artur Artuzow, Moskwa 2008 – wersja online bez paginacji ze strony http://www.litres.ru/teodor-gladkov/artur-artuzov/, [dostęp: 16.03.2016 r.]

²⁶ Dowodem mogą być wspomnienia ówczesnego attaché wojskowego RP w Japonii, ppłk. SG Wacława Jędrzejewicza, z których wynika, że dane Oddziału II SG WP na temat RKKA (jeśli wierzyć Sowietom w 95 proc. nieprawdziwe) w ogólnych zarysach (mimo różnic w dyslokacji jednostek) zgadzały się z informacjami japońskiego Sztabu Generalnego; W. Jędrzejewicz, Wspomnienia, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 133, 159. Także attaché wojskowy w Moskwie, mjr dypl. Tadeusz Kobylański w styczniu 1927 r. przesłał do Warszawy materiały otrzymane od japońskiego attaché wojskowego, z całą pewnością pochodzące od Trustu; A. Pepłoński, Polski wywiad na ZSRR 1921–1939, Warszawa 1996, s. 102–103. Z ramienia wywiadu japońskiego z Trustem kontaktował się mjr Kurashige; K. Paduszek, Zajrzeć do mózgu Lenina. Wywiad II Rzeczpospolitej a postrewolucyjna Rosja, Łomianki 2016, s. 381.

²⁷ Brak też badań związków Trustu ze środowiskami dziennikarskimi (zwłaszcza spośród pism emigracyjnych), literackimi, czy masońskimi krajów, w których działały jego jaczejki; por. S. Mackiewicz, dz. cyt., s. 101. Nikt nie przeanalizował też związków białogwardyjskiej agentury GPU aktywnej w Truście z NSDAP, choć wiadomo, że te środowiska mogły się przenikać, choćby z racji związków ideologów NSDAP wywodzących się z Niemców bałtyckich i członków WMS; por.: M. Sayers, A.E. Kahn, The Great Conspiracy Against Russia, New York 1946, s. 40–42 (szerzej: M. Kellog, Rosyjskie źródła nazizmu, Poznań 2015) oraz z osiągnięciami wywiadu sowieckiego w połowie lat 20 XX w. w Berlinie, gdzie znajdowały się najsilniejsze rezydentury INO w Europie (Берлинская резидентура сумела приобрести довольно ценных источников в правительственных учреждениях, в контрразведывательных органах, политических партиях, в том числе и в НСДАП, получала политическую информацию из различных кругов не только Германии, но и ряда соседних европейских стран; Oczierki istorii rossijskoj wnieszniej razwiedki, pod red. J. Primakowa, t. 2, Moskwa 1996, wstęp, wersja online bez paginacji: http://coollib/com/b335274 [dostęp: 18.05.2016 r.].

²⁸ Brak skuteczności był skutkiem przemyślanej struktury doniesień Opperputa, która wykluczała pozytywne rozstrzygnięcia sądowe przy braku dodatkowych źródeł informacji.

²⁹ Najbardziej kuriozalnym przykładem jest nazywanie Opperputa... Operputinem – patrz: R. Pullat, Stosunki polsko-fińskie w okresie międzywojennym, Warszawa 1998, s. 125.

³⁰ Zachowanie ppłk SG Ludwika Bociańskiego na początku przesłuchania Opperputa w 1927 r. świadczy dobitnie o tym, że, choćby z grubsza, rozumiał wagę problemu. Z jego raportu wynika, że prawdopodobnie zdecydował się na dyskredytowanie enuncjacji Opperputa, gdy z jego zeznań wyniknęło, że prócz szeregowych oficerów Oddziału II SG WP, CAŁY Sztab Generalny WP miał być zinfiltrowany.

³¹ Odsunięto wprawdzie od służby osoby najbardziej skompromitowane, ale nie wpłynęło to na ich późniejszą karierę w administracji państwowej. Warto jednak pamiętać, że zdecydowane działania w sytuacji podejrzeń o infiltrację własnej struktury nie są częstym zjawiskiem w działaniach służb specjalnych, które – z racji tajności – są trudne do kontroli i zwykle chronią własne interesy.

