Читать книгу Sprawa Reinefartha - Philipp Marti - Страница 10

Przypisy

1 Stephan Linck, Lange Schatten der NS-Zeit. Gedenken und Aufarbeitung nach 1945 in Schleswig-Holstein, „Grenzfriedenshefte” 1 (2009), s. 23–34, tu s. 28.

2 W lokalnej prasie nekrologi zamieściły władze gminne, Lions Club i westerlandzkie Bractwo Kurkowe, którego członkiem Reinefarth był do końca życia. „Sylter Rundschau”, 9 V 1979.

3 Hermann Lübbe w wielokrotnie dyskutowanej rozprawie z 1983 opowiedział się przeciwko dominującej od lat sześćdziesiątych tezie o wyparciu przeszłości: względna „dyskrecja”, jak pisze, była raczej koniecznym „medium przemiany naszego powojennego społeczeństwa w ogół obywateli Republiki Federalnej Niemiec”. Hermann Lübbe, Der Nationalsozialismus im deutschen Nachkriegsbewusstsein, „Historische Zeitschrift” 236 (1983), s. 579–599, tu s. 585, 587. Na temat tezy wyparcia por. Alexander i Margarete Mitscherlich, Die Unfähigkeit zu trauern. Grundlagen kollektiven Verhaltens, Zürich 1967. To, że teza wyparcia przetrwała, dokumentują Ralph Giordano, Die zweite Schuld oder Von der Last Deutscher zu sein, Hamburg 1987, oraz zajmujący przeciwne stanowisko polemiczne Manfred Kittel, Die Legende von der „Zweiten Schuld”. Vergangenheitsbewältigung in der Ära Adenauer, Berlin 1993. Przegląd debat zamieszcza Hartmut Berghoff, Zwischen Verdrängung und Aufarbeitung. Die bundesdeutsche Gesellschaft und ihre nationalsozialistische Vergangenheit in den Fünfziger Jahren, „Geschichte in Wissenschaft und Unterricht” 49 (1998), s. 96–114. Pojęciowo podążam za Aleidą Assmann, która w odniesieniu do sytuacji we wczesnej Republice Federalnej wyróżniła i poparła przykładami pięć strategii wyparcia. Pod pojęciem wypierania nazistowskiej przeszłości jest więc tu rozumiana suma sposobów zachowania i publicznych dyskursów, które w odniesieniu do zbrodni nazistowskich zmierzają do „kompensacji”, „eksternalizacji”, „wyłączania”, „milczenia” i „przeinaczania”. Aleida Assmann, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, München 2006, 169–182.

4 Dobitny opis w: Alf Lüdtke, „Coming to Terms with the Past”. Illusions of Remembering, Ways of Forgetting Nazism in West Germany, „Journal for Modern History” 65 (1993), s. 542–572, zwł. s. 543–547.

5 Hans Erich Bödeker, Biographie. Annäherungen an den gegenwärtigen Forschungs- und Diskussionsstand, w: tenże (red.), Biographie schreiben (= Göttinger Gespräche zur Geschichtswissenschaft, t. 18), Göttingen 2003, s. 9–63, tu s. 12.

6 Jürgen Oelkers, Biographik. Überlegungen zu einer unschuldigen Gattung, „Neue Politische Literatur” 19 (1974), s. 296–309, tu s. 299.

7 Pierre Bourdieu, Aneks 1. Złudzenie biograficzne, w: tenże, Rozum praktyczny. O teorii działania, przeł. Joanna Stryjczyk, Kraków 2009, s. 62–68, tu s. 66. Por. na ten temat klarowną krytykę pióra Hansa-Christofa Krausa, Geschichte als Lebensgeschichte. Gegenwart und Zukunft der politischen Biographie, w: tenże, Thomas Nicklas (red.), Geschichte der Politik. Alte und neue Wege (= Historische Zeitschrift, Beihefte, NF, t. 44), München 2007, s. 311–332, tu s. 323–325.

8 Ulrich Raulff, Das Leben – buchstäblich. Über neuere Biographik und Geschichtswissenschaft, w: Christian Klein (red.), Grundlagen der Biographik. Theorie und Praxis des biographischen Schreibens, Stuttgart 2002, s. 55–68, tu s. 67.

9 Wolfram Pyta, Geschichtswissenschaft, w: Christian Klein (red.), Handbuch Biographie. Methoden, Traditionen, Theorien, Stuttgart 2009, s. 331–338, tu s. 331–333.

