Читать книгу Sirkusboere - Sonja Loots - Страница 6

Nadat Feeley sy been verloor het, is Frank se sirkus deur ’n hele reeks ongelukke getref, lastig en duur, en een oggend het Salvator Bugeja se leeus hom aan die bors, arms, kop en gesig gebyt. Die temmer het maande lank in die hospitaal om sy lewe geveg, hom verbeel dat hy staande toegejuig word in die Folies Bergère in Parys en oor vergete vertonings in Alexandra Palace in Londen geyl. Hy is later ontslaan, maar toe hy op die skip na Engeland klim, was hy vermink en platsak, al wat hy gehad het was die tweehonderd pond wat Frank met die groetslag in sy baadjiesak gestop het.

“Eliza het vreeslik geraas,” het Frank agterna vir Ben vertel. “Sy’t gereken ek moes die geld eerder vir die bank gegee het. ’n Deel van ons skuld gedelg het.”

“Tweehonderd pond ís ’n trop geld,” het Ben gesê.

“Salvator het elke pennie daarvan verdien. Hy was ’n kunstenaar. Hy was wêreldklas.”

Salvator se ongeluk het Frank swaarmoedig gestem. Dit het hom laat glo daar skuil rampspoed in die saagsels. Een aand in die Kaap het ’n wolkbreuk tydens die aandvertoning losgebars. Die tent was so vol soos dit in daardie dae geraak het, en die ponies aan’t galop in die ring toe die wind begin ruk, vlae reën teen die seil begin slaan en die lampe wild aan hul toue begin swaai.

“’n Sirkustent is nie ’n sambreel nie,” het Frank aan Ben verduidelik. “Reënbuie rinneweer dit. Die tent kom altyd tweede, dit eindig altyd in trane.”

Die kwartpale het kant toe gespat, die middelpaal het geknak en die gewig van die reën het die tentkoepel met ’n sagte sug op alles en almal laat neersyg. In die donker het benoude sirkusgangers knipmesse gebruik om skeure in die seil te sny sodat hulle na buite kon klouter; en toe Fillis sy tent die volgende oggend in die daglig beskou, was dit ’n verflenterde Aspoesterrok.

Frank het lang tafels van die sitplekplanke gemaak, die agter-gelate handskoene, kieries, hoede en baadjies daarop uitgepak en eenkant op ’n lendelam stoel gaan sit om te kyk hoe die vorige aand se plesiersoekers kom vroetel vir besittings wat hulle nuwer en meer waardevol begin voorstel het omdat hulle gevrees het dat dit vir altyd verlore was. Dit was met teleurstelling dat elkeen sy klam en vuil kledingstuk geëien en weer van ’n losgetrekte naat, verweerde voering of deurgeskifte gat onthou het.

Fillis kon sien hoe hul fantasieë druipstert wegsluip. Dit het sy keel laat toetrek. Hy moes wegkom. Oppak en verkas.

“Daar is altyd iets snaaks aan enige tragiese situasie,” het daardie staaltjie van hom geëindig.

“Nie altyd nie,” het Ben verskil.

“terwyl ek die volgende oggend die skade staan en takseer, sien ek ’n man daar ronddwaal. Hy begin my volg en mompel aanhoudend oor ’n verlore handskoen. ’n Handskoen, terwyl ek meer as ’n duisend pond se skade gely het! Hy was knaend, hy wou nie weggaan nie. Ek het op hom geskree en drie sjielings op die grond voor sy voete neergegooi. Vir nuwe handskoene en sodat hy my in vrede kan los. Eers toe hy buk en die geld optel, besef ek hy is simpel. Oorlogsimpel. Skrapnel in die brein.”

“Wat is snaaks daaraan?”

“Die nadraai was ’n geveggie met Eliza. Sy het gedink ek moes eerder vir háár ’n nuwe paar handskoene gekoop het. Dít was vir my snaaks. As jy weet wat ek bedoel.”

