Читать книгу Podróże z Albertem Einsteinem - Ètienne Klein - Страница 5

Nauka wróżbiarska ma kruche podwaliny, toteż zdarza się, że późniejsze dzieje gwałtownie zadają kłam jej przepowiedniom.

„Pan nigdy niczego nie osiągnie”, grzmiał pewnego pięknego ranka w 1895 r. profesor greki w gimnazjum Luitpolda, zwracając się do ucznia nazwiskiem Einstein, który twierdził w proteście, że nie dopuścił się żadnej obrazy. „Przez samą swoją obecność nadwątla Pan szacunek klasy wobec mnie”5, odparł mierny wieszcz.

W Monachium Einstein miał wrażenie, że nauczyciele, ci porucznicy, są do niego wrogo nastawieni. Wrażenie bez wątpienia uzasadnione: „Z powodu mojej słabej pamięci – wspomina – rutynowość i monotonia metod nauczania sprawiały mi wiele trudności, których pokonywanie zdawało mi się bezcelowe. Wolałem więc znosić wszelkiego rodzaju kary, zamiast wkuwać par cœur [na pamięć] i potem to wyklepywać”6.

Co się tyczy kolegów z klasy, to traktowali oni jak dziwadło tego piętnastoletniego chłopca, który choć dobrze zbudowany, nigdy nie grał w piłkę, niechętnie biegał i wcale się z nimi nie integrował. Dziwili się też, widząc, że czyta książki popularnonaukowe niestosowne do jego wieku, np. Bibliotekę popularną nauk przyrodniczych Bernsteina, Siłę i materię Büchnera, Kosmos Alexandra von Humboldta lub jeszcze Traktat o geometrii płaskiej Spiekera – upominki od Maksa Talmeya, biednego studenta medycyny, który przez kilka lat co tydzień jadał w domu Einsteinów. Koledzy z klasy nie rozumieli też zbytnio jego braku entuzjazmu wobec zbliżającej się służby wojskowej. Einstein okazywał instynktowną awersję do przemocy i brutalności. Nie lubił defilad wojskowych, coraz częściej maszerujących głównymi ulicami niemieckich miast. Nienawidził łomotu podkutych obcasów o bruk. Było dla niego obrzydliwością, że członkowie rządu noszą wojskowe mundury i że w militarne stroje ubierają się kierowcy taksówek. Okoliczności te skrajnie go drażniły, a w końcu doprowadziły do rozstroju nerwowego, zwłaszcza że od kilku miesięcy był pozostawiony sam sobie. Z powodów finansowych jego rodzina musiała przenieść się do Włoch – ojciec Einsteina stracił kontrakt w Monachium na dostarczanie oświetlenia miejskiego. Młody Albert poszedł więc do lekarza rodzinnego, który zgodził się wydać mu zaświadczenie o konieczności co najmniej półrocznego odpoczynku wśród bliskich, ze względu na stan zdrowia. Einstein poprosił swojego nauczyciela matematyki o list potwierdzający, że jego rzeczywista wiedza odpowiada poziomowi uniwersyteckiemu, a następnie opuścił gimnazjum7 w samym środku roku szkolnego. Od dawna wiedział, że nigdy nie będzie mógł dostosować się ani do nauczania opartego na strachu, ani do żelaznej dyscypliny, ani do oświaty krzewionej w umysłach za pomocą nie kaganka, a łuczywa.

