Читать книгу Помнік літары «Ў» - Вінцэсь Мудроў - Страница 6

Дзіўна, але ніяк не магу заснуць, калі знадворку гуляе вецер. Вось і цяпер – ляжу з расплюшчанымі вачыма і слухаю, як ён шуміць у шатах старых ліп, зласліва шамаціць па даху, гойдае ліхтар на слупе, што стаіць пад вокнамі. Кволае святло ліхтара блукае па супрацьлеглай сцяне і варушыць вусны Хрушчова – яго партрэт вісіць пад столлю. Здаецца, Хрушчоў нешта кажа. Я нават наструньваў слых, але чую толькі шум знадворку ды лёгкі звон шыбаў, у якія б’ецца няўрымслівы вецер.

Лямпачку ў ліхтар укруціў учора наш баяніст. Дзеўкі – яны спяць за сценкай – наслухаліся адна ад адной розных страшных аповедаў: пра «чорную руку», пра крывавую пляму на шыфаньеры, пра вужа, што выпаўзае ноччу з падвала, – і баяцца выйсці сярод ночы ў прыбіральню. Вось Іван Іванавіч, дырэктар летніка, і загадаў баяністу на слуп узлезці ды лямпачку ў ліхтар укруціць – каб цёмнай парой на двары святлей было. Дзядзька Коля, так завуць баяніста, спачатку палез на слуп, у зубах лямпачку заціснуўшы, але толькі да сярэдзіны і дапяў – долу паехаў ды стрэмак у далоні набіў. Слуп жа стары, збуцвелы. Нават шкада стала баяніста. Але знайшлі каго шкадаваць. Дзядзька Коля, на парэпаныя далоні папляваўшы, выцягнуў са штаноў рэмень, абвязаў вакол слупа і зноўку палез. Падцягне нагой зашмаргу, схопіцца рукамі за слуп, потым зноў рэмень падцягне. І так на самы вяршак залез ды лямпачку ўкруціў. Мы нават у ладкі ўдарылі. Законны дзядзька. Што хочаш можа сыграць. Калі дзерык у горад па харчы едзе, мы яго заўжды просім песню пра Уругвай збацаць. Дзядзька Коля спачатку адмаўляецца, маўляў, пачуе хто з выхавальнікаў – будзе яму на арэхі. Але, паслухаўшы, як мы ўмольна канькаем: «Ну дзя-адзька Коля-а», – расцягвае мяхі і стоена, зыркаючы на бокі, спявае: «Раз мы шли по Уругваю…», – мы гамузам туруем: «Ваю!», «Ночь – хоть выколи глаза», – і мы, ужо зусім шалёна, выдыхаем: «За!»…

Летнік месціцца ў вясковай школе-васьмігодцы. Наш пакой маленькі, у яго ўлезла толькі чатыры ложкі. Гэта кабінет дырэктара школы. Дарэчы, сам дырэктар працуе ў летніку старшым выхавальнікам. Завуць яго Іванам Гаўрылавічам, але міжсобку мы яго называем Гарынычам.

Поруч са мной спіць Мішка Касач. Ён з першага атрада, на год за мяне старэйшы, ды пасялілі з намі, бо ў класе, дзе месцяцца ягоныя аднагодкі, няма дзе паставіць ложак. Наша важатая (мянушка Кірпа) спачатку ўзрадавалася, думала, Мішка будзе нас выхоўваць, а цяпер скардзіцца дзерыку. Маўляў, Касач другі атрад разбэшчвае і дысцыпліну парушае. З важатай нам наогул не пашанцавала: кірпатая, непрыгожая, і тхне ад яе нейкай агідай. А вось у першым атрадзе… тут я нясмела ўздыхаю… важатая сапраўдная прыгажуня. Русявыя валасы ў тоўстую касу сабраныя, вейкі падфарбаваныя, і спадніца зусім кароткая. І ймя ў яе на дзіва рэдкае: Дана; і прозвішча на дзіва прыгожае: Харуцкая.

У сталовай насценгазета вісела – «Юныя гвардзейцы». Яшчэ з першай змены засталася. І там Данін фотаздымак быў. Важатая на ім глядзела некуды ўгору і шчасліва пасміхалася. Дык я аднойчы, па абедзе, лязом той здымак выразаў. Увечары дзерык, калі сцяг спускалі, загадаў выйсці з шыхта таму, хто сапсаваў газету. Я, вядома, увесь схаладнеў, але з шыхта не выйшаў. Доўга потым думаў – куды схаваць фотку. Пхні ў валізу, дык знойдуць – ёсць у нас аматары ў чужых рэчах поркацца. Можна было, вядома, дзе-небудзь у лесе ў дупле схаваць, але хацелася, каб Данін партрэт заўсёды пад рукой быў. Вось я і прыдумаў: адсунуў ложак, надарваў каля самай ліштвы шпалеру і туды, за шпалерыну, запіхнуў фотаздымак. Цяпер, сярод ночы, не ўстаючы з ложка, магу яго выцягнуць, зірнуць і змежыць вочы, згадваючы Даніну ўсмешку.

