Читать книгу Канец адзіноты - Януш Вишневский, Януш Леон Вишневский, Ewelina Wojdyło - Страница 4

Надзя з’явілася ў яго жыцці нечакана. А ён жа мог быць зусім у іншым месцы ў тую пятніцу, васямнаццатага жніўня, і ніколі яе не сустрэць. Ён і мусіў быць у іншым месцы.

Ранкам яго пабудзіў тэлефон. Калі б званіў хтосьці іншы, Якуб не падняў бы, але нумар належаў бацьку. Адно тое, што зараз ён пачуе бацькаў голас, ужо трывожыла, бо той званіў, толькі калі здаралася ці мусіла здарыцца нешта як мінімум непрыемнае. Якуб не памятаў, ці было такое, каб ён пазваніў проста так і спытаў, як сын маецца і што там у яго адбылося, – так часта рабіла маці. Бацька ж званіў альбо з кепскімі навінамі, альбо з якім-небудзь даручэннем, альбо каб праверыць, ці выканаў сын тое даручэнне.

Але тае раніцы было іначай – ён зразумеў гэта па бацькавым голасе. Фірма важнага падрадчыка ягонай карпарацыі «інфарматызавала нейкі важны аб’ект». З адпачынку чорт ведае чаму не вярнуўся «іх сраны інтранэт-інжынер, ці як там яго, а ты ж у гэтым спец, калі ласка, дапамажы ім». Спачатку Якуб нават не паверыў. Бацька пра нешта яго просіць! Памятае, што спытаўся, ці ўсведамляе той, што яго сын усяго другі год вучыцца на праграміста.

Бацька крыху памаўчаў, а потым прамовіў:

– Слухай, Якубе, скажу па-іншаму. Гэтаму іх праграмісту ў цябе павучыцца можна было б. Ну, я так думаю. Калі ласка, з’ездзі туды. Кіраўнік кампаніі – мой сябар, я яму паабяцаў. Ведаю-ведаю, ты мусіў сёння пайсці на канцэрт з мамай. Я ўжо ёй званіў, – апярэдзіў ён Якуба, які збіраўся нешта сказаць. – І доўга ўпрошваў, – ён захіхікаў, – і ўрэшце яна пагадзілася, каб я цябе замяніў. З’ездзіш?

– Тата, ну чаго ты. Вядома, з’езджу. Дзе гэта?

– Дзе? Ды я сам не ведаю. Той аб’ект, шчыра кажучы, вельмі дзіўны. Зараз па цябе машына прыедзе. Вазьмі з сабою якое адзенне, зубную шчотку, бо справа доўгая. Дзякуй, Куба, – ціха сказаў бацька і адключыўся.

Хлопец і не памятаў, калі бацька апошні раз называў яго Куба.

Ён паклаў у заплечнік ноўтбук, закінуў туды ж несэсэр, запхнуў зменную бялізну і праз пятнаццаць хвілін сядзеў на заднім сядзенні вялізнага «мерседэса». Негаваркі кіроўца ў чорным ільняным касцюме, белай кашулі і развязаным гальштуку, што нядбайна звісаў з шыі, нічога не ведаў ні пра які праект, а калі Якуб яго спытаў, паглядзеў падазрона і адрэзаў:

– Мая хата з краю. Начальства ўсё вам патлумачыць, малады чалавек, а ў мяне ў тэлефончыку адрасок. Куды паслалі, туды еду. Сказаць магу толькі, што гэта страшная дзіра ў пушчы на Мазурах, бо яе нават навігатар не паказвае.

– Тады выбачаюся, – з усмешкай адказаў Якуб. – Я думаў, вы і ёсць начальства. Даўно не бачыў такога элегантнага гальштука. З ядвабу?

– З ядвабу? – паўтарыў кіроўца, беручы ў руку гальштук і ўважліва да яго прыглядаючыся. – А я ведаю? Далі, сказалі насіць – ну я і душуся. А калі начальства не бачыць, развязваю, асабліва ў такую спякоцішчу. Гальштук харошы, гэта так, – ён крыху памаўчаў, а потым разрагатаўся і сказаў: – Я – і начальнік? Ну вы далі! Наш гальштукаў не носіць, толькі нам купляе. За свае. А сам ходзіць у трэніках і кедах, што на зніжках у «Лідле». Тачку не бярэ, хіба што калі без яе ніяк. На ровары сабе гойсае. Зрэшты, малады чалавек, самі ўсё ўбачыце…

І да канца паездкі кіроўца не прамовіў больш ні слова, толькі часам, калі званіў тэлефон, нешта ціха ў яго мармытаў, адказваючы.