Dae lank het Frank die werkers aangejaag wat die tent moes lap. Die herstelwerk was skaars klaar toe gee hy opdrag dat alles opgepak en op die trein gelaai word. “Ons gaan op toer, ons is kláár met die Kaap,” het hy vir sy werkers gesê, maar stilgebly oor die feit dat die stadsraad hom in elk geval ’n maand vantevore finaal kennis gegee het.

terwyl Frank opgepak en van die Parade af padgegee het, was Ben nog in Engeland. Hy het dikwels gewonder wat sy eertydse oorlogsmakkers sou sê as hulle moes weet hoe hy met die vyand flikflooi. En die vrinne wat langs hom in die veld gesneuwel het, wat tussen klippers lê en leegbloei het en agterna haastig toegespit is, wat sou hulle dink? Wat sou húlle sê as hulle vanuit hul bossiesbegroeide grafte kon sien tot in die bevoorregte Britse kringe waar hy uit silwerskottels eet?

Lesingtoer se moer. Hy sou kastig in Engeland en Amerika gaan praat oor sy oorlogsmemoir. Hy sou ook probeer bemiddel en beïnvloed, maar hy was verkeerd oor die bui in Engeland. Hy hét nou wel vol sale getrek: In Liverpool, Belfast en Londen het hulle geluister na sy praatjies en gelag vir sy grappies. Hulle het gehou van sy diplomasie en was verras deur sy gematigde standpunt. Maar as dit kom by skadevergoeding en hulpverlening, was hul aandag nie by hom nie. Hulle was nie in sak en as soos die Boere nie. Die ou opstootjie daar doer in Afrika was van verbygaande belang. Die Britte was reeds weer bedrywig met ’n skermutseling in Somaliland; en aan’t vergeet en voortstorm en byhou met al die nuwe dinge wat elke dag bring.

Selfs die vurige ou Boerevriend Lloyd George se aandag was nie meer by die oorlog waarteen hy so fel gekant was nie. Verby was die dae toe hy in oorvol stadsale voor die vlagwuiwende, fluitjieblasende, voetstampende Birmingham-buffels en die stoelgooiende skares van Glasgow vir die Boere in die bresse getree het. Hy was besig om opgang te maak in die politiek, maar hy het nou vir voordeliger sake geveg as vir die vernielde Boere daar in verre Afrika. In die parlement het hy die agterbankers wakker gepraat, met soveel drif dat hulle hul kenne uit hul onderbaadjies gelig en moeisaam hul bene van die banke se rugleunings afgeswaai het. Hy het hulle aandag gehad, maar dit het nie meer oor Ben en sy makkers gegaan nie. Die Britse onderwyswet wat Balfour probeer deurdruk het, ja, dít het hom geïnteresseer. Dáároor kon hy ure lank praat.

“Ek het my bes gedoen om julle saak te stel,” het hy gesê toe Ben hom gaan opsoek. “Jy weet ek was nooit ten gunste van ons oorlog teen jou en jou mense nie. En jy weet hopelik watter prys ek vir my standpunt betaal het.”

Ben het ’n wenkbrou gelig. Hy het nie geweet nie.

“Ons pro-Boers was gehate mense, Ben. My teenstanders het doringdraad om bakstene gedraai en dit gegooi na die verhoë waarop ek staan en praat het. My seun is so geboelie dat ek hom uit die skool in Dulwich moes haal. En op die gholfbaan het die jingo’s my stokke gebreek.”

Hy het vir Ben koerantknipsels gewys oor ’n vergadering in Glasgow waar dinge so warm geraak het dat Lloyd in vermomming by ’n agterdeur moes uitglip. Hy het vir sy lewe gevrees. “Lees hier. Daar was ’n skare van dertigduisend. Met stokke en messe, en lús vir baklei. Dit was Chamberlain se mense en hulle wou niks goeds hoor van die mans wat besig was om hul seuns in Afrika dood te skiet nie. Ek was gelukkig om betyds weg te kom. Twee mense is daardie aand in die oproer dood.”

Twéé, het hy gesê, asof twee verdomp saak maak. Wat is twee simpel sotte teen al die derduisende wat op die slagveld stukkend geskiet is? Hulle moere. Hulle moere, wie hulle ook al was.

“En skielik was Lloyd George nuus,” het Ben gesê. “Dit het jou reputasie gevestig. Invloed gebring.”

Die politikus het sy skouers opgehaal. “Hulle weet nou met wie hulle te doen het. Ek is nie net die wilde Wallieser wat in die parlement oor streeksakies spartel nie. Vir my gaan dit oor die groot goed. Nasionale agendas.”