Апрача мяне і Мішкі ў пакоі яшчэ Лёшка Лубчонак. Мы з ім вучымся ў адным класе, і нават летась сядзелі за адной партай. Але потым мяне падсадзілі да Нінкі Беглік. Нінка таксама тут, у летніку. Гэта страшэнная выскачка і даносчыца. Мішка Касач хацеў яе нават пабіць – пасля таго, як яна сказала Кірпе, што мы з дзядзькам Колем у кустах «Уругвай» спявалі.

Ля супрацьлеглай сценкі, пад партрэтам Хрушчова, спіць стрыжаны вясковы хлопец з дзіўным імем Здзіслаў, якое я ўчора, пад рогат сяброў, перарабіў на Бздзіслава. Здзіслаў ні з кім не сябруе, і ніхто нават не ведае ягонага прозвішча.

…Я скаланаю галавой, адганяючы начныя думкі, і заўважаю, што вецер, падобна, пачаў аціхаць. Вунь і Хрушчоў ужо не варушыць вуснамі і прыхаваўся ў змроку. Бацька мой, дарэчы, яго не надта любіць. Вершыкі, падпіўшы, чытае – пра Хрушчова ды Гагарына: «Паляціш ты на арбіту, прыхапі з сабой Мікіту». Маці потым лаецца і кажа, што бацьку за такія вершы хутка пасадзяць, а наш Джэк, ірландскі тэр’ер, уголас падтрымлівае маці ды залівіста дзяўкае.

Я згадваю Джэка – як ён ляжыць, скруціўшыся абаранкам, на сваім каберцы, – і ўздыхаю.

Вецер яшчэ раз, але ціхенька, на астачу, дзынкнуў у шыбах і заціх. Пашчэнкі крывіць салодкі позех, я хачу перад сном зірнуць, у кволым святле ліхтара, на Дану, пхаю руку пад ложак, ды раптам чую, як дзесьці непадалёку, гэтак жа ціхенька шморгаюць носам і плаксіва енчаць. Патыліца мая міжволі адрываецца ад падушкі. Думаў, што ва ўсім свеце не сплю толькі я адзін, а тут пад бокам, дакладней, пад партрэтам Хрушчова, хтосьці здушана плача. Прыслухоўваюся, вызначаючы – хто гэта румзае пасярод ночы, – і бачу, як Здзіслаў выцірае ражком прасціны вочы ды куляецца на левы бок.

Учора ўвесь дзень было пахмурнае надвор’е, вецер шумеў у ліпах, а сёння цяплынь і сонца слепіць вочы.

Адразу пасля зарадкі ў летніку пад’ём сцяга. Стаім, мружачы вочы ад сонца, і паныла глядзім, як па трубе – яе злёгку перакасіла ад ветру – паўзе-дрыгаецца чырвоны сцяжок. Мішка Касач кожнага разу пытаецца ў Кірпы: навошта яго кожнай раніцы ўздымаць? Ну, прыехалі ў летнік, узнялі той сцяг, і хай вісіць да канца змены. А ў апошні дзень урачыста спусцілі долу. На што важатая пагрозліва выдыхае: «Касач, я буду ставіць пытанне аб тваім выключэнні з піянерскай арганізацыі». Кажа так, нібыта Мішка нейкія там піянерскія законы парушыў. І яшчэ ўвесь час Ваську Чыжыка згадвае, якога з летніка выгналі. Быў такі на першай змене. Любіў вужоў лавіць на беразе возера: зловіць, у бутэльку запусціць і пужае ўсіх. А аднойчы даўмеўся прынесці вужа ў клас, дзе дзеўкі жылі. Можна ўявіць, які там пачаўся вэрхал! За Чыжыкам на наступны дзень маці прыехала, забрала дахаты. Але на гэтым вужачыя жарсці не скончыліся. Мішка Касач жартам паведаміў Нінцы Беглік, што вужа таго не злавілі, што ён цяпер жыве ў падвале і ноччу выпаўзае праз дзірку ў падлозе ды поўзае па школе. Нінка, вядома ж, распавяла пра тое сяброўкам, і аднойчы сярод ночы за сценкай раздаўся страшэнны віскат. Мы ўсе, у адных трусах, кінуліся ў суседні клас. Туды ж і дзерык прыбег. Аказалася, у куце кавалак вяроўкі ляжаў, а нейкай дурніцы прымроілася, што гэта вуж поўзае.

Мяне злёгку нудзіць. Відаць, ад недасыпу. Ды і есці ахвота. А тут яшчэ трэба песню спяваць: «Взвейтесь кострами, синие ночи». Я, праўда, не спяваю. Так, адкрываю рот дзеля прыліку. А вось Нінка Беглік, што стаіць перада мною, тая надрываецца. Ды яшчэ і ў ладкі б’е. І не проста так, а ляпаючы далонямі над галавою. Дзядзька Коля таксама, як бачна, не выспаўся. Грае на баяне з заплюшчанымі вачыма і галаву на мех кладзе. Вось і зараз паклаў, ды, відаць, зашчаміў вуха, бо страсянуў галавой і, развейваючы сон, таксама заспяваў: «Кл-лич пионера „Всегда будь готов!“»

Мы ўжо збіраемся бегчы ў сталоўку, ды тут Гарыныч падымае руку.