10 Poglądy Hansa-Petera Schwarza, biografa Adenauera, tamże, s. 320.

11 Por. Kraus, Geschichte als Lebensgeschichte..., s. 320.

12 Pyta, Geschichtswissenschaft..., s. 332.

13 Christian Meier, Die Faszination des Biographischen, w: Frank Niess (red.), Interesse an der Geschichte, Frankfurt/Main 1989, s. 100–111, tu s. 106–108.

14 Ulrich Herbert, Werner Best. Studium biograficzne. O radykalizmie, światopoglądzie i rozsądku 1903–1989, przeł. Magdalena Kurkowska, Warszawa 2007, s. 23.

15 Szczegółowo będzie o tym mowa niżej.

16 Tak brzmi logiczna argumentacja Longericha, do której się przyłączam. Peter Longerich, Was kann die Biographie-Forschung zur Geschichte der NS-Täter beitragen? Materiały przedstawione na konferencji poświęconej badaniom nad sprawcami w kontekście globalnym, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn, Januar 2009, s. 4–6.

17 Por. zasadniczo na ten temat: George L. Mosse, Die völkische Revolution. Über die geistigen Wurzeln des Nationalsozialismus, Frankfurt 1991, s. 249–326, oraz Herbert, Werner Best, s. 41–119.

18 U podstaw niniejszej pracy ma leżeć pragmatyczne, zorientowane na praktykę rozumienie pojęcia dyskursu, które w kontekście naukowym najlepiej ujął Habermas. Według niego dyskurs oznacza „nacechowane argumentacyjnie działanie komunikacyjne, w którym wyartykułowane roszczenia ważnościowe są badane pod kątem swojego uprawnienia”, cyt. za: Manfred Asendorf, Jens Flemming, Achatz von Müller, Volker Ullrich, Geschichte. Lexikon der wissenschaftlichen Grundbegriffe, Reinbek 1994, s. 155.

19 W tym miejscu należy podnieść kwestię kategorii sfery publicznej (Öffentlichkeit). Nawiązuję tu do wywodów Heiko Buschkego w studium poświęconym prawicowemu ekstremizmowi i narodowosocjalistycznej przeszłości w świetle prasy niemieckiej ery Adenauera. Buschke definiuje sferę publiczną wedle Jürgena Gerhardsa i Friedhelma Neidhardta jako system komunikacyjny pośredniczący między społeczeństwem a polityką. Jako taki jest on „miejscem artykułowania opinii i tematów przez obywateli i reprezentujące rozmaite interesy organizacje, zwracające się do polityki jako adresata rozwiązań problemów i jako instancji mającej za zadanie rozwiązywanie problemów, a jednocześnie służące demokratycznej kontroli «oddolnej»”. Z kolei aktorzy sceny politycznej potrzebują informacji o procesach kształtowania opinii publicznej, aby definiować swoje pozycje. Obraz tylko jednej – uniwersalnej – sfery publicznej byłby jednak zbytnim uproszczeniem. Należy raczej zakładać „istnienie mnogich sfer publicznych czy też cząstkowych sfer publicznych w formie parcjalnych przestrzeni komunikacji [...], które nie są w taki sam sposób wykorzystywane przez wszystkich członków danego społeczeństwa i które mogą się też częściowo wzajemnie wykluczać albo ze sobą konkurować”. Dla systemu politycznego w nowoczesnych państwach środki masowego przekazu stanowią podstawową płaszczyznę odniesienia w kształtowaniu opinii publicznej. W Republice Federalnej lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych rolę tę przejęła przede wszystkim prasa, a w dyskursach opiniotwórczych – i to właśnie w kontekście kwestii stosunku do narodowosocjalistycznej przeszłości – jako elity aspirujące do zwierzchności interpretacyjnej występowali dziennikarze. Publicystyczne wypowiedzi na określony temat, na przykład w formie komentarzy czy artykułów wstępnych, przedstawiały jednak zawsze tylko opinię opublikowaną, która wprawdzie mogła w sumie odzwierciedlać wyraźną tendencję opinii publicznej, ale nie może być z nią utożsamiana w sensie typu idealnego, poza tym niekoniecznie musiała się pokrywać z prywatną opinią większości zachodnioniemieckiego społeczeństwa, poświadczoną na przykład badaniami opinii publicznej. Znaczenie prasy dla niniejszej rozprawy nie wynika zatem wyłącznie z jej funkcji jako obserwatora i zwierciadła, lecz co najmniej w takim samym stopniu z jej roli jako aktywnego uczestnika w kształtowaniu opinii publicznej, a więc także jako wspomagającego pasa transmisyjnego dla decyzji politycznych i prawniczych oraz rozwoju wydarzeń w sprawie Reinefartha. Heiko Buschke, Die deutsche Presse, Rechtsextremismus und nationalsozialistische Vergangenheit in der Ära Adenauer, Frankfurt/Main 2003, s. 18–21, cyt. s. 18, 19; Jürgen Gerhards, Friedhelm Neidhardt, Strukturen und Funktionen moderner Öffentlichkeit. Fragestellungen und Ansätze, w: Stefan Müller-Doohm, Klaus Neumann-Braun (red.), Öffentlichkeit, Kultur, Massenkommunikation. Beiträge zur Medien- und Kommunikationssoziologie, Oldenburg 1991, s. 31–89. W celu teoretycznego umiejscowienia w kontekście wczesnej Republiki Federalnej por. także: Christina von Hodenberg, Konsens und Krise. Eine Geschichte der westdeutschen Medienöffentlichkeit 1945 bis 1973, Göttingen 2006, s. 31–86.