I tak 29 grudnia 1894 r. pojechał koleją do Mediolanu. Jego ojciec Hermann, inżynier samouk, zapalony czytelnik Schillera i Heinego, prowadził tam od kilku miesięcy, wraz ze swoim bratem Jakobem, małą wytwórnię elektrochemiczną Officine elettrotecniche nazionali Einstein, Garrone e C., którą założył dzięki pomocy finansowej udzielonej przez rodzinę żony osiadłą w Genui. Swoim rodzicom, zdumionym taką zuchwałością, Albert oznajmił, że jego noga nigdy więcej nie postanie w Monachium. Tym samym przekreślił możliwość zapisania się kiedyś na niemiecki uniwersytet. Ale, by uspokoić ich co do swojej przyszłości, zapewnił, że do jesieni samodzielnie przygotuje się do egzaminów wstępnych w Instytucie Politechnicznym w Zurychu, szkole kształcącej inżynierów i nauczycieli przedmiotów ścisłych, wówczas (i dzisiaj) bardzo prestiżowej, przyjmującej licznych studentów zagranicznych. Jak zapowiedział, tak zrobił i uczył się zawzięcie przez kilka miesięcy.

Jego młodsza o dwa lata siostra Maja8 opowiada, że już wówczas sposób pracy Einsteina wykraczał poza utarte schematy: w domu rozgwar, a on potrafił siąść na uboczu, w rogu kanapy, z papierem, piórem i nieostrożnie postawionym na oparciu mebla kałamarzem, i zagłębić się w jakiś problem z takim skupieniem, że toczone wokół rozmowy zdawały się raczej go inspirować, aniżeli mu przeszkadzać. Przez całe życie zachowywał tę niezwykłą zdolność do bycia w danym miejscu, a zarazem trochę gdzie indziej, do myślenia w każdych okolicznościach dzięki temu, że bez specjalnego wysiłku teleportował się do swego rodzaju mentalnej izolatki, która czyniła go odpornym na panujące na zewnątrz zamieszanie. Umiał nawet wyobrazić sobie, że jest w innym miejscu niż to, w którym istotnie się znajdował. Wiele lat później, pewnego dnia w 1915 r., jego pasierbica Margot, zaniepokojona tym, że od godziny siedzi w łazience, zawołała go głośno. „Byłem przekonany, że jestem w swoim gabinecie” rzucił Einstein, wychodząc z łazienki. Przez cały ten czas pracował, siedząc w wannie. Pół wieku później, w roku 1967 r., jego młodszy syn Hans Albert przytoczy na antenie BBC wspomnienie przekazane mu przez matkę, która mawiała: „Twojemu ojcu tak naprawdę nie przeszkadzał nawet najbardziej świdrujący płacz niemowlęcia. Pracował dalej, jak gdyby hałas wywoływał u niego głuchotę”.

Ta zdolność do uniezależniania się od harmidru, nawet najgłośniejszego, odosabniania się w każdych okolicznościach, utrzymywania niezakłóconego toku myśli, jest bez wątpienia jednym z warunków wolności umysłu. Pozwala wejść na samotniczą ścieżkę tego, co z zewnątrz określa się jako „bycie oryginałem”. Jest też na pewno kosztem, jaki płaci się za torowanie drogi dla działania twórczego. Ale Einsteinowi koszt ten wydawał się niemal zerowy.

Niektóre umysły są tak właśnie zbudowane: wygląda na to, że nie widzą żadnego powiązania, żadnej sprzeczności między zgiełkiem a skupieniem9.

Podobnie jak Nietzsche, Rilke, a w istocie jak wielu, wielu innych, Einstein uległ czarowi Włoch. Jego rodzice zajmowali duże mieszkanie w pałacu księcia Alberta Trivulizia, gdzie hrabina Clara Maffei prowadziła swój salon, który służył za miejsce spotkań głównym architektom włoskiego zjednoczenia. Od razu polubił temperament Włochów, ich naturalność, epikureizm, wyrafinowanie. Szybko zyskał przyjaciół i przez kilka miesięcy pozwalał sobie żyć, zwiedzając muzea, kościoły i galerie sztuki, wsłuchując się ze smakiem w muzykę i piosenki, które rozbrzmiewały na każdym rogu ulicy. Odkrył tak ulubioną przez Stendhala „krainę doznań”… Einstein regularnie wyprawiał się, pieszo lub na rowerze, w Apeniny i w głąb Umbrii. Rodzina była jednogłośna: przechodził przemianę. „Sposób życia Włochów – pisała jego siostra – krajobrazy, sztuka, wszystko go pociągało, by później, gdy był w oddaleniu, stać się obiektem tęsknoty”10. Rozświetlił się zakątek serca.