Wat sê mens vir só ’n man? Ben het met ’n bek vol tande daar gesit en gewonder wat die oorlog hóm in die sak gebring het. Wat was hy anders as ’n armgat generaal, flenters geveg en so rigtingloos aan’t ronddraf soos ’n afkophoender? Ja, hy het sy wrokke lekker wárm gebroei daar in Lloyd George se huis in Wandsworth, ’n huis met ’n kok en ’n huishoudster, waar invloedryke vriende die drumpel deurtrap. Hy is gasvry ontvang, maar die pecking order was duidelik.

“Julle Boere laat my dink aan die ou Walliese verbondsvolk,” het Lloyd oor sigare en sjerrie verduidelik. “Die hele Boerebevolking is so groot soos Carmarthenshire. Jou nasie bestaan ook uit pastorale gemeenskappe, soos ons voor die nywerheidsrevolusie was. Julle leef van die land af, en die Bybel is julle enigste boek.”

Ben het onthou dat daar in sy ouerhuis ’n plank was waarop ’n Bybel en ’n paar gebedeboeke staangemaak was. Dit was die somtotaal van die Viljoens se huisbiblioteek. Hy het opgekyk na die rakke vol boeke wat Lloyd van sy skoolmeesterpa geërf het. Boeke oor die geskiedenis, opvoeding, godsdiens en die natuurwetenskap, ensiklopedieë, Engelse poësie, Shakespeare se dramas en romans van Dickens en Hugo. Alles in groot teekiste aangery uit Lloyd se grootworddorp Llanystumdwy.

Die dag toe Lloyd vir Ben aan sy vrou voorstel, het sy geglimlag en gesê sy is so bly die miserable squabble is nou gesettle. Duisende van sy mense dood, kinders wat in die konsentrasiekampe so uitgeteer het dat hul ribbes soos skeermeslemme deur die vel gesteek het voordat hulle van honger en ontbering dood is, kinders wat soos afgeskeerde baardstoppels op die oop aarde weggegooi is, en sy noem dit ’n squabble. Ben moes dit vat. Hy moes dit uit haar hand uit eet. Hy was ’n gas in hul land en hul huis, ’n bedelaar om raad.

Hy het sy gasheer probeer pols oor Hollands as voertaal in skole. Moet die Boere dít ook nou prysgee?

“Jy kan my niks vertel van daardie stryd nie. My oom Lloyd is nou nog half doof omdat ’n onderwyser hom ’n oorveeg gegee het ná hy Wallies in die klas gepraat het.”

Maar meer as gemoedelike simpatie het Ben nie gekry nie. Hy het hard probeer dink aan ’n manier om iets met die man uit te rig, sodat die vriendskap nie vergeefs sou wees nie. Stel my voor aan Engeland se pro-Boers, het Ben gevra. My verslaande volk het ons eertydse bondgenote nou net so nodig as tydens die oorlog. En gee die ou bokram wat hom toekom, dít het Lloyd George darem gedoen. Die reël van diskrete etes saam met die dikgevrete deurwagte van Britse society was op die ou end al waarvoor hy goed was.

Hy het Ben voorgestel aan sir Edward Clarke, wat so baie geld gehad het dat hy, behalwe ’n groot huis op die oewer van die rivier in die dorpie Staines, ook uit sy eie sak ’n gotiese klipkerk met gebrandskilderde vensters en ’n kloktoring vir die dorp laat bou het. En aan die formidabele Charles Scott van Manchester. En aan die sjokolademagnaat George Cadbury, met wie Lloyd aan’t konkel was om ’n koerant te koop sodat hulle menings kon swaai.

Een diknek het ’n ander van Ben vertel, en wanneer hulle gerus was dat hy nie hul met-voorvader-se-voorletters-gegraveerde eet-gerei sou steel nie, het hulle hom na hul dinner parties en gentlemen’s clubs genooi. Na operas in die Savoy, herehuise, country manors en villas in die voorstede. Hy was een van die seisoen se rariteite. ’n Gawe grap om gaste mee te vermaak; min of meer op dieselfde vlak as die gesogte, eksotiese pynappels wat die gasvroue so graag op hul tafels ten toon gestel het voordat hulle dit op lange laas in dun skywe gesny het. Ontmoet ons vriend, generaal Ben Viljoen. Vars van die slagveld af. Vir die eerste keer vry ná sy lang verblyf op St. Helena. Dit is die stof van Afrika daar aan sy stewelpunte. Toe, skink vir ons.