20 Pyta, Geschichtswissenschaft..., s. 334.

21 Por. np. Thomas Kühne, Der nationalsozialistische Vernichtungskrieg und die „ganz normalen” Deutschen. Forschungsprobleme und Forschungstendenzen der Gesellschaftsgeschichte des Zweiten Weltkriegs. Erster Teil, „Archiv für Sozialgeschichte” 39 (1999), s. 580–662; Rolf-Dieter Müller, Hans-Erich Volkmann (red.), Die Wehrmacht. Mythos und Realität. Im Auftrag des Militärgeschichtlichen Forschungsamtes, München 1999, tu cz. VII; Oliver von Wrochem, Erich von Manstein. Vernichtungskrieg und Geschichtspolitik, Paderborn 2006. Por. także: tenże, Kriegsdeutungen und gesellschaftliche Transformation. Wehrmachtikonen, Sinnstiftung und soldatische Identitäten in Westdeutschland, w: Kerstin von Lingen (red.), Kriegserfahrung und nationale Identität in Europa nach 1945. Säuberungsprozesse und nationales Gedächtnis, Paderborn 2009, s. 189–205.

22 Na temat funkcji, jaką procesy o przestępstwa nazistowskie spełniały jako stymulatory społecznej polemiki z narodowym socjalizmem por. pracę zbiorową pod red. Jürgena Osterloha i Clemensa Vollnhansa, NS-Prozesse und deutsche Öffentlichkeit. Besatzungszeit, frühe Bundesrepublik und DDR, Göttingen 2011. Por. także Annette Weinke, Strafrechtliche Abrechnung als Medium gesellschaftlichen Wandels? Bundesrepublik und DDR, w: Kerstin von Lingen (red.), Kriegserfahrung und nationale Identität in Europa nach 1945. Erinnerung, Säuberungsprozesse und nationales Gedächtnis, Paderborn 2009, s. 131–149.

23 Nowoczesne całościowe opracowanie historii policji porządkowej jako instytucji w Trzeciej Rzeszy pozostaje dezyderatem badawczym. Skąpy przegląd daje: Florian Dierl, Das Hauptamt Ordnungspolizei 1936–1945, w: Alfons Kenkmann, Christoph Spieker (red.), Im Auftrag: Polizei, Verwaltung und Verantwortung (Schriften, Villa ten Hompel, t. 1), Essen 2001, s. 159–175.

24 Na temat kariery Kurta Daluegego, szefa niemieckiej policji porządkowej od 1936, por. szkic biograficzny autorstwa Caron Cadle, Kurt Daluege – Der Prototyp des loyalen Nationalsozialisten, w: Ronald Smelser, Enrico Syring, Rainer Zitelmann (red.), Die braune Elite 2, Darmstadt 1993, s. 66–79. Dysertacja, na której opiera się ów szkic, pozostała nieopublikowana. Por. także Christoph Graf, Politische Polizei zwischen Demokratie und Diktatur: Die Entwicklung der preußischen Politischen Polizei vom Staatsschutzorgan der Weimarer Republik zum Geheimen Staatspolizeiamt des Dritten Reiches, Berlin 1983, s. 338–339. Na temat roli Daluegego jako dowódcy Nadokręgu SS „Wschód” w sporze z SA por. Robert L. Koehl, The Black Corps. The Structure and Power Struggles of the Nazi SS, Madison 1983, s. 36–84.