Albert otwierał się tym łatwiej, że mógł na co dzień rozmawiać z jednym z tych, którzy w dzieciństwie rozbudzili w nim wrażliwość na piękno matematyki – ze stryjem Jakobem, wybitnym inżynierem, absolwentem szkoły politechnicznej w Stuttgarcie; stryj stale dawał mu matematyczne „zagadki”. Znajdując rozwiązanie, młody Albert wydawał okrzyki niczym piłkarz po zdobyciu bramki. Mógł też czytać prenumerowane przez Jakoba pisma elektrotechniczne. W tamtym czasie, w latach intensywnego rozwoju oświetlenia elektrycznego w miastach Europy, między innymi we Włoszech, szczególnie fascynowało go jedno zagadnienie: fale elektromagnetyczne, tożsame ze światłem, odkryte w 1888 r. przez niemieckiego uczonego Heinricha Hertza, dziesięć lat po tym, jak w swoich równaniach przepowiedział je Szkot James Clerk Maxwell. Tajemnicza natura fal poruszała świeży umysł młodego człowieka, który zadawał sobie na jej temat całe serie pytań. Przykład: „Czy zewnętrzne pole magnetyczne może zmieniać prędkość rozchodzenia się fal w przestrzeni?”.

Niewątpliwie to właśnie wówczas Einstein rozpoczął długie, trwające całe życie osobiste poszukiwanie, wkładając w nie cały rozmach, z jakim w nastoletniości przeżywa się pasje.

W czerwcu 1885 r., kilka miesięcy po przyjeździe do Mediolanu, wysłał do mieszkającego w Stuttgarcie wuja, Caesara Kocha, również inżyniera, pięciostronicową rozprawkę zatytułowaną O obecnym stanie badań nad eterem w polach magnetycznych11, napisaną po niemiecku, gotykiem, na kartkach ze szkolnego zeszytu. Mając niespełna piętnaście lat, wymieniał w niej tematy badawcze, które chciał zgłębiać w ciągu życia. Wszystkie one miały związek z propagacją fal świetlnych w przestrzeni. Jeden z nich w szkicowej formie zapowiada problem, który – rok później w Aarau, wyobrażając sobie, że siedzi okrakiem na promieniu światła – Einstein wyrazi w tych słowach: co by się stało, gdyby światło wydzielało światło? Pytanie to otwiera drogę dla innych: jaka byłaby prędkość wyemitowanej fali? Czy mogłaby ona poruszać się szybciej niż światło emitujące? Ale czy w takim razie światło biegłoby szybciej niż światło? Czy nie można by w ten sposób zbudować ruchomych schodów dążących do nieskończoności? Pytania niewiarygodne, zdumiewające dlatego, że u ich twórcy widać jednocześnie duszę dziecka i intelekt dorosłego. To, co Einstein wiedział o sposobie, w jaki fizycy myśleli o świetle i je opisywali, nigdy nie ograniczało ani nie wyczerpywało jego własnych pytań. Przeciwnie, dawało im napęd.

Dziesięć lat później Einstein będzie w stanie odpowiedzieć na pytania, które od czasów nastoletnich towarzyszyły mu jako fantomatyczna obecność, dręczące cienie, zwiastuny przyszłych dzieł. Prawdziwy geniusz jest sprawą zarówno piorunujących przebłysków, jak i cierpliwości. Końcowa jasność budzi się po długim błądzeniu, niezbędnych przejazdach bocznymi drogami, z pozoru bezowocnych monomaniach, u których kresu nareszcie wszystko się zmienia, naraz lub prawie.

