Читать книгу Christo Wiese - TJ Strydom - Страница 8

“Failed lawyer”, politiek en diamante

“Maar my lewensuitkyk was en is nog altyd dat ’n mens moet kies. Vir my het dit gelê tussen ’n gewone werk met ’n taamlike salaris en sekuriteit, of risiko’s en opofferinge.” 1

Christo Wiese in ’n onderhoud, 1984

Christo Wiese het sy lewensmaat by ’n dansparty op Gordonsbaai ontmoet. Caro Basson was toe ’n matriekmeisie. Wiese was ’n regstudent in sy finale jaar op universiteit.2

Hy het daardie aand, nadat hy met haar gedans het, al vir ’n vriend gesê hy gaan met haar trou, maar het nie geweet wat haar naam is nie.

Sowat ’n jaar later sien hulle mekaar weer.

’n Universiteitsmaat van Wiese sê hy ken die mooi dogter van ’n politikus. So reël hulle ’n afspraak. Wiese neem Caro saam na ’n ete by die huis van prof Francie van Zijl, hoof van Stellenbosch se mediese fakulteit, maar ook ’n man wat skouers skuur met die vernaamstes in die regering van die dag. Die meeste van die gaste is politici.

“Caro Basson? En wie se dogter is jy?” wou die gasheer weet.

“Meneer Basson s’n,” het sy geantwoord.

Dié meneer Basson is Japie Basson, ’n politikus wat eers in die NP was, maar in die laat 1950’s uit die party geskop is omdat hy beswaar gemaak het teen die rigting wat met apartheid ingeslaan word. Intussen het hy sy eie party, die Nasionale Unie, gestig en later by die Verenigde Party, in daardie stadium die amptelike opposisie, aangesluit. In die 1980’s, teen die einde van sy loopbaan, het hy weer lid van die Nasionale Party geword.

Dat dié opportunis – Daily News noem hom in ’n doodsberig3 die “verkleurmannetjie van die Suid-Afrikaanse politiek” – Wiese se skoonpa gaan wees, is nog nie ’n uitgemaakte saak nie.

Caro lag later oor Wiese se benadering en sê sy het ernstig beswaar gemaak “teen die vent se voortvarendheid”.

Daar steek dalk ’n bietjie waarheid in, want Wiese moet ses jaar by Caro vlerksleep voordat hulle eers in 1975 in die NG kerk Drieankerbaai trou. Dis dieselfde kerk waarin sy skoonpa, Japie, en sy vrou, Clarence, getrou het. En Wiese se seun, Jacob, trou ook jare later daar.

Wiese sê later4 die geheim vir ’n gelukkige huwelik is “inter alia, om jou eggenoot se voorkeure vir lugversorging te leer ken voordat jy die knoop deurhak”.

Hy skerts ook dat Caro hom geleer het dat hy oor die groot dinge kan besluit (soos wat die goudprys behoort te wees en of Amerika met Irak moet oorlog maak), maar dat die laaste sê oor alles anders by haar berus.

Toe Caro ’n “bungalow” in Clifton sien, sê sy dit is die enigste plek in die Kaap waar sy wil bly. En vandat hulle getroud is, woon die egpaar in dié huis langs die buurt se vierde strand met sy kenmerkende rotse van graniet.

“Ons woon letterlik op die rotse en die see is ons tuin. Ek sê altyd ek het die grootste swembad in die Kaap en ek hoef hom nie skoon te hou nie,” vertel Wiese later.5

Dit is nie die enigste eiendom wat hy oor die jare koop nie. Maar groter huise en selfs nie eens wynlandgoedere kon die Wieses in vier dekades daar weglok nie.

’n Idilliese huisie by die see is egter nie vir almal beskore nie. Veral nie in die Suid-Afrika van die 1970’s nie, waar die wit minderheid se onderdrukking van die swart meerderheid nuwe afmetings aanneem.

Die Nasionale Party se besluit om swart leerlinge te dwing om hul onderrig in Afrikaans te kry, maak derduisende skoolkinders woedend. ’n Peiling onder inwoners van Soweto, die grootste swart township met sowat ’n miljoen inwoners, toon dat 98% van hulle teen onderrig in Afrikaans gekant is. Die regering druk nietemin deur en bepaal in 1976 dat onderwysers wiskunde en rekenkunde net in Afrikaans aanbied.