25 Jako całościowe opracowanie w dalszym ciągu nieodzowna publikacja Ruth Bettiny Birn, Die Höheren SS- und Polizeiführer. Himmlers Vertreter im Reich und in den besetzten Gebieten, Düsseldorf 1986. Por. także starsze opracowanie Hansa Buchheima, Die Höheren SS- und Polizeiführer, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 11 (1963), s. 362–391.

26 Na temat strukturalnych problemów personalnych Waffen-SS na najwyższym szczeblu dowodzenia por. Bernd Wegner, Politische Soldaten. Die Waffen-SS 1933–1945, Paderborn 1982, s. 288–291.

27 Por. np. Angela Borgstedt, Die kompromittierte Gesellschaft. Entnazifizierung und Integration, w: Peter Reichel, Harald Schmid, Peter Steinbach (red.), Der Nationalsozialismus – die zweite Geschichte. Überwindung – Deutung – Erinnerung. München 2009, s. 85–104. Szczególnie w odniesieniu do sprawców por. ostatnio: Christina Ullrich, „Ich fühl mich nicht als Mörder”. Die Integration von NS-Tätern in die Nachkriegsgesellschaft, Darmstadt 2011.

28 Por. cz. III, rozdz. 1, podrozdz. „Przełom w polityce wobec przeszłości”.

29 Poprawne byłoby określenie „prokuratura generalna” (Oberstaatsanwaltschaft), ale ze względu na czytelność będzie używana w dalszym ciągu tekstu forma skrócona.

30 Por. jako przegląd tendencji i perspektyw badań nad sprawcami: Dane Stone (red.), The Historiography of the Holocaust, Basingstoke 2004; Gerhard Paul, Klaus-Michael Mallmann, Sozialisation, Milieu und Gewalt. Fortschritte und Probleme der neueren Täterforschung, w: ciż (red.), Karrieren der Gewalt. Nationalsozialistische Täterbiographien, Darmstadt 2004, s. 1–32; Jürgen Matthäus, Historiography and the Perpetrators of the Holocaust, w: Dane Stone (red.), The Historiography of the Holocaust, Basingstoke 2004, s. 197–215; Gerhard Paul, Von Psychopathen, Technokraten des Terrors und „ganz gewöhnlichen” Deutschen. Die Täter der Shoah im Spiegel der Forschung, w: tenże (red.), Die Täter der Shoah. Fanatische Nationalsozialisten oder ganz normale Deutsche?, Göttingen 2002, s. 13–90. Por. także Kühne, Der nationalsozialistische Vernichtungskrieg..., s. 603–620.

31 Por. Paul, Von Psychopathen..., s. 16–20.

32 Por. Hannah Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, przeł. Adam Szostkiewicz, Kraków 1987.

33 Por. Paul, Von Psychopathen, s. 20–27.

34 Por. Christopher Browning, Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, przeł. Piotr Budkiewicz, Warszawa 2000; Daniel Jonah Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, przeł. Wiesław Horabik, Warszawa 1999. Spośród dużej liczby przeglądowych publikacji na temat debaty wokół tez Goldhagena por. np. Dieter Pohl, Die Holocaustforschung und Goldhagens Thesen, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 45 (1997), s. 1–48.

35 Peter Longerich, Tendenzen und Perspektiven der Täterforschung, „Aus Politik und Geschichte” 14–15 (2007), s. 3–7, tu s. 3.

36 Por. np. Klaus-Michael Mallmann, Gerhard Paul (red.), Karrieren der Gewalt. Nationalsozialistische Täterbiographien, Darmstadt 2004.

37 Por. np. Michael Wildt, Generation des Unbedingten. Das Führungskorps des Reichssicherheitshauptamtes, wyd. 2, Hamburg 2008; Jens Banach, Heydrichs Elite. Das Führungskorps der Sicherheitspolizei und des SD 1936–1945, Paderborn 1998; Ruth Bettina Birn, Die Sicherheitspolizei in Estland 1941–1944. Eine Studie zur Kollaboration im Zweiten Weltkrieg, Paderborn 2006; George C. Browder, Hitler’s Enforcers. The Gestapo and the SS Security Service in the Nazi Revolution, New York 1996; Karin Orth, Die Konzentrationslager-SS. Sozialstrukturelle Analysen und biographische Studien, Göttingen 2000; Carstens Schreiber, Elite im Verborgenen. Ideologie und regionale Herrschaftspraxis des Sicherheitsdienstes der SS und seines Netzwerks am Beispiel Sachsens, München 2008; Johannes Hürter, Hitlers Heerführer. Die deutschen Oberbefehlshaber im Krieg gegen die Sowjetunion 1941/42, München 2006, ostatnio także Christian Ingrao, Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS, przeł. Magdalena Kamińska-Maurugeon, Wołowiec 2013.

