Читать книгу Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік) - Сяргей Балахонаў - Страница 5

У часе братавага вяселля мне адкрылася вялікая таямніца. На кухні бацькоў толькі-толькі выкупленай нявесты за пару хвілін да ад’езду ў ЗАГС давялося прапусціць па чароднай (ці не пятай ад рання) “маленечкай” ды ўлупіць пару лусцікаў. Сярод апошніх прыкметным быў і гастранамічны шык кулінарнае моды апошніх гадоў: батон з маслам і скрылёчкамі ківі. Дружка маладога зацеміў: “Старажытная беларуская страва”. Усе толькі пасмяяліся і шчасліва забыліся на гэты, нібыта, жарт. Я ж дастаў сабе з таго новы “адлом мазгоў”, як на тутэйшым слэнгу называюць стан блізкі да кагнітыўнага дысанансу, і пастанавіў ўсур’ёз заняцца высвятленнем старажытнасці традыцыі ківі ў гісторыі нашай Бацькаўшчыны.

Ужо ў рэштках зарубінецкай керамікі IV–V стст. сярод засохлых зернейкаў злакавых выяўляліся і драбнюткія бубкі прадстаўніка роду актынідыя – ківі. У пластах банцараўскай археалагічнай культуры гэтыя знаходкі яшчэ больш частыя. Падобныя факты ніколі не афішаваліся, бо падрывалі міфы бальшавіцкіх ідэолагаў пра спрадвечную беднасць беларускага краю. Чыста палітычнаю крамолаю магло стаць прызнанне таго, што ў дафеадальным 7 ст. жыхары Беларусі ўжывалі ківі, тады, як грамадзяне слаўнай БССР не маглі пабачыць у свабодным продажы хаця б апельсінаў ці бананаў. Нават класавы падыход не даваў камуністам помачы. Нельга было прыпісаць ужыванне ківі адно вышэйшым пластам зарубінецка-банцараўскага грамадства, бо давялося б карэктаваць усю савецкую гістарычную навуку аб тых часах.

Галоўным апірышчам гістпартаўскіх поглядаў пра той перыяд было паведамленне Пракопа Кесарыйскага (IV ст.), з якога вынікала, што тагачасныя славяне (балта-славяне?) не кіраваліся адным чалавекам, але спакон вякоў трывалі ў народапраўстве. Гэта, аднак, не перашкодзіла “кампетэнтным органам” адчыкрыжыць у таго ж Пракопа надта важкі момант (аднаўляем у квадратных дужках): “Яны (нашы прашчуры – С.Б.) ушаноўваюць і рэкі, і німфаў, і ўсялякіх дэманаў, прыносяць ім усім ахвяры і з дапамогаю гэных ахвяраў варожаць, [а самі ж вараць сабе сочыва з ківі і ядуць проста з гаршчкоў]”. У поўным “Стратэгіконе” Псэўдамаўрыкія (VІ ст.) чытаем пра славян “верхняга Барысфена”, то бок Дняпра: “У іх мноства размаітай жывёлы і зерня, якое складаецца ў скірды, а злашча проса і полба. Ядуць, бывае, і ківі. Адкуль бяруць – розуму не дабяру”.

Магчыма, ківі было складнікам нейкай язычніцкай стравы, а назва самае ягады табуявалася, назапашвала розныя псеўданімы, як гэта было з паганскімі багамі. Ёсць падставы меркаваць, што памянёнае сочыва з ківі не было простым джэмам ці канфіцюрам, а своеасабліва згатаванай п’янкой масай, на аснове якой гатаваліся рознага кшталту напоі. Якраз адсюль паходзіць троху састарэлае, прынамсі ў літаратурнай беларускай мове, слова “ківацца”, то бок хістацца, сёрбнуўшы лішку незвычайнага морсу. Пацверджанне таму знаходзім у архаічным беларускім фальклоры. Так у часе эратычнай зімовай гульні “Жаніцьба Цярэшкі” спявалася такая “наруглівая” прыпеўка:

Цяжкасці з выясненнем краіны-экспарцёра ківі ў Беларусь тлумачацца тым, што ніякага экспарту не было. Ківі вырошчваліся тут, напрыклад, у полацкіх падзямеллях. Самыя нетры зямлі крыўскай давалі той неацэнны скарб. Нельга скідваць з рахункаў імавернасць таго, што крывічы са сваімі супольнікамі заснавалі горад Кіеў, як эксперыментальную базу па вырошчванню ківі. І толькі ў пазнейшыя часы гэтай базаю авалодалі паляне, а за імі і варагі, якія слаба зналіся ў ківіводстве і амаль дашчэнту занядбалі гэтую галіну сельскай гаспадаркі. Але яшчэ доўга памяць пра даўнейшыя кіеўскія часы жыла ў народзе, бо і сёння на ўсходзе Беларусі можна пачуць прымаўку: “Язык да ківі дапытае”.

Палачане, памятаючы пра свае колішнія садочкі ў Кіеве, вялі з “маткай гарадоў рускіх” зацятае змаганне. Варажскай дынастыі, якая ў “стольном градзе” атайбавалася, надта ж карцела паспытаць небывалай у Скандынавіі ягады. “На седьмом веце Трояни връже Всеслав жребий о девицю себе любу… и скочи к грядам киви и дотчеся стружием злата стола киевскаго”, – чытаем у Шырынкоўскім спісе “Слова пра паход Ігараў”. Гэта дае падставы цвердзіць, летапісны “поруб”, дзе нібыта цягам колькіх месяцаў 1068–1069 гг. быў зняволены Ўсяслаў Чарадзей, быў насамрэч не турмою, а падземнай дзялянкай ківі. Няўмекі “руськия” князі прымушалі слыннага палачаніна аднавіць сад, які апошні раз даваў ураджай, відаць, яшчэ за часы Рагнеды Рагвалодаўны. Яна ў Кіеве апынулася з ведамай, але няслушна інтэрпрэтаванай гісторыкамі прычыне. Усяслаў жа, як вядома, пры першай-лепшай магчымасці даў з Кіева драпака (дарэчы на аднарогу), пакінуўшы ўраджай несабраным.

Між тым рознага памеру дзяляначкі ківі размяшчаліся ўва многіх куткох Беларусі. На выяўленых нядаўна ў Гомелі рэштках кляновай граматы (з кары клёна) ясна чытаецца: “Оже еси продал черепье, а купи ми, добро творя, киви на шест гривен”. Дакумент датуецца ХІІ ст. З таго ж часу паходзіць касцяны абразок з Магілёва, дзе адлюстраваныя святыя Барыс і Глеб у вобразе вершнікаў. І той і другі на правай руцэ трымаюць нешта эліпсоіднае, пакрытае поўсцю. Суправодны цяжкачытэльны надпіс тлумачыць: “Св[ят]ыя Б[о]р[и]с [и] Гл[е]б. Киви для П[е]р[у]на”. Лішні раз бачым мы добрае сведчанне заблытанасці рэлігійнае свядомасці жыхароў тагачаснае Беларусі: хрысціянскія святыя ўручаюць ягады паганскаму боству.

У Заслаўі ў культурным пласце ХІІІ ст. была знойдзена шахматная фігурка ў выглядзе ківі. Знаходка нідзе не экспануецца, бо першаадкрывальнікі лічаць яе часткай набору жорсткаэратычных шахмат ананімнага заслаўскага вычварэнца. “Мнозии ищуть да не обращуть. Инии жь и искати не пробують”, – можна прывесці з гэтай нагоды словы невядомага полацкага кніжніка таго часу.

Пад Мазыром яшчэ перад апошняй нямецкай вайною ляжаў вялікі камень-камлыга, якую тутэйшы люд называў не інакш як кіў-камень. З адзінага вядомага апісання (насценгазета Бабчынскага педтэхнікума “Чырвоны ахеолёг і краявед” ад 5 кастрычніка 1928 г.) вынікае, што кіў-камень (d=5 м) быў укрыты без парадку размешчанымі барозначкамі (даўжынёю ў 6–8 см) рукачыннага паходжання. Паспрабуйце ўявіць падобных памераў ківі, і уцяміце, што мазырскі камень быў прысвечаны менавіта гэтаму плоду.