Op 16 Junie 1976 betoog 20 000 skoolkinders in Soweto. Nadat traangas die skare nie uiteen jaag nie, brand die polisie met skerp ammunisie los. Hector Pieterson, ’n dertienjarige seun, is een van die eerstes wat sterf.

Daarna breek opstande en geweld in Soweto uit wat honderde lewens eis en eers teen Oktober die volgende jaar heeltemal tot bedaring kom. Die onrus kring ook uit na ander swart woongebiede en die wêreld neem kennis dat Suid-Afrika ’n kookpot van probleme is.

Dit knak beleggersvertroue.

Maar dit skep ook geleenthede.

“Gedurende die Soweto-opstande het ek ’n besigheid by iemand gekoop wat geen hoop vir Suid-Afrika gehad het nie,” sê Wiese.6

En dit was ’n winskopie, voeg hy by.

Die besigheid was nie sommer ’n kafee op die hoek nie. Dit was ’n diamantmyn.

En vir dié wat dink dit is net De Beers wat sulke myne mag besit, sê hy:

“Dis ’n denkfout. Enigiemand kan ’n diamantmyn besit.”7

Die onderneming se naam is Octha Diamonds en die myn is aan die oewer van die Oranjerivier, sowat 80 km van waar dit in die Atlantiese Oseaan uitmond. ’n Europese avonturier, Otto Thaning, wat verskeie kere in pioniersvlugte beseer is, het die myn in die 1930’s ontwikkel. Hy was later ook ’n Deense diplomaat in Suid-Afrika.

Met Thaning se dood stel sy seun nie in so ’n groot Suid-Afrikaanse belegging belang nie.

“Hy het ’n baie aantreklike opsie op ’n myn gegee aan ’n 22-jarige prokureursklerk, Johan de Villiers, wat net R400 gehad het,” vertel Wiese.8

De Villiers maak ’n aanbod maar dit word teen 16:30 op ’n Maandagmiddag afgekeur. Hy nader toe vir Wiese as vennoot. Dit pas hom soos ’n handskoen, want edelstene bekoor hom, veral omdat hy van Upington af kom. Daar heers altyd ’n mate van ’n diamantkoors, sê hy. Teen 08:45 die volgende oggend is die transaksie beklink.9

“Ek het alles op die spel gesit om dit saam met hom te koop.”10

Die 1970’s was nie net die tyd van snorre en hemde met oopslaankrae nie. Inflasie was ook in die mode.

Voor 1973 het ’n vaatjie ru-olie teen $3 verhandel, maar daardie jaar vererg die Arabiese lande hulle vir die Westerse wêreld wat Israel in die Jom Kippoer-oorlog steun. Hulle draai die krane toe. Binne ’n jaar vervierdubbel die prys van olie en die gevolg is ongekende prysstygings wêreldwyd – nie net in vervoerkoste nie, maar ook van die meeste ander produkte. En die olieprys hou aan met klim. Teen die einde van die dekade staan dit op $40 per vat.

Hoë inflasie verminder die koopkrag van geld jaar ná jaar en beleggers soek dan bates wat hul waarde sal behou. So vloei daar in die 1970’s miljarde dollar na goud en diamante.

Wiese se tydsberekening is uitstekend.

Hy doen sy huiswerk. Hy gaan leer by die kenners in Antwerpen, die bedryf se middelpunt waar die diamanthandel en slypwerk al vier eeue aan die gang is. Elke maand is hy drie keer by die myn. Sommige naweke vlieg hy en Caro saam soontoe. Wiese en De Villiers vestig kantore in Antwerpen en Zürich en het ook planne vir New York en Sydney.

En hy bedink planne om die bedryf ook in Suid-Afrika op sy kop te keer, want hy is nie tevrede om bloot op internasionale markte te verkoop nie.

Die Soweto-opstande het gegoede Suid-Afrikaners laat wakker skrik. Met die land wat brand glo Wiese daar gaan opnuut ’n behoefte onder rykes wees om in bateklasse te belê wat beweeglik is.