38 Por. Michael Mann, Were the Perpetrators of Genocide „Ordinary Men” or „Real Nazi”? Results from Fifteen Hundred Biographies, „Holocaust and Genocide Studies” 14 (2000), s. 331–366.

39 Na temat znaczenia pojęcia pokolenia dla nauk społecznych por. wprowadzająco Karl Mannheim, Das Problem der Generationen, „Kölner Vierteljahrshefte für Soziologie” 7 (1928), s. 157–185 i 309–330, oraz Hans Jaeger Hans, Generationen in der Geschichte. Überlegungen zu einer umstrittenen Konzeption, „Geschichte und Gesellschaft” 3 (1977), s. 429–452. O koncepcji pokolenia w odniesieniu do badań nad nazistowskimi sprawcami por. m.in. Herbert, Werner Best..., s. 47–51; Wildt, Generation des Unbedingten..., s. 23–29, 68–71; Gerhard Paul, Ganz normale Akademiker. Eine Fallstudie zur regionalen staatspolizeilichen Funktionselite, w: tenże, Klaus-Michael Mallmann (red.), Die Gestapo – Mythos und Realität, Darmstadt 1995, s. 236–254.

40 Por. Harald Welzer, Sprawcy. Dlaczego zwykli ludzie dokonują masowych mordów, przeł. Magdalena Kurkowska, Warszawa 2010; Helgard Kramer, Tätertypologien, w: taż (red.), NS-Täter aus interdisziplinärer Perspektive, München 2006, s. 253–309; Christoph Schneider, Täter ohne Eigenschaften. Über die Tragweite sozialpsychologischer Modelle in der Holocaust-Forschung, „Mittelweg” 20 (5/2011), s. 3–23.

41 Por. Paul, Mallmann, Sozialisation, Milieu und Gewalt..., s. 16–18.

42 Por. tamże.

43 Longerich, Was kann die Biographie-Forschung..., s. 1.

44 Ostatnio Ruth Bettina Birn: to oczywiste, „że programowe zamiary «nowych» badań nad przestępcami spełzną w rzeczywistości na niczym z powodu ograniczoności źródeł”. Birn, „Neue” oder alte Täterforschung? Einige Überlegungen am Beispiel von Erich von dem Bach-Zelewski, „Totalitarismus und Demokratie” 7 (2010), s. 189–211, tu s. 191.

45 Hans Mommsen uważa podejście biograficzne za „jedynie warunkowo użyteczne do analizy polityczno-społecznych struktur Trzeciej Rzeszy”, nacechowanych „systematyczną erozją autonomii jednostki na rzecz jej instrumentalnej rozporządzalności do celów reżimu”. Odnosi się to siłą rzeczy także do analizy motywów działania sprawców. Hans Mommsen, Probleme der Täterforschung, w: Helgard Kramer (red.), NS-Täter aus interdisziplinärer Perspektive, München 2006, s. 425–433, tu s. 426–427.

46 Stephan Lehnstaedt, Täterforschung als Kulturgeschichte. Ein neuer Blick auf die Ludwigsburger Akten, „Mitteilungen aus dem Bundesarchiv”, Themenheft 16 (2008), s. 72–83, tu s. 73.

47 Longerich, Tendenzen und Perspektiven..., s. 7.

48 Por. Ulrich Herbert, Rückkehr in die Bürgerlichkeit? NS-Eliten in der Bundesrepublik, w: Bernd Weisbrod (red.), Rechtsradikalismus in der politischen Kultur der Nachkriegszeit. Die verzögerte Normalisierung in Niedersachsen, Hannover 1995, s. 157–173, tu s. 173.

49 Por. Lutz Hachmeister, Die Rolle des SD-Personals in der Nachkriegszeit, w: Michael Wildt (red.), Nachrichtendienst, politische Elite und Mordeinheit. Der Sicherheitsdienst des Reichsführers SS. Zur nationalpolitischen Durchdringung der Bundesrepublik, Hamburg 2003, s. 347–369.