Сакрэты ківіводства не дасталіся забыццю і ў эпоху Вялікага княства Літоўскага. Ягада па-ранейшаму значным чынам уплывала на грамадскую свядомасць. Нездарма сярод зафіксаваных у пісьмовых крыніцах ХIII – пачатку XVI ст. імёнаў старадаўніх літвінаў з зайздроснай рэгулярнасцю сустракаюцца і вельмі выразныя: Ківімонт, Ківігайла, Ківейка. “Тайны летапісец вялікіх князёў літоўскіх”, паведамляе, што князь Міндоўг “завсюды по лазни не толко медок до споживы брал”, але яшчэ захапляўся і “варивцем з киви и зиолак, бо то велми ку силе мужеской надобне было”. Чаму ж тады мы дзівімся з таго, што сямідзесяцігадоваму вялікаму князю спатрэбілася “умыкати” чужую жонку?!

Згодна з тым жа гістарычным дакументам вялікі князь Альгерд у адказ на маскавіцкую дыпламатычную правакацыю (праз пасла перадалі агонь ды шаблю, грозячыся такім чынам вайною) прыбыў разам з войскам на Вялікдзень пад Маскву. Прыбыццё гэтае зрынула Дзмітрыя Іванавіча ў жахоты. Калі іншыя кронікі цвердзяць, што гаспадар літвінаў і русінаў падараваў свайму калегу і апаненту велікоднае яйка, то “Тайны летапісец” адзначае інакшае: “И уручил Олкгирд Деметрию не яйце пасхальное, але киви литовское, чим оного князя злякал, бо николи того яблока не бачил а мнемал, иже речь с чаровництвом вязаная”. Ясна, што ніякага чараўніцтва там не было.

Прысутнічала ківі і на стале вялікага князя Вітаўта, што надта ўражвала іншаземных гасцей. Адзін з такіх, “влох” (італіец) Джакама Абламіні, згадваў у сваіх мемуарах (1450 г.): “У рутэнскага князя Віторыё, што тады валадарыў Літваніяй, на сталах еміны было покатам, асабліва мяснога. Адылі подзіў усіхны спаклікалі вялізманыя пасудзіны з ківі – той ягады, каторую нават папеж гады ў рады смакуе. Відовішча усіх узрушыла і падкрэсліла годнасць Віторыё як валадара вартага быць каралём”.

Што да спамянутых на пачатку гэтага артыкула бутэрбродаў, дык кволая намінка на іх адносіцца да мяжы ХV—ХVІ ст. Гетман Канстанцін Астрожскі, характарызуючы тагачасную палітыку Масковіі ў дачыненні да ВКЛ, трапна адцеміў: “Хочуть киви а булку изъести, масла не улизнувши”. Беспасярэдні ж рэцэпт гэтае закускі прысутнічае ў рукапісным зборніку “Потравы вшеляки ку беседам панским” (1596 г.): “Бери ломоть хлеба бялэго, умасти оный маслом коровим, а по версе кронжки от киви положь. Будешь ядати, нихто за ушшу не отволочит, а звлаще после горилки”.

Нельга, аднак, думаць, што ківі ўжываліся толькі асобнымі сацыяльнымі групамі. У той ці іншай ступені гэта ягада была даступная ўсім. У старабеларускай студэнцкай песні (не пазней канца ХVІІ ст.) ёсць такія характэрныя радкі:

У гарадскім рамансе сярэдзіны ХVІІІ ст. з т. зв. “Курніцкага сшытку” лірычная гераіня ўздыхае аб страчанай прыхільнасці да яе з боку былога каханка:

У інвентары вёскі Шарсцін (сучасны Веткаўскі раён) 1609 г. адзначаецца, што сяляне выконвалі для пана Ленскага не толькі традыцыйныя павіннасці, але яшчэ і “кивийное”. Паводле дакумента прыгонныя мусілі “з дыму кождого в осень по 25 киви побритых сплатити”. Пан Ленскі або быў задужа далікатным і грэбаваў першасным выглядам спелае ягады, або ўяўляў з сябе зацятага прыгонніка, якому – хлебам не кармі! – дай толькі памучаць сацыяльныя нізы.