– Сёння ўпершыню прагучыць піянерская радыёгазета! Вы пачуеце навіны нашага летніка, пачуеце галасы сяброў і шмат чаго цікавага і пазнавальнага. Так што а чацвёртай гадзіне ўсім быць ля другога корпуса – там будзе працаваць піянерскі радыёвузел.

Другі корпус – гэта пахілая будыніна, дзе месцяцца школьныя майстэрні, а цяпер жыве малеча з трэцяга атрада. Шыбуючы на сняданак, зыркаю ў бок другога корпуса і дзівуюся: ніхто дагэтуль не раскручваў ніякага дроту, не ўсталёўваў рэпрадуктара, а вось жа а пятай гадзіне павінна загучаць піянерскае радыё. Цікава, што думае аб гэтым Мішка Касач? Мішка ідзе наперадзе, прытоеным голасам размаўляе са сваім сябруком – Пецькам Іздрыкам з першага атрада. Хоць і напружваю слых, але чую толькі асобныя фразы: «Калі ўсе паснуць… вылезем у вакно… завешана, ды не ўсё… шчыліна засталася». Я прагну даведацца – навошта лезці ў вакно, – кранаюся вухам Пецькавага плечука, і Іздрык балюча пстрыкае мяне па носе.

Пасля сняданка ідзем з Мішкам у свой пакой, мне карціць спытаць – куды гэта яны збіраюцца з Іздрыкам лезці сярод ночы, – але побач сунецца Лёшка Лубчонак, а пры ім пытацца не выпадае. І таму я пытаюся зусім пра іншае.

– А чаму гэта Бздзіслаў па начах плача?

– У яго ўвесну маці памерла, – кажа Мішка, зганяючы з майго твару блазнаватую ўсмешку.

– Як памерла? – пытаюся я, на момант аслупянеўшы.

– Ты што – не ведаеш, як людзі паміраюць? – азываецца Мішка, не паварочваючы галавы.

Душа злёгку абмірае, і ў ёй нараджаецца і набірае моцы пачуццё вінаватасці.

Здзіслаў ужо сядзіць на ложку і тупа пазірае на падлогу. Мне карціць сказаць яму штосьці прачулае, але патрэбныя словы не йдуць у галаву і я проста сядаю поруч і з вінаватай гіморай на твары тыцкаю Здзіслава ў бок. Маўляў, выбачай за мянушку; я ж не ведаў, што ў цябе такое гора. Здзіслаў ківае ў адказ, але ўрачыстасць моманту псуе дружны смех пад вакном і залівістая хуткагаворка Нінкі Беглік:

– Ой, дзяўчынкі, давайце вось гэтую: «Детство наше золотое…» – і дзяўчынкі гамузам падхопліваюць: «…всё счастливей с каждым днём, под счастливою звездою мы живём в краю родно-ом…»

Пад вакном стаіць даўжэзная лава, якую ўпадабалі дзеўкі нашага атрада. Надумаліся зладзіць канцэрт для вяскоўцаў, і цяпер дзень да дня збіраюцца ды спяваюць розную лухту.

Мішка прачышчае горла, адчыняе вакно і, перабіваючы дзявочыя галасы, галёкае песню пра Уругвай:

– Чтоб вы, черти, подавились, хоть одним моим ребром… только дикий смех гориллы нарушает джунглей сон!

Мы падбягаем да вакна. Нінка Беглік круціць пальцам ля скроні, і Мішка, зарагатаўшы як гарыла, крычыць ёй наўздагон:

– У каго, у цябе?

Дзеўкі ідуць у бок сталоўкі, Мішка задаволена пацірае рукі, а Здзіслаў, пачухаўшы стрыжаную макаўку, пытаецца:

– А што такое Уругвай?

– Горад такі, – рашуча выдыхае Лёшка Лубчонак.

– Які яшчэ горад? Гэта краіна… у Паўднёвай Амерыцы, – тлумачыць Мішка Касач, плюхнуўшыся на ложак. – У іх футбольная дружына моцная. Летась, на чэмпіянаце свету, з нашымі гулялі.

Мішка вялікі аматар футбола і хварэе за менскае «Дынама». У дзядзькі Колі ёсць кішэнны радыёпрымач, дык Мішка, калі гуляюць менчукі, увесь час каля баяніста абціраецца – каб футбольны рэпартаж паслухаць. Слухаюць на пару, гарлаюць, калі дынамаўцы гол забіваюць, ды ўсё нейкага Эдзіка нахвальваюць.

У расчыненыя вокны ўрываецца зычны воклік дзядзькі Колі:

– Дзяўчынкі, хадзем на рэпетыцыю!

Мішка Касач падхопліваецца на ногі.

– Трэба іх апярэдзіць!

Мы гамузам вылятаем у калідор. Сёння серада, дзерык паехаў у горад, а таму ёсць шанец пачуць улюбёную песню пра Уругвай.