50 Por. Gerhard Paul, Zwischen Selbstmord, Illegalität und neuer Karriere. Ehemalige Gestapo-Bedienstete im Nachkriegsdeutschland, w: tenże, Klaus-Michael Mallmann (red.), Die Gestapo – Mythos und Realität, Darmstadt 1995, s. 529–547.

51 Por. Wildt, Generation des Unbedingten, rozdz. „Rückkehr in die Zivilgesellschaft”.

52 Por. Sebastian Lehmann, Kreisleiter der NSDAP in Schleswig-Holstein. Lebensläufe und Herrschaftspraxis einer regionalen Machtelite, Bielefeld 2007, rozdz. „Kreisleiter nach 1945”.

53 Por. Markus Roth, Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen – Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachkriegsgeschichte, Göttingen 2009, rozdz. „Politische Abrechnung nach 1945” i „Nachkriegskarrieren”.

54 Por. Stefan Noethen, Alte Kameraden und neue Kollegen. Polizei in Nordrhein-Westfalen 1945–1953, Essen 2003; Dieter Schenk, Auf dem rechten Auge blind. Die braunen Wurzeln des BKA, Köln 2001; Stephan Linck, Der Ordnung verpflichtet. Die Polizei 1933–1949. Der Fall Flensburg, Paderborn 2000, rozdz. „Von der Besatzungszone zur Bundesrepublik”.

55 Por. oprócz już wymienionych także np. Andrej Angrick, Besatzungspolitik und Massenmord. Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941–1943, Hamburg 2003, rozdz. „Epilog (...)”.

56 Najbardziej prominentnym przypadkiem jest z pewnością Werner Best. Por. Herbert, Werner Best..., rozdz. „Upadek i powrót na scenę polityczną” oraz „Przeszłość i teraźniejszość”. Niewiele mniej spektakularna była powojenna działalność Adolfa von Bomharda, byłego dowódcy policji porządkowej w Komisariacie Rzeszy „Ukraina” i spiritus movens długotrwałego zafałszowywania roli policji porządkowej podczas wojny. Por. Martin Hölzl, Grüner Rock und weiße Weste. Adolf von Bomhard und die Legende von der sauberen Ordnungspolizei, „Zeitschrift für Geschichtswissenschaft” 50 (2002), s. 22–43.

57 Por. Klaus-Michael Mallmann, Andrej Angrick (red.), Die Gestapo nach 1945. Karrieren, Konflikte, Konstruktionen, Darmstadt 2009.

58 Por. Ullrich, „Ich fühl mich nicht als Mörder”...

59 Por. Uwe Danker, Geschichten und Geschichtskonstruktionen für Gerichte und Öffentlichkeit. Täternarrationen am Beispiel des Hinrich Lohse, w: Sebastian Lehmann, Robert Bohn, tenże (red.), Reichskommissariat Ostland. Tatort und Erinnerungsobjekt, Paderborn 2012, s. 229–250, tu. s. 250.

60 Por. przeglądowo: Torben Fischer, Matthias N. Lorenz (red.), Lexikon der „Vergangenheitsbewältigung” in Deutschland. Debatten- und Diskursgeschichte des Nationalsozialismus nach 1945, Bielefeld 2007, oraz Thorsten Eitz, Georg Stötzel (red.), Wörterbuch der „Vergangenheitsbewältigung”. Die NS-Vergangenheit im öffentlichen Sprachgebrauch, Hildesheim 2007.

61 Bernhard Schlink, Die Bewältigung von Vergangenheit durch Recht, w: Helmut König, Michael Kohlstruck, Andreas Wöll (red.), Vergangenheitsbewältigung am Ende des zwanzigsten Jahrhunderts, Wiesbaden 1998, s. 433–451, tu s. 433. To, że pojęcie „przezwyciężanie przeszłości” (Vergangenheitsbewältigung) przebiło się jednak w języku publicznym, Fischer i Lorenz tłumaczą tym, że odznacza się wielowymiarową stosowalnością, a jako „sygnał dyskursu dotyczącego nazizmu” jest wyłącznie i nierozerwalnie związane z historią Niemiec. Por. Fischer, Lorenz, Lexikon der „Vergangenheitsbewältigung”..., s. 13–14, tu s. 14.