³² Postąpiły tak nie tylko młode i niedoświadczone wywiady państw limitrofowych, ale także dysponujące ogromną tradycją wywiady francuski i angielski, które – pomimo ewidentnych dowodów na to, że Sowieci udający monarchistów aktywnie docierali do ich oficerów – wybrały opcję udawania, że nic się nie stało. Brytyjczycy posunęli się nawet do tego, że – choć ich oficerowie (w tym Sidney Reilly i kapitan Aleksander Ross z konsulatu w Rewlu) dawali się wodzić Rosjanom za nos równie łatwo jak wszystkie inne ofiary mistyfikacji – w rozmowie z polskim attaché wyśmiewali łatwowierność Finów – por.: CAW, Oddział II, sygn. 303.4.2090, list attaché wojskowego ppłk. SG Romana Michałowskiego nr 518/I/C z 26 maja 1927 r. zatytułowany „Kochany Tadku” (prawdopodobnie szef Oddziału II SG WP ppłk SG Tadeusz Schaetzel).

³³ Dowodem nie wprost jest brak materiałów w archiwach rosyjskich dotyczących wszystkich operacji zrealizowanych przez Dezinformbiuro, jak i agentury w nich użytej; A.N. Ickow, Ostroje orużije dezinformacji [w:] Oczierki.., dz. cyt.

³⁴ O tym, że Sowieci nie dzielili się doświadczeniami związanymi z Trustem nawet z najbliższymi sojusznikami można wnioskować z opracowań polskiego wywiadu PRL, np. Dora Taubman z Informacji Wojskowej w opracowaniu na temat Oddziału II SG WP pisała, że w latach 1921–1923 wywiad na ZSRR był skuteczny, docierając do sztabów RKKA (z czego wniosek, że GZI MON nie wiedział o tym, że od 1921 r. Oddział II SG WP był faszerowany dezinformacją), przyznając jednocześnie, że szczegóły „afery MOR” były GZI nieznane; D. Taubman, Komunikat nr 13. Krótka informacja o Wydziale Wywiadowczym Oddz. II Szt. Gł. za lata 1921-1929, GZI MON, Warszawa 1953, s. 10, 12.

³⁵ Sowieci wiedzieli o tym, że Oddział II SG WP przekazuje Francuzom i Brytyjczykom informacje nt. RKKA, dlatego też fałszywki były starannie przygotowywane. Np. w 1923 r. Trust dostarczył raport z danymi technicznymi wyposażenia RKKA na wypadek wojny, nr 2143/CC, na którym były autentyczne podpisy L. Kamieniewa, J. Unszlichta i B. Szaposznikowa; T. Gładkow, dz. cyt.

³⁶ Por. A. Krzak, Czerwoni Azefowie.., s. 7; A. Pepłoński, dz. cyt., s. 102–104.

³⁷ Patrz: Hoover Institution Archives (dalej: HIA), Nicolaevsky Coll.; tamże, Vrangel’s Coll; tamże, Melgunov Papers; tamże, Struve Papers.

³⁸ Znakomitym przykładem jest – skądinąd świetnie udokumentowana – praca Lazara Flejszmana (W tiskach prowokacji. Opieracja Triest i russkaja zarubieżnaja pieczat’, Moskwa 2003), gdzie przyjmuje się za absolutnie udowodnioną tezę, że Opperput był prawdziwym defektorem. Podobnie rzecz wygląda w pracach innych rosyjskich historyków, z których niektórzy (jak np. T. Gładkow) sugerują nawet, że zdrada Opperputa wynikała z uwikłania się w długi wobec oficerów Oddziału II SG WP; T. Gładkow, dz. cyt.

³⁹ Jednocześnie w paryskiej „Rossiji” i ryskim „Siegodnia” 18, 19 i 20 października 1927 r.

⁴⁰ The Birk Case, Official Report to the Department od State (USA Legation Riga-Latvia), 21 grudnia 1927.

⁴¹ N. Czebyszew, Triest – istorija odnoj liegiendy, „Wozrożdenije” z 5 i 16 sierpnia 1935 r.

⁴² W.M. Lewickij, Płany rozłożenija emigracji, „Monograph” z 21 maja 1936 r.

⁴³ A. Amfiteatrow, O Triestie, Ordien Judy Priedatielia, „Wozrożdenije” z 1 sierpnia 1935 r. i 31 października 1935 r.

⁴⁴ R.G. Rocca, The Trust, „The Center For Intelligence Studies” 1990, No 1 – wersja online: http://www.centerforintelligencestudies.org/THE_TRUST.html [dostęp: 3.01.2015].

⁴⁵ R. Wraga, Trust, „Kultura” 1949, nr 4/21 oraz 4/22.

⁴⁶ Tenże, Triest – istorija sowieckoj opieracji, Triest i wnutrienniaja linija, „Wozrożdenije” z 11 września 1950 r.