“’n Man kan met ’n handvol diamante alles agterlaat en iewers anders van voor af begin,” sê hy.11

So stig hy die Cape Town Diamond Investment Brokers.

En die geld rol in.

Maar groter kragte is aan die werk. Die soeke na waarde in dié tyd van hoë inflasie lok ook spekulante en diamantpryse styg tot ongekende vlakke.

“Op die hoogte van die 1980-diamantlopie het ek aangevoel die mark is ongesond en verkoop toe aan Johan.”12 Wiese kry volgens berigte R5,8 miljoen vir sy belang.13

Dit was in Februarie. In Augustus slaan De Villiers, in daardie stadium net 26 jaar oud, ’n slag toe die myn op ’n enkele afsetting afkom wat R30 miljoen se diamante oplewer.

“Hy het my met gemak uitbetaal.”14

Twee jaar later stort die diamantmark ineen en die maatskappy word gelikwideer. Wiese het op die regte tyd uitgeklim.

“Twee dinge mag jy nooit doen nie. Jy mag nooit in die politiek ingaan nie en jy mag nooit flieks maak nie,” het Caro, volgens Wiese, vir hom gesê.15

Rolprente was toe nie ’n probleem nie, maar die politiek het gewink.

“My eerste liefde, het ek altyd gedink, was die reg. Die theatrics en die intellektuele stimulasie het by my aanklank gevind,” sê Wiese.16

Hy word ’n lid van die Kaapse Balie. Maar daar is geen voorbeelde van groot sake waaraan hy gewerk het nie. Jare later noem hy homself “a failed lawyer”.17

Die lewe van ’n advokaat was vir hom té afgesonder, sê hy, want hy werk heeltyd net met dinge uit die verlede. Maar al van sy universiteitsdae af stel hy vurig in die politiek belang.

Wiese se skoonpa, Japie Basson, was teen die middel 1970’s die Verenigde Party (VP) se volksraadslid vir Bezuidenhoutvallei. Hy het die planne teengestaan om die party in 1977 te ontbind. Maar die VP het uiteindelik uitmekaargespat en Basson was een van die stigters van die Progressiewe Federale Party (PFP of die Progge).

Dit is waar Wiese ook vir ’n paar jaar sy politieke tuiste sou vind.

Colin Eglin was die PFP se eerste leier en Helen Suzman en Frederik Van Zyl Slabbert was onder die ander vername figure in die party. Die PFP was gekant teen diskriminerende wette en glad nie te vinde daarvoor dat een groep ’n ander domineer nie. Vandag klink dit dalk nie na die radikaalste idee nie, maar die PFP was ten gunste van onderhandelinge tussen Suid-Afrika se verskillende bevolkingsgroepe oor die pad vorentoe.

In 1977, kort ná die ontbinding van die VP, roep die eerste minister, John Vorster, ’n algemene verkiesing uit. Dit was duidelik ’n taktiese skuif waarmee hy sy meerderheid in die volksraad wou verstewig terwyl die gefragmenteerde opposisie skarrel om te herorganiseer. Die vorige verkiesing was trouens in 1974.

“Van Zyl Slabbert het my gebel. Ek was in Londen. Hy sê ‘kyk, ons is op soek na kandidate, sal jy dit oorweeg om ’n kandidaat op Stellenbosch te wees?’”18

Wiese het toe daaroor gedink.

“Ek bel my vrou en vertel haar en sy sê onmiddellik ‘nee, dis reg’ want sy weet as ’n Prog was daar geen kans om Stellenbosch te wen nie.”

Maar op die ou end staan hy nie op Stellenbosch nie, maar in Simonstad.

Sy opponent is John Wiley, reeds ’n lid van die volksraad en dié keer ’n kandidaat vir die Suid-Afrikaanse Party (SAP). Wiley was voorheen lid van die Verenigde Party, maar hy en vyf ander volksraadslede het weggebreek en ’n naam wat laas in die 1930’s gebruik is laat herleef om die SAP te vorm.