Daar is drankies geskink, horlosies aan kettings gerinkel, nóg drankies geskink, sigare opgesteek en kaarte geskommel. Sy Engelse gashere het na hom geluister, maar met ’n halwe oor. Die stemming was lighartig. Die swaar lyf van Victoria was in haar graf, en Edward se Engeland was jolig. Ben se gepieker het ’n trifle tedious geraak. ’n Mens sit nie met so ’n lang gesig langs ’n biljarttafel nie. Sny die kaarte, kêrel!

Wat doen ’n verslaande generaal as ’n gefuif hom aan die gat byt? Hy hou sy glas sodat iemand dit kan volskink, natuurlik. Hy maak sy blinkgeskuurde bas by die oorwinnaars se etenstafels tuis en laai sy bord vol pap en room, geposjeerde en geroerde eiers, spek, ham, wors, gekruide niertjies, gerookte vis en koue vleis. Vir ontbyt. Vir middagete wei hy tussen die skinkborde vol galantiens, ham, tong, fisant, patrys, perskes, spanspekke, lemoene en bessies. Teen teetyd staan daar al weer torings toebroodjies en skons met konfyt en room. Aandete bestaan uit tussen agt en twaalf gange. Met sjampanje en wyn en whiskey en brandewyn heeldag lank, net wanneer jy wil. Ben het gesorg dat hy hom goed volstop.

Wanneer hy dikgevreet was aan die kos, was daar die vroue met hul verregaande hoede en haartooisels, ritselende onderrokke, slepende some en styfgerygde middellyfies. Daardie gedurige getrippel op die hoëhaksteweltjies, die kloutjies waarmee hulle krummels uit hul koekbordjies pik, die gedimpelde dye onder die rokke! Dit het hom laat dink aan pienkgepoeierde weergawes van dinosourusse, die uitgestorwe akkedisse waarvan die Britte soms die geraamtes gevind het wanneer hulle steenkoolmyne uitgrawe.

Wat staan ’n man te doen as hy soveel uitnodigings kry na soveel huise? Hy ruk op na die deure met die blink kloppers en donker posgleuwe en hy bars gewoon die wêreld van rankrosies en poeierdosies en silwersnuisterytjies binne. Boer op besoek was wat hulle wou hê en Boer op besoek is wat hulle gekry het.

Sy trouring het hy al tydens die oorlog afgehaal. Nie dat iemand hulle daaroor sou moeg maak nie. Dit was ’n ope geheim dat Lloyd by die vrou van een van sy politieke bondgenote lê. Kitty was haar naam en ’n regte kwaaikat was sy. En wat van Lloyd se vrou?

“Wat dink jy verkies sy?” het Lloyd met ’n snorklag geantwoord toe Ben hom vra. “’n Namby-pamby wat aan haar roksome klou of ’n egte derduiwel?”

Sover Ben kon sien, het die baljaardery geen prys gehad nie. Hy moes net onthou dat selfs ’n man wie se vrou jy beetgehad het, steeds nie jou speelmaat is nie. Hy het saam met sy gashere gevreet en saans swaar in die chesterfieldbanke neergesak, maar nie gerus en selfversekerd soos húlle nie. Om ’n Engelsman van ’n sekere klas te sien sit in sy huis met die roostuine, fonteine en tennisbane daaromheen, is om te sien hoe sit jy as jy nie sommer weer gaan opstaan nie. So seker sit jy net met die gewig van ’n seëlring aan jou pinkie, goue mansjetknope in jou hempsmoue, ’n erfhorlosie aan ’n ketting in jou sak, bronsbeslag op jou kierie se kop, mure vol boeke in jou biblioteek, deftige porselein op jou tafels, kosbaarhede op jou kaggelrakke, kristalkandelare aan kettings teen jou plafonne, tapisserieë en skilderye in vergulde rame en goue girandole teen jou mure, dik matte op jou vloere, standbeelde van Griekse gode in jou fonteine. En búite die netjiese marmerrelings om jou huis en tuin: reusagtige stede wat al eeue lank op hul plek staan, geanker deur die gewig van vergange beskawings se krummelende stadsmure, museums vol oorlogsbuit, paleise vol juwele en wapenrusting, kerke met grafte uit die vergetelheid onder die marmervloere en bowenal die gewig van die glorieryke Britse geskiedenis, waarvan die pas onder meer gemeet word deur ’n horlosie so swaar dat sestien perde dit deur die strate na die parlementsgebou in Westminster moes sleep.