Дзядзька Коля выходзіць на ганак з баянам пад пахай, і яго адразу ж атачаюць пяюхі. Дзеўкі апошнім часам надумаліся рэпеціраваць у лесе – каб іх ніхто не чуў і не бачыў. Бо калі рэпеціравалі ў сталоўцы, мы прыліпалі да вокнаў, рагаталі і строілі гіморы.

– Спазніліся, – уздыхае Мішка Касач і, стукнуўшы кулаком па далоні, мармыча: – Трэба будзе дзядзьку Колю ў лесе перахапіць, калі рэпетыцыя скончыцца.

Мы ўчатырох – Мішка, Лёшка, Здзіслаў і я – перабежкамі, сюд-туд хаваючыся за кустамі, бяжым за пяюхамі. Хочам пасля рэпетыцыі перахапіць баяніста, каб збацаў нашу ўлюбёную песню, бо ў летніку ён граць не будзе. Увязаўся яшчэ недаростак з трэцяга атрада – увесь час каля нас круціцца, – але Мішка даў яму ў карак ды загадаў ісці на заняткі гуртка «Умелыя рукі».

Пяюхі дарма часу не марнуюць: на хаду рэпеціруюць «Песеньку паштальёна». «Есть много профессий, хороших и важных, но я ни на что не сменяю свою. Со всеми я в дружбе, и ждёт меня каждый, и всюду я песенку эту пою», – заліваецца Нінка Беглік, і дзеўкі хорам падпяваюць: «Отворите скоре-эй, почтальон у двере-эй»… У гэтым месцы дзядзька Коля з шумам зводзіць мяхі.

– Дзяўчынкі, пасля «отворите скорей» гучыць рэфрэн у больш высокай танальнасці – ну… – дзядзька Коля трасе галавой, рашуча расцягвае баян, дзеўкі голасна выдыхаюць: «Отворите скорей…», і Мішка Касач, вытыркнуўшыся з-за куста, спеўна гарлае: «Я вам дам пи…лей!»

Я ляжу пад кустом і зацкавана гляджу на Мішку. За такія словы могуць і з летніка выгнаць.

Цэлую гадзіну блукаем па лесе ды збіраем у рот чарніцы, прыслухоўваючыся да баянных перабораў. Усё ж такі вырашылі дачакацца канца гэтай чортавай рэпетыцыі.

– Слухай, а табе хто-небудзь з дзевак падабаецца? – далятае да маіх вушэй стоены Мішкаў голас. Пытанне гэтае Мішка, на шчасце, адрасуе не мне, а Лёшку Лубчонку.

Лёшка маўчыць, бо рот набіты чарніцамі.

– А табе? – ківае Мішка ў мой бок і я спалохана выдыхаю: – Не-а.

– А мне падабаецца, – Мішка выцірае далонню счарнелыя вусны, разважаючы, відаць, ці варта дзяліцца сваёй тайнай, і рашуча выдае: – Дана Харуцкая.

– У-уу… дык гэта не дзеўка, – няўцямна азываецца Лёшка Лубчонак.

– А хто? – з абурэннем у голасе перапытвае Мішка.

– Як хто… важатая. А да таго ж, яна тут усім падабаецца, – Лёшка яшчэ штосьці кажа, але я не чую, бо слых поўніцца густым звонам і кроў прылівае да твару. Заўсёды, калі чую імя важатай, мяне працінае дрыготка і потым доўга гараць вушы.

…Я адразу заўважыў Дану – яшчэ тады, у першы дзень, як ехалі ў летнік. Больш за ўсё ўразіла тугая русая каса, перакінутая праз плячо, і позірк яе шэрых вачэй. Цэлы дзень потым хадзіў ачмурэлы, шукаючы вачыма важатую першага атрада, а ўвечары мне надарылася шчасце патрымаць Дану адразу за абедзве рукі. А ўсё дзякуючы вальсу дружбы. Прыйшлі ў той першы дзень на вячэру, а яна яшчэ не гатовая. І Гарыныч, каб нас чымсьці заняць, пляснуў у далоні і загарлаў: «А зараз усе танцуем вальс дружбы!»

Я дагэтуль ніколі не танцаваў і хацеў было ціхенька куды-небудзь прыхавацца, але тут сам Гарыныч схапіў за каршэнь і паставіў у кола. Колаў было два – у адным стаялі дзеўкі, а ў другім, які яго атачаў, мальцы. Уласна кажучы, гэта быў ніякі не вальс. Проста дзеўка з мальцам браліся за рукі, матлялі імі ўбокі, затым паварочваліся на 180 градусаў, ляпалі адно другога далонню ў далонь і мальцы пераходзілі да суседняй дзеўкі. Напачатку ў мяне кепска атрымлівалася. Ногі запляталіся, круціўся не ў той бок, змакрэў увесь, а потым пайшло, мне нават спадабалася матляць рукамі, але тут заўважыў, што хутка перада мной паўстане важатая з русявай касой. І вось гэты страшны момант наспеў. Важатая ўзяла мае потныя, мляўкія ад хвалявання пальцы, павяла ў адзін бок, потым у другі. «Раз, два, тры – на дыбачкі; раз, два, тры – на дыбачкі; пляснулі і разышліся…» – спявала важатая, а я стаяў ёлупнем, неадрыўна пазіраючы на два грудкі, што пукаціліся пад напятай кашуляй. Мяне пхнулі, я таксама некага пхнуў, і малады дзядзька – тады яшчэ не ведаў ягонага імя, – які граў на баяне, жартаўліва крыкнуў: «Дана Юр’еўна, кіньце зачароўваць моладзь!» Той хвіляй мне здалося, што ўвесь летнік глядзіць у мой бок. Я гатовы быў кінуцца, шукаючы ратунку, у кусты, ды тут, на шчасце, на ганку сталоўкі кухарка заляскатала лыжкай па рандолі, і ўсе кінуліся на вячэру. Ад той пары, калі чую пра Дану, вушы мае гараць пякельным агнём – ад сораму, які зазнаў тады, першым днём летніка.