62 Por. Theodor W. Adorno, Was bedeutet: Aufarbeitung der Vergangenheit, w: tenże, Eingriffe. Neun kritische Modelle, Frankfurt/Main, wyd. 9, 1980, s. 125–146 [zob. wyd. pol.: Theodor W. Adorno, Co to znaczy obrachunek z przeszłością?, przeł. A.M. Kaniowski, w: O kondycji Niemiec. Tożsamość niemiecka w debatach intelektualistów po 1945, Poznań 2008, s. 119–135]. Zwrot „przepracowywanie przeszłości” jest dzisiaj używany w dużej mierze jako synonim „przezwyciężania przeszłości” ze względu jednak na mniejszą wewnętrzną sprzeczność często preferowany.

63 Por. na ten temat krytykę Helmuta Königa w odniesieniu do wyraźnie kulturoznawczego ukierunkowania obu wymienionych wyżej leksykonów „przezwyciężania przeszłości”: Helmut König, Sammelrezension zu Lexika der Vergangenheitsbewältigung von Fischer/Lorenz und Eitz/Stötzel, w: H-Soz-u-Kult, 20.10.2008, http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/rezensionen/2008–4-059 (dostęp: 17.I.2013).

64 Udokumentowanych np. w takich koncepcjach jak „kultura historyczna” (Geschichtskultur), „polityka wobec pamięci” (Erinnerungspolitik) czy „polityka pamięci” (Gedächtnispolitik), od ich pojęciowego stosowania w dalszej części niniejszej publikacji jednak odstępuję. Na temat koncepcji „kultury historycznej” por. Jörn Rüsen, Was ist Geschichtskultur? Überlegungen zu einer neuen Art, über Geschichte nachzudenken, w: tenże, Theo Grütter, Klaus Füßmann (red.), Historische Faszination. Geschichtskultur heute, Köln 1994, s. 3–26, „polityki wobec pamięci” por. Peter Reichel, Politik mit der Erinnerung. Gedächtnisorte im Streit um die nationalsozialistische Vergangenheit, München 1995, „polityki pamięci” por. Dirk Rupnow, Vernichten und Erinnern. Spuren nationalsozialistischer Gedächtnispolitik, Göttingen 2005, m.in. s. 86–87.

65 Norbert Frei, Polityka wobec przeszłości. Początki Republiki Federalnej i przeszłość nazistowska, przeł. Barbara Ostrowska, Warszawa 1999.

66 Por. Harald Schmid, Vom publizistischen Kampfbegriff zum Forschungskonzept. Zur Historisierung der Kategorie „Geschichtspolitik”, w: tenże, Geschichtspolitik und kollektives Gedächtnis. Erinnerungskulturen in Theorie und Praxis, Göttingen 2009, s. 53–75.

67 Por. miarodajnie na ten temat: Edgar Wolfrum, Geschichtspolitik in der Bundesrepublik Deutschland. Der Weg zur bundesrepublikanischen Erinnerung 1948–1990, Darmstadt 1999. Niekorzystnym następstwem niewzruszonej dominacji teoretycznej tego przekonywającego dzieła jest to, że – według ustaleń Schmida – dalszy rozwój koncepcji przechodzi od tamtej pory zastój. Por. Schmid, Vom publizistischen Kampfbegriff zum Forschungskonzept..., s. 71–72.

68 Przegląd wyników badań podaje np. Wolfgang Bergem, Geschichtspolitik und Erinnerungskultur. Forschungsbericht, „Jahrbuch für Politik und Geschichte” 1 (2010), s. 233–253.

69 Christoph Cornelißen, Was heißt Erinnerungskultur? Begriff – Methoden – Perspektiven, „Geschichte in Wissenschaft und Unterricht” 54 (2003), s. 548–563, tu s. 555, cyt. za: Modi memorandi – leksykon kultury pamięci, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Robert Traba, współpr. Joanna Kalicka, Warszawa 2014, s. 17.

70 Mathias Berek, Kollektives Gedächtnis und die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie der Erinnerungskulturen, Wiesbaden 2009, s. 38–39, 192. Na temat teorii kultury pamięci i pamięci zbiorowej por. także Assmann, Der lange Schatten...; taż, Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses, wyd. 4, München 2009; Astrid Erll, Kollektives Gedächtnis und Erinnerungskulturen. Eine Einführung, wyd. 2, Stuttgart 2011; Wulf Kansteiner, Postmoderner Historismus – Das kollektive Gedächtnis als neues Paradigma der Kulturwissenschaften, w: Friedrich Jaeger, Jürgen Straub (red.), Handbuch der Kulturwissenschaften, t. 2: Paradigmen und Disziplinen, Stuttgart 2004, s. 119–139; Helmut König, Politik und Gedächtnis, Weilerswist 2008.