Maar Wiley was nie ’n Sap in die ware sin van die woord nie. Hy was bereid om regser te leun as dit stemme sou wen. Die Nasionale Party het dit raakgesien en was hom taamlik goedgesind. In 1977 stel die NP nie self ’n kandidaat in Simonstad nie en verbeter sodoende Wiley se kanse in die kiesafdeling.

Maar Wiese benader die verkiesing met dieselfde optimisme wat hy in die komende dekades as ’n openbare figuur sou uitstraal.

“Dit is hoogs moontlik dat die PFP in die volgende verkiesing in ’n posisie sal wees om genoeg kandidate in die veld te stoot om aanspraak daarop te maak om die regering oor te neem,” sê hy in die aanloop tot die stemmery.19

Die waarheid is dat die PFP daardie jaar besluit het om glad nie kandidate in sterk NP-kiesafdelings te nomineer nie. Die NP was ’n formidabele politieke masjien en die PFP was nuut op die toneel. Maar Simonstad was ’n setel wat hulle met ywer betwis het.

In die oorwegend Engelssprekende kiesafdeling het Wiese waarskynlik gedink hy sal min met Afrikaner-nasionalisme en stoere boerekiesers te doen kry, wat hom die kans gee om eerder te fokus op die onvolhoubaarheid van apartheid.

“Die Nasionaliste-regering het bo enige redelike twyfel bewys dat hy ’n regering is wat Suid-Afrika nie langer kan bekostig nie,” sê hy voor die verkiesing.

Drie weke voor die verkiesing debatteer Wiese en Wiley in Vishoek se stadsaal. En al was daar baie om oor te stry – soos onder meer die tuislandbeleid, die toekoms van Suidwes-Afrika en binnelandse veiligheid ná die Soweto-opstande – is die vergadering deur die Red Rhodesië-beweging gereël.

Die land wat later Zimbabwe sou heet, was in daardie stadium in sy eie bosoorlog gewikkel. Ian Smith en sy wit minderheidsregering het baklei teen die militêre vleuels van Robert Mugabe se Zimbabwe African National Union en Joshua Nkomo se Zimbabwe African People’s Union.

“Ek beskou Rhodesië nie as ’n strydpunt in die verkiesing nie …” sê Wiese, waarop die gehoor wou weet waarom dan nou nie?20

“Suid-Afrika het heeltemal genoeg moeilikheid van sy eie,” antwoord hy.

“Onsin. Hulle is ons bloedbroers,” roep ’n lid van die gehoor terug.

Daarna is Wiese meer diplomaties, maar later jou ’n deel van die gehoor hom uit toe hy voorstel Rhodesië se probleme word aan die Rhodesiërs oorgelaat. Ander in die gehoor juig hom toe.

Wiley lees daardie aand die gehoor beter en sê hy is onbeskaamd pro-Rhodesies. Hy praat van gemeenskaplike vyande in Suid-Afrika en Rhodesië en misleide liberaliste wat deel is van ’n kommunistiese plan vir wêreldoorheersing.

Wit vrese vir swart oorheersing het swaar geweeg in 1977 se verkiesing en die ekonomiese pyn van sanksies en isolasie was nie ’n sterk genoeg argument vir die PFP om die kiesers se koppe te swaai nie.

Die NP wen die algemene verkiesing oorweldigend en stuur 135 lede volksraad toe. Die PFP wen net 17 setels, maar dit is genoeg om die amptelike opposisie te word.

Wiese se skoonpa is een van hulle, maar nie hy nie. Wiley stof hom uit met 4 927 stemme teenoor Wiese se 3 306 – sowat 64% van die kiesers het gestem.

Hy maak nietemin opgang in die party en is van 1978 tot 1979 lid van die federale uitvoerende komitee. Wiley doen in 1980 afstand van sy setel om by die Nasionale Party aan te sluit. In die daaropvolgende tussenverkiesing staan Wiese nie weer teen hom nie.

Die land het intussen ’n nuwe eerste minister in die gedaante van PW Botha gekry nadat John Vorster in die nadraai van die Inligtingskandaal bedank het. En Botha, die voormalige minister van verdediging, lyk of hy groot politieke hervormings beplan, al maak die beeld wat hy oor die jare as sekurokraat opgebou het, dit moeilik om te glo.