Мішка прыслухоўваецца, падымае ўгору палец. У лесе ўжо не чуваць баяна, адно шчабечуць птушкі.

Мы бяжым напярэхваткі, і Мішка Касач яшчэ здалёк запабежліва гамзае:

– Дзядзька Коля, вы ж абяцалі…

Баяніст махае рукой.

– Ідзіце, дзяўчаты… мне тут пагаманіць трэба… з адным таварышам.

Дзеўкі з неахвотаю, азіраючыся, ідуць па сцяжыне, а дзядзька Коля, крыкнуўшы ім услед: «А сёмай гадзіне генеральны прагон!» – хапае Мішку за чупрыну і хвацка тузае.

– Гэта табе аванс.

Тузанулі Мішку балюча, бо небарака войкнуў, потым шморгнуў носам, і дзядзька Коля, зразумеўшы, што тузануў задужа моцна, ускінуў на плечы баянныя рамяні.

– Ну, што там табе сыграць?

– «Раз… (усхліп) мы шли… (усхліп) по Уругваю», – пакрыўджана выдыхае Мішка.

– Не, «Уругвай» больш граць не буду, а то мяне з-за тых песень таксама з летніка папруць. Як таго Ваську Чыжыка.

Дзядзька Коля керхае і, адкінуўшыся крыху назад, спявае: «Давным-давно на дальнем севере человек сидел на дереве, а под ним толпа голодная мослами била в барабан. Посиневшие от холода, зубами ляская от голода, под барабанный бой и дикий свист, они танцуют твист…»

Дзядзька Коля яшчэ ніколі так шырока не расцягваў мяхі, у яго ніколі так не бліскалі вочы, і ніколі дагэтуль не спяваў ён з такім натхненнем. Я на момант забыўся пра ўсё на свеце, і ў апошнім куплеце далучыў свой голас да імпэтнай песні: «Ну укуси меня за талию, ну укуси меня за грудь!» І падалося, што я кусаю за талію Дану, і сэрца маё гатова было вырвацца з грудзіны і ляцець за небакрай.

Мяне абудзілі непрыемныя, натужліва-адрывістыя зыкі. Ну вядома, гэта салагі з трэцяга атрада апанавалі лаву пад вакном і вучацца трубіць на горне. Я задаволена пацягваюся у ложку. За ўвесь час, што знаходжуся ў летніку, упершыню заснуў па абедзе. Час гэты называецца «ціхай гадзінай», і мы мусім калі ўжо не спаць, дык прынамсі ляжаць у ложках.

«Ціхая гадзіна», падобна, даўно скончылася, бо Лёшкі і Здзіслава няма ў пакоі і іх ложкі шчыгульна запраўленыя. Поруч варушыцца Мішка Касач. Мішку таксама абудзілі гарністы. Ён здушана крэкае, падымаецца на ногі, ідзе да адчыненага вакна.

– Харэ пярдзець! – крычыць Мішка, і надрыўныя зыкі аціхаюць.

Сябар плюхаецца на ложак, мы разам пазяхаем, і ў гэты момант у пакой залятае Нінка Беглік.

– Чаго ляжым? Ужо ўсе на месцы, вас чакаем…

– «Отвалите скоре-ей, почтальон у двере-ей…» – жартам спявае сябар, і Нінка з грукатам зачыняе дзверы.

Пасля «ціхай гадзіны» мы звычайна рыхтуемся да агляду строю і страявой песні. Ідзем на пустку за школай, ходзім шыхтом па коле, і ў адказ на Нінчын вокліч: «Наш дэвіз!» – бязладным хорам адказваем: «Сам памірай, а таварышу дапамагай!» Потым яшчэ, ужо зусім бязладна, спяваем «нашу» песню, ад якой я запомніў толькі першы радок: «Мы – пионеры советской страны, нас – миллионы!» Вось калі б дзядзька Коля збацаў пра чалавека, які сядзіць на дрэве і вакол якога стаіць галодны натоўп, – тут бы мы заспявалі на ўсе застаўкі.

Дзвярныя завесы гучна рыпаюць, і ў пройме паўстае ўскудлачаная Кірпа.

– Вам што, індывідуальнае запрашэнне трэба? Зараз жа прыбірайце ложкі і выходзьце на шыхтаванне!