Wat sou die ou verslete vegters wat in die oorlog onder sy bevel was tog verstaan van Ben se tyd saam met Lloyd George en sy invloedryke trawante? Ben het in Januarie 1903 in Engeland aangekom en teen die somer van daardie jaar was hy steeds aan’t ginnegaap in die geselskap van families wat sedert die tyd van die Tudors om die kantele van Carnarvon Castle hul bestaan maak. Hoe sou hy aan die dooies kon verduidelik van partytjies saam met manne soos George Cadbury, wie se familienaam die eerste keer in 1166 tydens die bewind van koning Hendrik II opgeteken is?

Hy sou nie kon nie. En waar sou hy tog begin as hy aan sy gas-here moes verduidelik van Ben Viljoen van Varkiesdraai, in 1868 in ’n grot gebore en steeds aan’t swerf?

Ons Viljoens het al onder baie bossies rondgeskrop, hooggeagte here. Hier kiep-kiep, daar kiep-kiep. My voorvader was ’n Franse Hugenoot wat na die Kaap gevlug het, maar van sý voorvaders weet ek niks. Pioniers piekel nie stambome saam nie; hulle skud dit af soos ou slangvel. Ons Viljoens se geskiedenis begin op die nuwe vasteland, op plase rondom die grensposte naby Umtata en op die oewer van die Tsitsarivier. Die rekords is vaag, die details min. Vader het grond gekry van die kafferkaptein Gnangeliswe en dit Varkiesdraai gedoop. Ek is daar in ’n grot gebore, my vader se vierde kind, in ’n tyd van skraal vooruitsigte.

God man, hulle sou hom mos uitgelag het.

Grot, ja. Dis waar my gesin toe gewoon het, ja. Glad nie so buitengewoon nie, lord Cadbury. Dis woeste wêreld. Varkiesdraai was geen sprokie nie. Vader is verskeie kere deur die Batet-stam aangeval. Hy het telkens vee in strooptogte verloor. Ons is daarvandaan Pondoland toe; later goudvelde toe. Dis eers onlangs dat ons dorpenaars geword het.

En wat sou hy sê oor sy lewe vóór die oorlog? ’n Boer sonder ’n plaas, bid jou dit aan! Konstabel, kantieneienaar, tikmasjiensmous, versekeringsmakelaar, koerantman en selfs, in ’n tyd toe die skuldeisers hom opgeskroef het, die dikbek wegryer van nagvuil by ’n hotel in Krugersdorp. Sanitary Contractor and General Commission Agent, het sy kontrak die saak probeer verdoesel.

Nee, hy het hulle eerder niks van sy verlede vertel nie. Soos dit was, het hulle hom erg genoeg vir die gek gehou. Hy was ’n skoot-hond in hul ontvangskamers, ’n troeteldier vir hul verveelde vroue, maar hy moes tog net nie probeer om man tot man met hulle te praat nie. Dit het hy finaal besef toe hy vir Chamberlain gaan sien het. Soos ’n skoolseun het hy daar sit en stamel. Is dit waar, het hy probeer, dat sy naam op ’n swartlys is van Boere en ander in die Transvaal wat nie in die nuwe Britse territories in diens geneem moet word nie?

Chamberlain het stram geglimlag. “Die name op daardie lys is van mans wat na bewering gevaarlik is vir ons ideale, omdat hulle dikwels gepoleerd voorkom, en ons met beloftes van vriendskap om die bos probeer lei. Is jy só ’n man, generaal Viljoen?”

Ben het gesê dit klink vir hom daar is die een of ander soort misverstand. Hy het deurgedruk, vertel dat hy dit oorweeg om weer koerantman te word. Hy sou graag ’n tweetalige blad met ’n versoenings- en vredesbeleid wou begin. Hy het die woorde “versoening” en “vrede” benadruk, maar hy kon dit nie daar laat nie. Sou die nuwe regering behulpsaam kon wees met stigtingskapitaal van tienduisend pond?

Chamberlain het hom nie reguit in die oë gekyk en hom daar en dan in sy peetjie gestuur nie. Hy het Ben verseker hy is favourably inclined en dat hy met Milner sou consult. Veel, veel later het Ben voëltjies hoor fluit dat Milner sy gat toegestop het. Ja, Ben Viljoen ken ook ’n paar mense. Mense wat mense ken. En volgens hulle was Milner se kabelgram oor die saak kort en kragtig: I should like to be rid of him – ends.