Hy wil bruin mense en Indiërs by die regering betrek. Een van sy skuiwe is om die senaat af te skaf en met ’n raadgewende liggaam, bekend as die presidentsraad, te vervang. Dit sal wittes, bruin mense en Indiërs in sy geledere hê en uiteindelik rigting moet gee oor ’n nuwe grondwetlike bedeling. Geen swart verteenwoordiging in die raad nie, natuurlik.

Botha en sy binnekring het hul sommetjies gedoen en tot die gevolgtrekking gekom dat die wit minderheid nie op sy eie kan voortgaan nie. Hy het na Suid-Afrika verwys as ’n land van minderhede wat almal oor die toekoms moet saampraat.21 Pleks van ’n swart meerderheid sien hy ’n klomp verskillende etniese groepe wat op hul eie elkeen ook ’n minderheid is. So is die Zoeloes dalk die grootste enkele groep, maar steeds ’n minderheid vergeleke met die res van die bevolking.

Die presidentsraad was ’n voorloper vir Botha se driekamer-parlement van 1983, wat ook bruin mense en Indiërs in die wetgewer betrek het. Die voorbehoud was natuurlik dat wittes se stemme altyd die meeste gewig dra om so te verhinder dat die ander groepe beduidende seggenskap kry.

Die PFP het Van Zyl Slabbert intussen as leier gekies. En hy maak geen geheim daarvan nie dat hy teen die sogenaamde hervormings is omdat dit steeds “70% van die mense uitsluit van dialoog en onderhandelinge”.22

Van Zyl Slabbert is ook gekant teen deelname aan die raad.

Maar Basson, in dié stadium voorsitter van die PFP-koukus in die volksraad, sê in die pers dat hy bereid is om in die presidentsraad te dien. Tot Van Zyl Slabbert se groot teleurstelling herhaal hy die standpunt in ’n debat in die volksraad.

Kort daarna is Basson uit die PFP. En ’n maand of wat later, wys Botha hom aan as lid van die presidentsraad. Die politieke opportunis se plan het gewerk.

Wiese bedank ook uit die PFP oor wat hy die party se “boikot-houding” noem.23

Hy beskou die presidentsraad as die grootste stap tot dusver in Suid-Afrika se onderhandelingsproses en ’n opregte beginpunt in die soeke na ’n algemeen aanvaarde grondwetlike bedeling.

“Dit behoort duidelik te wees vir alle objektiewe waarnemers dat die eerste minister en die regering, deur inter alia die aanwys van die presidentsraad, opreg is in die roete wat hulle volg vir onderhandeling met en tussen alle bevolkingsgroepe van ons land,” sê hy.

Hy beskryf die PFP se houding teenoor die presidentsraad as “onlogies en ondeurdag” van ’n party wat hom roem op onderhandelingspolitiek.24

Hiervan hou Van Zyl Slabbert glad nie en dít van iemand wat hy al van universiteitsdae ken en met wie hy goed klaarkom.

“As ek en my party gestereotipeer word as soekende na konfrontasie en radikalisasie, dan is ons in die goeie geselskap van gematigde swart en bruin leiers,” sê hy.25

Om ’n politieke opportunis, toevallig ook jou skoonpa, te volg, maak nie noodwendig van jou ’n kansvatter nie. Maar die tydsberekening laat baie mense snuf in die neus kry. Wiese verlaat die party net 10 dae voor die tussenverkiesing in Simonstad.

In Die Burger is dit voorbladnuus: “Slag tref PFP in Simonstad – Wiese uit oor boikot”.26

Nie eens die gewilde krieketspeler Eddie Barlow, wat in Wiese se plek teen Wiley staan, kan hond haaraf maak in ’n kiesafdeling wat as ’n bastion van die opposisie beskou word nie.

Die Engelse pers kritiseer Wiese. Wiley se oorwinning maak ook in die noorde opslae, met die Rand Daily Mail wat dit as hoofberig op sy voorblad dra.

Maar Wiese haal sy skouers op en sê hy het sy bedanking nie so beplan dat dit die tussenverkiesing moet beïnvloed nie.