– А мы ў ложках будзем рэпеціраваць, – азываецца Мішка і, махаючы ў паветры нагамі – нібыта ён ідзе, – галёкае: «Мы идё-ом за дружиной дружина, мы идём за отрядом отряд!»

Я гляджу на Мішкавы жылаватыя лыткі, таксама дрыгаю нагамі ў паветры і чую дакорлівы голас Даны, ад якога ў мяне халаднее сэрца і перахоплівае дыханне.

– Хлопчыкі, ну што гэта такое? Другі атрад ужо маршыруе, а вы ляжыце… І важатую да слёз давялі…

Мы скочваемся з ложкаў, роспачна, не патрапляючы ў калашынне, нацягваем порткі – Мішка пры гэтым ліхаманкава плюе на пальцы, прылашчвае чупрыну, – і выбягаем у калідор, дзе яшчэ не аціх стук Данчыных туфлікаў.

Цэлую гадзіну ходзім па лузе і спяваем пра піянераў савецкай краіны. Нарэшце Кірпа б’е ў ладкі, сарваным ад спеваў голасам абвяшчае:

– А зараз ідзём слухаць піянерскую радыёгазету!

Касач таксама б’е ў ладкі, але глуха, складзенымі карцом далонямі. Усе смяюцца, я таксама, але пры гэтым не цямлю – што тут смешнага, – і запытальна гляджу на Лёшку Лубчонка.

– Карова ляпехі кладзе, – тлумачыць Лёшка, што тут незразумелага, і таксама глуха ляпае далонямі.

…З форткі вакна другога корпуса паволі вытыркаецца пакарабачаны рупар. Той самы, у які гарлае Гарыныч на беразе возера, калі хто далёка заплывае.

Вакно спрэс завешана пажоўклымі газетамі, і толькі на самым доле маецца шчыліна, праз якую бачныя нечыя ногі.

Рупар кашляе і азываецца голасам галоўнага выхавальніка.

– У эфіры піянерскі летнік «Гвардзеец»! Пачынаем нашу перадачу…

Мне смешна тое чуць. Ну якое гэта радыё, калі проста прамаўляюць у бляшаны рупар. На вялікім пальцы правай нагі ў выхавальніка – ён стаіць на падваконні – вялізны жоўты пазногаць. Мне робіцца сумна, бо згадваю свой дом, Джэка, маці і матчын аповед пра тое, як яна, яшчэ зусім малая, хадзіла глядзець на павешаных здраднікаў. «Адзін быў бургамістрам пры немцах, нават у нашу хату заходзіў, – казала яна аднойчы суседцы, цётцы Серафіме. – І вось бачу, боўтаецца на вяроўчыне, а на пальцах, на нагах, вялізныя жоўтыя пазногці». «Кажуць, яны ў мёртвых растуць», – адказала тады суседка, і мне, памятаецца, ад тых словаў нават сцягнула скуру на лбе. На кароткае імгненне здаецца, што і небарака-выхавальнік боўтаецца на вяроўчыне, але тут жа пераводжу дых, бо выхавальнік ажывае і пераступае з нагі на нагу.

– Піянерскія дружыны ўключыліся ў барацьбу за атрыманне годнасці «Спадарожнікі сямігодкі». Імі сабраныя сотні тон металалому, дзясяткі тон макулатуры, пасаджаны паркі і скверы ў гарадах і пасёлках… – прамаўляе бляшаны рупар і пракурана кашляе.

Я паглядаю на сталоўку. Ахвота есці, а да вячэры яшчэ дзве з паловай гадзіны.

– А зараз Ніна Беглік з другога атрада пачытае нам вершы, – крахтае рупар, і пальцы з жоўтымі пазногцямі знікаюць з відавоку.

Рупар варушыцца ў фортцы – падаецца наперад, потым назад, – і няўцямна мармыча: «Ты толькі не хвалюйся».

– Нас называют пионеры… – дрогкім голасам азываецца Нінка, рупар ізноў падаецца наперад і падае на галаву недаростку з трэцяга атрада – таму самаму, які за намі ўвесь час бегае.

Усе выбухаюць смехам, пазіраючы на стрыжанага небараку. Недаростак стаіць з нацубленым на голаў рупарам і спалохана лыпае вачыма. З форткі цягнецца валасатая рука выхавальніка.

– Нікога не стукнула? – пытаецца Гарыныч, падхапіўшы рупар.

Неўзабаве піянерскае радыё ледзь чутна шапоча: «Ты кажы, я сам буду трымаць», – і Нінка Беглік, ужо без дрыготкі ў голасе, дэкламуе:

– Нас называют пионеры, мы для других – всегда примером, и нашей дружбы крепче нет! Ребята, что шагают в ряд и гордо носят…

Што там яны носяць, засталося тайнай, бо Мішка Касач кінуў у рупар каменьчык, Нінка папярхнулася, і мы, утуліўшы галовы ў плечы, чарговым разам падумалі: «Цяпер ужо Мішку дакладна выганяць з летніка».

Адвячоркам мы сядзім на партах ля сталоўкі і чакаем, калі скончыцца генеральны прагон – апошняя рэпетыцыя перад канцэртам. Парты свойчас вынеслі з класаў, і цяпер яны стаяць даўгім шыхтом пад адкрытым небам.