Einstein nade wszystko kochał myślenie, z powodu rozkoszy i radości, jaką mu dawało. Był z tych, co wykrywają i doceniają erotyzm problemów: tworzenie pojęć, wyostrzanie stylu, dziurawienie własnej myśli, podporządkowywanie otaczającej natury własnym marzeniom, oto na czym w pierwszym rzędzie polega praca. To również święto – nie takie z zapalaniem lampionów, ale święto porywczości, czasem powstańczych buntów myśli.

Ale czym dokładnie jest myślenie? Pozwólmy mówić językowi: w słowie „refleksja” jest przedrostek re-, a po nim fleksja ewokująca właśnie tor promienia światła, które dobywa się skądś, pada na powierzchnię czegoś i się od niej odbija. W każdym poruszeniu myśli jest ten podwójny tor: myśli się o czymś, nad czymś, ale też pozwala myśli odbijać się od samej siebie. Ta dynamika może prowadzić do powstania idei nowych, bardzo różnych od tych, które stanowiły punkt wyjścia. Otóż dokładnie takimi kontrapunktami czy przeciwstawieniami, tymi odchyleniami i zmianami perspektyw Einstein karmił wszystkie swoje medytacje. Ten proces nie mógł mieć końca, bowiem nie istnieje myśl zdolna zgładzić moc myślenia lub zneutralizować wirtualność umysłu.

Ale nikt nigdy nie utrzyma się długo w stanie egzystencjalnej lewitacji samą tylko radością myślenia. Gdziekolwiek by się nie było, w pobliżu zawsze znajdzie się kawał masywnej rzeczywistości, który w końcu nas dopadnie. Einsteinowi wisiał nad głową pewien nieodległy groźny termin: w tamtym czasie każdy obywatel niemiecki mieszkający za granicą, który po ukończeniu osiemnastego roku życia nie zgłosił się do odbycia służby wojskowej, był uznawany za dezertera. Czy za rok miał pójść w kamasze? Maszerować? Czołgać się w błocie? Wykonywać wydawane wrzaskiem rozkazy? Miał robić to wszystko po tym, jak uciekł od germańskiej dyscypliny....

Jedyną możliwą decyzję, decyzję o zrzeczeniu się niemieckiego obywatelstwa, Einstein podjął w czasie jednej ze swoich wycieczek rowerowych w okolice Genewy. Od razu poprosił ojca o załatwienie urzędowych formalności, jako że sam był jeszcze niepełnoletni.

Przez kilka lat będzie bezpaństwowcem, apatrydą, człowiekiem bez korzeni; będzie tylko „synem niemieckich rodziców”.

8 października 1895 r. podszedł do egzaminów wstępnych do Instytutu Politechnicznego w Zurychu, ze spokojem pantery, która czeka na swoją chwilę. Miał zaledwie 16 lat, o dwa lata mniej niż wiek normalnie wymagany do przyjęcia. Nie zdał z powodu złych ocen z przedmiotów przez siebie nielubianych – historii, języków obcych, botaniki i zoologii, w których nauka polegała na bezbłędnym przyswajaniu na pamięć. Jego matematyczno-fizyczny dar i wiedza w tych dziedzinach zostały jednak zauważone przez egzaminatorów, którzy zachęcili go, by zgłosił się ponownie za rok, pod warunkiem, że poprawi się w pozostałych przedmiotach. To za radą dyrektora Instytutu Albina Herzoga i nauczyciela fizyki ogólnej Heinricha Webera Einstein pojechał do Aarau, by zapisać się do tamtejszej szkoły kantonalnej i uzyskać niemiecki odpowiednik szwajcarskiej matury.

Monachium, Mediolan, Aarau: trzy miasta, które każde na swój sposób naznaczyły los Einsteina. Gdy połączy się je linią na globusie, tworzą nachylony, prawie równoramienny trójkąt o boku długości około trzystu kilometrów.