71 Odnośnie do przedstawionych tu wywodów na temat „drugiej historii” narodowego socjalizmu por. Reichel, Schmid, Steinbach, Der Nationalsozialismus – die zweite Geschichte... s. 8–9, 15–17.

72 Por. w charakterze wprowadzenia: Harald Schmid, Regionale Erinnerungskulturen – ein einführender Problemaufriss, w: tenże, Erinnerungskultur und Regionalgeschichte, München 2009, s. 7–22; Harald Welzer, Claudia Lenz, Opa in Europa. Erste Befunde einer vergleichenden Tradierungsforschung, w: Harald Welzer, Der Krieg der Erinnerung. Holocaust, Kollaboration und Widerstand im europäischen Gedächtnis, Frankfurt/Main 2007, s. 7–40. W odniesieniu do Szlezwika-Holsztynu por. także Knud Andresen, Harald Schmid, Geschichtspolitik in Schleswig-Holstein nach 1945. Skizze eines Forschungsprojektes, „Demokratische Geschichte. Jahrbuch für Schleswig-Holstein” 19 (2008), s. 113–130.

73 Wyniki badań będą podawane sukcesywnie.

74 Fakt ten został stwierdzony także w niedawno opublikowanej pracy zbiorowej na temat Powstania Warszawskiego. Por. Hans-Jürgen Bömelburg, Eugeniusz Cezary Król, Michael Thomae (red.), Der Warschauer Aufstand 1944. Ereignis und Wahrnehmung in Polen und in Deutschland. Im Auftrag des Militärgeschichtlichen Forschungsamtes und des Zentrums für Historische Forschung der Polnischen Akademie der Wissenschaften, Paderborn 2011, s. 19.

75 Por. Niclas Sennerteg, Kat Warszawy, przeł. Wojciech Łygaś, Warszawa 2009.

76 Co do krytyki źródeł w toku analizy akt organów wymiaru sprawiedliwości dotyczących przestępstw z okresu narodowego socjalizmu por. Christoph Bitterberg, Die Richter und ihre Historiker. Zum Umgang mit NS-Prozeßmaterialien als historische Quellen (mps niepubl.), Hamburg, 1997; Michael Wildt, Differierende Wahrheiten. Historiker und Staatsanwälte als Ermittler von NS-Verbrechen, w: Norbert Frei, Dirk van Laak, Michael Stolleis (red.), Geschichte vor Gericht. Historiker, Richter und die Suche nach Gerechtigkeit, München 2000, s. 46–59; Ahlrich Meyer, Täter im Verhör. Die „Endlösung der Judenfrage” in Frankreich 1940–1944, Darmstadt 2005, oraz prace zbiorowe: Claudia Kuretsidis-Haider, Winfried Garscha (red.), Gerechtigkeit nach Diktatur und Krieg. „Transitional Justice” 1945 und heute. Strafverfahren und ihre Quellen, Graz 2010, rozdz. IV, i Jürgen Finger, Sven Keller, Andreas Wirsching (red.), Vom Recht zur Geschichte. Akten aus NS-Prozessen als Quellen der Zeitgeschichte. Göttingen 2009, rozdz. „Quellenkritik...”.

77 Kerstin Brückweh, Dekonstruktion von Prozessakten – Wie ein Strafprozess erzählt werden kann, w: Jürgen Finger, Sven Keller, Andreas Wirsching, Vom Recht zur Geschichte..., s. 193–204. Na temat apelu o historyczno-kulturowe podejście do akt organów wymiaru sprawiedliwości w postępowaniach w sprawie przestępstw nazistowskich por. także Wolfram Pyta, Prozesse gegen NS-Verbrecher als symbolische Ordnungen der Erinnerung an den Holocaust. Überlegungen zum erinnerungskulturellen Stellenwert der strafrechtlichen Verfolgung nationalsozialistischer Gewaltverbrechen, w: Kuretsidis-Haider, Garscha, Gerechtigkeit nach Diktatur und Krieg..., s. 97–112; Stephan Lehnstaedt, Mehr als nur die Verbrechen. Kulturgeschichtliche Fragen an Justizakten, w: Finger, Keller, Wirsching, Vom Recht zur Geschichte..., s. 167–179.

78 Por. Herbert, Werner Best..., s. 22. Kontakt z rodziną Reinefartha zapowiadał się wprawdzie całkiem obiecująco, ale później bez widocznego powodu się urwał.