«Сла-авен Павлик Моро-озов, жив он в наших сердцах, презирая угрозы, он за правду стоял до конца…» – вырываецца з прачыненых сталоўскіх вокнаў, і шматгалосую песню перарывае ляпанне далоняў.

– Дзяўчынкі, ну што вы, далібог, як сонныя мухі… больш агню!

Гэта крычыць дырэктар летніка. Дзерык не дае спяваць – увесь час пляскае ў ладкі і чагосьці там патрабуе.

Мы дарэшты згаладалі, а таму і размовы нашы выключна пра ежу.

– Хто з вас еў бананы? – пытаецца Мішка Касач, прыхоўваючы пяцярнёй зяхлівы рот.

– Я! – азываецца Лёшка, і Мішка свідруе сябра іранічным позіркам.

– Еў, кажаш? А якога яны колеру?

Лёшка панурвае вочы, шморгае носам і няўпэўнена прамаўляе:

– Зялёныя…

– Зялё-оныя… – перадражнівае Мішка Касач, заўважаючы, што ўсе наўкол аціхлі, бо відавочна ніхто тут бананаў у вочы не бачыў. – Яны жоўтыя… толькі па краях крыху зеленаватыя.

– Ты і сам іх, відаць, толькі на карцінцы бачыў, – падае голас Здзіслаў.

– Я?! – Мішка ад абурэння нават падскочыў на ногі. – Ды мне бацька з Масквы іх кожнага разу прывозіць… – Мішка хоча яшчэ нешта сказаць, але ў сталоўцы адчайна рыкае баян і дзеўкі надзіва суладнымі галасамі спяваюць: «Гори, костёр, подольше, гори, не догорай. А завтра лагерю скажем – прощай, прощай, прощай!»

– Апошняя, – выдыхаем усе разам і саскокваем з партаў. Дзеўкі рэпеціруюць не першы дзень, таму мы даўно вывучылі іх рэпертуар.

– Цікава, а ці будуць бананы пры камунізме? – пытаецца, ні да каго не звяртаючыся, стрыжаны недаростак – гэта яму надоечы на голаў нацубілі рупар. Недаростак ад самага ранку круціцца калі нас ды слухае нашы размовы.

Пазаўчора ладзілі піянерскі збор ля вогнішча, і дырэктар летніка распавядаў – як добра будзе жыць пры камунізме. Казаў, што ў кожнага будзе па пяць касцюмаў, па дзесяць, а то і болей, кашуляў, што ў крамах будзе поўна рознай смакошы, а вось пра бананы нічога не сказаў.

– А ты вазьмі ды спытай у дзерыка, – кажа, вядома ж, жартам, Лёшка Лубчонак, і ў гэты момант сам дырэктар летніка выходзіць на сталоўскі ганак.

Дзерык, былы ваенны лётчык, выцягвае з кішэні пачак «Казбеку», дастае папяросіну, стукае ёю па пачку, збіраючыся прыпаліць, і пад ягонай рукой узнікае стрыжаная галава недаростка.

– Іван Іванавіч…

– Што, гвардзеец? – дзерык сціскае зубамі папяросу.

– А пры камунізме будуць бананы?

Дзерык выцягае папяросіну з рота, уважліва глядзіць на гвардзейца.

– Ну, жоўтыя такія… іх з Масквы прывозяць.

Што адказаў Іван Іванавіч, мы не пачулі, бо ўгледзелі, што пяюхі ўжо даўно сядзяць за сталамі, і, пхаючы адно другога, кінуліся ў сталоўку.

На вячэру далі амлет з макаронай, ды яшчэ цётухна-кухарка хадзіла між сталоў ды падлівала малака ў шклянкі. Амлет я глытаю адным махам, а вось макарона збілася камяком, не лезе ў глотку.

– Хутчэй бы ўжо, – кажа стрыжаны недаростак, які сядзіць насупраць.

– Што, малака налілі? – пытаюся я, перастаўшы жаваць.

– Ды не… хутчэй бы камунізм прыйшоў. Тады, казаў Іван Іванавіч, на вячэру будуць бананы даваць.

– Ты што, думаеш, ён яшчэ да канца нашай змены прыйдзе? – мармычу, падстаўляючы шклянку пад струмень малака, і ўпотай паглядаю ў той бок, дзе сядзіць Дана Харуцкая.

Уночы зноў не сплю. Выспаўся ўдзень, ды і цікую – калі Мішка Касач палезе ў вакно. Мішка таксама не спіць, круціцца ў ложку, раз-пораз уздыхае.

Нечакана дзверы пакоя прачыняюцца і ў пройме дрогкага святла – у канцы калідора ўсю ноч гарыць лямпачка – паўстае ўстрывожаны твар Пецькі Іздрыка. Пецька ўзіраецца ў цемру, тузае падбароддзем, і ў адказ яму трывожна рыпае ложак. Мішка падхопліваецца, махае сябру рукой і сцярожка, на цырлах, ідзе да вакна. Просвы гучна ляскаюць, Мішка ўтульвае голаў у плечы, азіраецца, выглядаючы – ці не прачнуўся хто з нас.