⁴⁷ Tenże, Russian Emigration After Thirty Years in Exile, „Eastern Quarterly”, t. 4, nr 1, styczeń 1951.

⁴⁸ Tezę o tym, że pod pseudonimem Bailey kryje się J. Niezbrzycki wysunął Władysław Michniewicz i – jak się wydaje – mógł mieć rację. W każdym razie, praca G. Baileya powtarza wiernie wszystkie elementy artykułu R. Wragi, np. sprawę rzekomego wykrycia przez Piłsudskiego fałszerstwa planu mobilizacyjnego; G. Bailey, dz. cyt., s. 57–58.

⁴⁹ N. Grant, A Thermidorian Amalgam, „The Russian Review”, New-Hampshire– Hanover 1963, t. 22, nr 4.

⁵⁰ Por. tenże, Deception on a Grand Scale, „International Journal of Intelligence and Counter Intelligence” 1986, t. 1 nr 4.

⁵¹ L. Nikulin, Miortwaja zyb’..

⁵² [...] восстановил в памяти народа забытые, ранее оклеветанные бандой Берия имена честных и преданных родине чекистов.К сожалениюо некоторых погибших, потом реабилитированных товарищах сказано слишком мало [...]; „Krasnaja Zwiezda” z 22 września 1965 r.

⁵³ W. T. Drymmer, Trust..

⁵⁴ W. Michniewicz, dz. cyt.

⁵⁵ S. Wojciechowski, Triest...

⁵⁶ Por. E.J. Epstein, Podstęp..

⁵⁷ R.G. Rocca, The Trust..

⁵⁸ L. Flejszman, dz. cyt. Być może uparte niedostrzeganie przez autora śladów OGPU w działaniach Opperputa także po jego ucieczce da się wytłumaczyć renesansem w Rosji zainteresowania białą Rosją i rosnącym kultem biełogo dieła, jednakże ta kwestia wymagałaby osobnej analizy

⁵⁹ A.S. Gasparian, Opieracja „Triest”..; tenże, OGPU protiw ROWS. Tajnaja wajna w Pariże 1924–1939, Moskwa 2008.

⁶⁰ Dla przykładu: A. Krzak w swojej pracy zauważa, że użycie przez GPU Wiktora Steckiewicza w kontakcie z Polakami było aberracją z punktu widzenia praktyki służb specjalnych i słusznie notuje, że był to dowód na całkowitą kontrolę operacyjną nad sytuacją ze strony GPU, jednakże nie rozwija tego wątku, poprzestając na zasygnalizowaniu czegoś, co absolutnie wymyka się logice operacyjnej, a co zostanie omówione w dalszej części pracy.

⁶¹ Przykładem koronnym może być nadanie agentowi GPU, wykorzystywanemu w Truście, Toivo Juhonpoika Vähä – po fikcyjnym aresztowaniu i skazaniu – nowej tożsamości. Jako Iwan Pietrow został pisarzem i dopiero na polecenie KGB w 1964 r. odkrył swoją prawdziwą tożsamość w rozmowach z L. Nikulinem.

⁶² Chyba najsłynniejszym (ujawnionym) przykładem takiej sytuacji w historii służb sowieckich był casus siatki nielegałów stworzonej w 1927 r. przez agentów GPU, Bertolda Ilka i Moritza Weinsteina, która miała obejmować Niemcy, Francję, Wielką Brytanię i Polskę. W 1933 r. okazało się, że „agenci” albo nie istnieli, albo byli krewnymi ww. rezydentów, zaś cała konstrukcja służyła do wyciągania funduszy z centrali; Ch. Andrew, W. Mitrochin, dz. cyt., s. 84–85.

⁶³ Zdaniem W. Mitrochina, archiwa Trustu były przechowywane w tzw. spiecfondach b. II Zarządu Głównego KGB, jednakże: Powtarzające się używanie wielu pseudonimów na określenie tej samej osoby w trzydziestosiedmotomowych archiwach operacji TREST oraz zadziwiające przemieszania faktów i fikcji sprawiały, że licznym oficerom KGB i historykom, studiującym te archiwa, nie udało się przedstawić jasnego obrazu operacji; Ch. Andrew, W. Mitrochin, dz. cyt. s. 92.

⁶⁴ H. Lewandowski, Podstęp, inspiracja i dezinformacja w działalności służb specjalnych, Warszawa 2000.

⁶⁵ Masterman, Brytyjski system podwójnych agentów 1939-1945, Warszawa 1973.