Vir Wiley was dit die begin van groot dinge. Botha wys hom aan as minister van omgewingsake. Maar in 1987 sterf hy onder verdagte omstandighede met ’n skietwond aan die kop. Wiese beskryf hom in daardie stadium as “iemand wat ’n trotse nalatenskap vir sy mense en land agtergelaat het”.27

Dertig jaar later onthul ’n boek deur Chris Steyn en Mark Minnie dat sy nalatenskap nie heeltemal so trots is nie. In Die seuns van Bird Island word Wiley en die destydse minister van verdediging, Magnus Malan, se name genoem in verband met beweerde pedofilie en ’n bloedige toesmeerdery daarvan.

Terwyl Wiese lid van die Balie is, mis hy die opwinding van die sakewêreld. Terwyl hy in die diamantbedryf is, mis hy die Balie en sê “dis die beste klub op die dorp”.

In die agtergrond is daar planne om terug te keer na ’n klub wat nog veel meer sy eie is. ’n Klub ván sy eie dorp. ’n Klub met net soveel opwinding as die diamantbedryf, die politiek of die regswêreld.

Wiese sluit hom begin 1981 weer by Pep Stores aan.28 Teen die middel van die jaar is hy die uitvoerende ondervoorsitter. In November kondig die maatskappy aan dat Renier van Rooyen as uitvoerende voorsitter uittree en dat Wiese by hom oorneem.

Skaars 40 en aan die hoof van die land se opwindendste kleinhandelaar. Dit is mos iets om te vier.

Wiese hou ’n verjaardagpartytjie vir van sy beste vriende.

“Dit was ’n spoggerige affêre want 40 is ’n belangrike mylpaal in die lewe van ’n miljoenêr,” vertel een van die gaste, wat anoniem bly, aan die dagblad Beeld.29

Wiese het ’n hele restaurant in Bloubergstrand bespreek vir die geleentheid. Dit was sjampanje en eksotiese voorgeregte en die beste spyse onder die son, volgens die koerantberig. En die nagereg moet nog kom.

Groot was die verbasing toe elke gas ’n groot en doodeenvoudige oliebol op sy bord kry. Min het nog daarvoor kans gesien, veral nie ná die vullende watertandgeregte wat pas geëet is nie.

Maar toe kom die aankondiging dat drie van die oliebolle elk ’n diamant bevat. Die gaste weet natuurlik van die gasheer se ervaring met diamante. Hulle kou sorgvuldig aan die oliebolle. Beeld berig:

Een gas wat net nie kans gesien het om die oliebol te eet nie, het dit oral geknyp, niks gevoel nie en dit op die bord van ’n ander gas neergesit. Sy het die oliebol in stukkies gebreek en ’n pragtige diamant ter waarde van sowat R500 te voorskyn gebring.

Die ander diamante is nie dié aand gevind nie. En Beeld berig verder:

Na verneem word het heelparty van die gaste hul badkamergewoontes vir minstens die volgende twee dae heelwat verander om by die omstandighede aan te pas!

Die storie het versprei.

’n Jaar later hou ’n ryk egpaar in Johannesburg ’n spogpartytjie vir hul 15de huweliksherdenking. Ruscilla Joubert, die gasvrou, vertel dat sy gehoor het van ’n partytjie in die Kaap waar daar diamante in die nagereg was. Sy besluit toe om self iets spandabelrigs te doen en kry die spyseniers om buiten die kaviaar en ander lekkernye ook 22 karaat stofgoud op die sop te laat dryf, berig die Sunday Times.30

Die koerant vind toe meer uit oor die Kaapse partytjie wat die Goudstad se Jouberts geïnspireer het en spoor die stene terug tot by die Wieses van Clifton.

“Dit was ’n partytjie vir nabye vriende nadat Christo sy diamantmyn verkoop het,” vertel Caro.

Wiese se vennoot in Octha Diamonds het mos die vorige jaar sy belang in die onderneming oorgeneem. Maar was die nagereg regtig so ’n groot meevaller vir die gelukkige skattejagter?

“Ons het vir die grap ’n paar sirkonias in ’n klompie klein koeke gesit.”

Die koerant praat ook met haar man.

“Hul waarde was altesame R40,” sê Wiese.