Ну вядома – сябрукі хочуць неўпрыкмет патрапіць на двор. Праз дзверы не выйсці – там сядзіць дзерык. На мінулым тыдні да дзевак, што спяць за сценкай, лезлі мясцовыя мальцы, вось Іван Іванавіч і сядзіць да дванаццатай ночы на ганку ды смаліць папяросы. А то яшчэ замест сябе дзядзьку Колю пасадзіць ці каго з выхавальнікаў. Таму Мішку з Пецькам і даводзіцца лезці ў вакно.

Я вылажу з-пад коўдры, бягу, пацепваючыся ад начнога халадку, да разнасцежанага вакна. Мішка з Пецькам стаяць, прыціснуўшыся спінамі да сцяны, а ўбачыўшы мяне, крывяць твары і махаюць рукамі. Маўляў, без цябе абыдземся. Але я лезу ў ваконную пройму, ступаю босымі нагамі на расянай траве.

– Толькі ціха! – пагрозліва шапоча Пецька Іздрык, прыклаўшы палец да вуснаў.

Прыгнуўшыся, мальцы бягуць да сталоўкі. Там, у крайнім акне, гарыць затуманенае прасцінай святло.

«Ці не надумалі прасіць дзядзьку Колю што-небудзь сыграць? – думаю я, паспяваючы за Пецькам, – але як той будзе расцягваць мяхі сярод ночы?»

У сталоўцы, у невялічкім катуху, што месціцца ля ўвахода, жыве наш баяніст. Вакно спрэс завешана прасцінай; на самым версе прасціна правісла і з адтуліны ліецца зыркае святло.

Мішка з Пецькам падхопліваюць бліжэйшую парту, цягнуць да вакна. Першым на парту лезе Мішка. Выцягнуўшы шыю і раскрыўшы рот, Мішка зазірае ў адтуліну і, адхінуўшыся, раскрывае рот яшчэ шырэй. Я хапаюся за голыя Мішкавы лыткі, лезу на парту, станаўлюся на дыбкі і бачу Дану. Важатая сядзіць на каленях у дзядзькі Колі і, абхапіўшы рукамі ягоную галаву, цалуе ў вусны. У вушах маіх пачынаюць біць званы, кроў прылівае да твару, па целе прабягае дрыготка, пальцы ног з’язджаюць па спусцістай паверхні, і я валюся на Пецьку, які таксама пнецца залезці на парту. Вечка парты гучна ляскае, і мы ўтрох кідаемся ўпрочкі. Я першым залажу ў вакно, драпаю чэрава, б’юся каленам аб падаконнік і, ужо непрытомны, валюся на ложак ды з галавой накрываюся коўдрай.

Мне млосна. Ці то ад таго, што пабачыў, ці то ад болю ў калене. Ложак круціцца пада мною, я вытыркаюся з-пад коўдры, са стогнам удыхаю паветра. На шчасце, сэрца, якое ўжо збіралася вырвацца з грудзіны, паволі сунімаецца і званы ўжо не б’юць у скронях. Па калідоры хтосьці прабег, за сценкай пстрыкнуў выключальнік, бразнулі ўваходныя дзверы. Усё ж такі мы нарабілі шуму.

Нечакана вочы мае поўняць гарачыя слёзы.

«Як яна можа… вось так… сесці абы-каму на калені і абы з кім цалавацца?» – віруе ў галаве неадчэпная думка. Слёзы казычуць шчокі, збягаюць па скронях, цёплым струмком ліюцца ў вушы. Мішка Касач круціцца на ложку, цяжка дыхае пасля беганіны, штосьці мне шапоча, але я яго не слухаю: сціскаю зубамі коўдру, каб не выдаць сябе. Бо калі Мішка пачуе, што я плачу, мне тут, у летніку, месца не будзе. Мішка пстрыкае мне пальцам у пятку, і я прыслухоўваюся да перарывістага шэпту: «А што ты думаў, яна нам, смаркачам, будзе на калені сядаць?» Убіваю галаву ў падушку, доўга ляжу нерухома, потым, пашнарыўшы рукой пад ложкам, выцягваю са схову Данчын фотаздымак і, прыхаваўшы пад коўдрай, пачынаю дзерці на дробныя кавалкі.

«Праз тыдзень закончыцца змена, мы з’едзем з летніка і я больш ніколі не ўбачу Даны», – думаю я і ўжо шкадую, што падзёр фотаздымак. І нават усхліпваю з тае нагоды, і бачу раптам, што Здзіслаў, падняўшы галаву, неадрыўна глядзіць у мой бок. Гэты хлопец ведае: калі хтосьці плача ўночы, значыць яму вельмі цяжка. Мне робіцца сорамна. Цяпер ужо перад Здзіславам. Бо мая маці жывая і чакае майго прыезду. І віславухі Джэк – таксама чакае, прыслухоўваючыся да крокаў на лесвічнай пляцоўцы. Я пераводжу дых, закідваю далоні за патыліцу, і Хрушчоў на партрэце падміргвае мне вокам, пазіраючы, як я, ужо ў сне, танцую з Данай вальс дружбы.