У попісах маёмасці астравецкага кляштара дамініканаў (1639 г.) сярод іншага наяўнага на той час за ягонымі мурамі правіянту згадваюцца “дзесят фасок – з бочку виленскую кожная – з варивом киви”. Праваслаўны святар Нікадзім, звяртаючыся з казанню да магілёўцаў (блізу 1683 г.), выславіўся: “Аще горелицы крякнеш, буде безплоден ден. Аще же киви снедеш – получный, лепый и много для здравия приятный”. Пра карыснасць ягады для здароўя айцец не падманваў, хоць пэўна і ведаў пра якое здароўе вядзецца.

І ў “Лякарствах дамовых” (1619), і ў “Доме лячэння” (1625), якія амаль цалкам парывалі з сярэднявечнымі псеўдамедычнымі прыдумкамі, фігуруе рэцэптура шматлікіх узвараў з ківі ў спалучэнні з іншымі інгрэдыентамі (арэхамі, смятанай, яечным бялком). Рэкамендавалася таксама простае ўжыванне ягады, бо “дапамагае барза канец дзяржаць на пагатове”. Лексіка сведчыць, што аўтар “Дома лячэння” быў знаёмы з паўлегальнымі “Арыстотелевыми вратами”. Сімяон Полацкі досыць стрымана азываўся аб ахвотніках спажываць ківі, папераджаючы такіх:

Але не царква і яе паасобныя дзеячы прычыніліся да поўнага занядбання ў нас ківіводства. Так ужо сталася ў гісторыі беларускай, што многае добрае і пазітыўнае скончылася пры канцы ХVІІІ ст. пасля “воссоединения” з Расіяй. Падобна адбылося і з ківі. Яшчэ за доўга да падзелаў Рэчы Паспалітай лёс ківі быў вырашаны ў Полацку. Ліпеньскім вечарам 1705 г. пасля вядомага інцыдэнту ў Сафійскім Саборы расійскі манарх Пётр І ласаваўся тутэйшымі прысмакамі. З’еў і пару бутэрбродаў з ківі, а маленькае зернейка ад ягады прыліпла дзесьці ў царскім горле. “Зачали его императорское величество кашлять зело, – распавядае ў сваім дзённіку адзін з тагачасных целаахоўнікаў цара Мікіта Павелін, – вплоть до того страшен был кашель оный, иже пришлося Петра Алексеича скамеечкой дубовой по спине звездошити”. Угневаны імператар зараз жа загадаў зніштажаць, дзе патрапяцца, агародчыкі ківі. А потым наагул запавеціў рабіць гэта ж і сваім наступнікам.

Пераемнікі Пятра старанна выконвалі ягоны наказ, змагаючыся з “чертовой ягодой подземной, коя из литвина богатыря лихого творит”. Таму пасля падзелаў Рэчы Паспалітай на беларускіх абшарах разам з руйнаваннем замкаў ды земляных умацаванняў адбывалася разбурэнне ўсяго, што толькі магло нагадаць расійцам пра тую ягаду. Калі за часы Аляксандра І апамяталіся, захацеўшы частавацца таннымі беларускімі пладамі ківі, было ўжо надта позна ратаваць справу. Даўняя галіна беларускае гаспадаркі спыніла сваё існаванне. І толькі спарадычна народная памяць давала знаць пра ківі. У адным са спісаў “Энеіды навыварат” упамінаюцца “мязгі і ківі рашаты”. У 1857 г. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч у лісце да Ўладзіслава Сыракомлі хваліўся, што сканчае новую вершаваную аповесць “Век з ківі векаваць”. Лёс гэтага твора невядомы. Пэўную інфармацыю ўжо за савецкім часам меў Вацлаў Ластоўскі. У 1927 г. ён прапанаваў увесці ў кампазіцыю новага герба БССР заміж канюшыны ягады ківі. Але нават такая памяркоўная прапанова, бо рэальна Ластоўскі хацеў бачыць гербам Беларусі “Пагоню”, была адхілена як контррэвалюцыйная і нацыяналістычная.

Гісторыя з ківі на Беларусі і сёння замоўчваецца. Толькі гурт N.R.M у 1996 г. голасам Лявона Вольскага з горыччу адцеміў: “У нашай краіне няма бананаў і ківі” (слухай “Песню падземных жыхароў”). Дык давайце ж, спажываючы ківі, штораз нагадваць сабе і сваім субяседнікам пра беларускую традыцыю гэтай прыўкраснай ягадкі!

2003 г.