Некалькі гадзін яны ехалі нармальнымі дарогамі, гадзіну прадзіраліся праз пясчаныя лясныя просекі і ўрэшце дабраліся да той дзіры. Машына спынілася перад акружаным мурам будынкам, які нагадваў замак. Іх ужо чакала «начальства» – худы высокі сіваваты мужчына з вялікім шрамам на левай шчацэ. У дзіравай майцы з плямамі фарбы, у выцертых кароткіх джынсах, ён нагадваў лядашчага выпівоху. Замест кедаў са зніжак на ім былі чорныя, пакрытыя шэрым пылам гумовікі да калена. Спачатку ён цёпла павітаўся з кіроўцам, а потым падышоў да Якуба, моцна паціснуў яму руку і, беручы ў хлопца заплечнік, сказаў:

– Я Марцін. Вельмі рады, што вы знайшлі для нас час. Нават не ўяўляеце, як рады. А вы абсалютна не падобны да Ёахіма, – на яго твары з’явілася прыязная ўсмешка, – хоць ён і сцвярджае, што ягоны сын – выкапаны бацька. Я занясу заплечнік у дом, добра? А ўвечары, роўна а дзявятай, запрашаю ў сваю келлю. У нас з усёй камандай там вечаровы брэйнсторм будзе, я вам усё растлумачу. Як не здолею, каляжанкі і калегі дапамогуць, – ён махнуў рукой у бок вузкай пясчанай сцежкі, што вяла да лесу. – А пакуль на такім пекле прапаную скупнуцца ў возеры. Вада чыстая, крыштальна чыстая. Толькі раю паспяшацца, бо браму зачыняюць а восьмай. Такія правілы. І ўвялі іх жанчыны, так што міласці не чакайце. А міласць тут нечувана важная. Я вам усё раскажу. Купанне будзе дарэчы, бо на аб’екце, калі шчыра, лазенек не так каб шмат. А калі зусім шчыра, дык усяго адна, – насмешліва дадаў ён, памаўчаўшы, – затое аўтэнтычная. Лазня з фрэскамі на сценах і столі. Якога стагоддзя, дакладна не памятаю, але дастаткова старая, каб у нас тут сядзеў захавальнік культурнай спадчыны. Але вы і самі ўбачыце…

Якуб слухаў, але разумеў няшмат і пагаджаўся толькі з адным: спёка была жудасная. Выйшаўшы з кандыцыяніраванай машыны, ён нібыта апынуўся перад адкрытай духоўкай, з якой шугала густое, гарачае, вільготнае паветра.

Вузкая сцежка, што перасякала поле засохлага збожжа, проста перад лесам збочвала да зялёнай сцяны чароту. Прайшоўшы некалькі соцень метраў уздоўж густой агароджы з высокіх сцяблін, Якуб трапіў на палянку. З аднаго боку яна была аточаная зараснікамі ядлоўцу, з другога заканчвалася крутым абрывам, які пераходзіў у выцягнутыя пагоркі невялікага пляжа. Удалечыні, на краі масткоў, што знікалі ў возеры, хлопец заўважыў нерухомую фігуру і саскочыў з абрыву. Потым устаў, абтрос пясок – ад масткоў яго аддзяляла некалькі дзясяткаў метраў. Падышоўшы, ён убачыў, што там сядзіць жанчына, і голасна гукнуў яе. Яна не адазвалася – так і сядзела застыўшы, нахіліўшы галаву. Якуб асцярожна пайшоў па скрыплівых спарахнелых дошках. У адным месцы некалькіх не хапала – яны часткова адламаліся ад паржавелай сталёвай канструкцыі і цяпер віселі, кранаючы азёрную роўнядзь. Ён адступіў назад, разагнаўся, пераскочыў дзірку – і раптам адчуў жахлівы боль. Доўгі цвік, што вытыркаўся з дошкі, наскрозь прабіў яму ступак. На вастрыі застаўся акрываўлены абрывак скуры з макасіна. Хлопец аж узвыў. Рэзка падняўшы нагу, ён страціў раўнавагу і, падаючы ў ваду, стукнуўся аб дошку патыліцай. І ў тую ж хвіліну жанчына, што сядзела на краі масткоў, скокнула ў возера. Якуб выпаўз на пясок, кашляючы і выплёўваючы ціну. З параненага ступака цякла кроў, і ён паспрабаваў яе спыніць, сціснуўшы рассечаныя краі пальцамі. І тут пачуў голас:

– Гэта твой чаравік?

Якуб рэзка падняў галаву. Перад ім стаяла дзяўчына, трымаючы ў руцэ макасін, з якога сцякала вада. Хлопец кіўнуў. Прыгледзеўшыся да яго акрываўленага ступака, дзяўчына, не кажучы ні слова, зняла станік і скруціла з яго вузкую павязку. Потым укленчыла перад Якубам, абвязала яму ступакі, штосілы зацягнула. Кроў спынілася.

Так у адзін спякотны жнівеньскі дзень ён пазнаёміўся з Надзяй.

Яны адразу зблізіліся – нават тыдня не прайшло «пасля возера», як пачала гэта называць Надзя. Раптам аказалася, што яны вяртаюцца на тое месца і што, калі захочуць, гэта перастане быць толькі мімалётнай летняй сустрэчай, пасля якой застанецца кантакт у тэлефоне і некалькі ўспамінаў, ды і тыя з часам паблякнуць. Яны захацелі. Абое. Пачалі бавіць час разам. Адчулі адно да аднаго сімпатыю. І гэтая сімпатыя была для Якуба тады самым важным. А яшчэ – быццё «тут і цяпер». У тыя першыя месяцы нічога большага яму не хацелася – толькі простых пачуццяў, спакою і кагосьці блізкага, але не настолькі блізкага, каб яму зрабілі балюча ці зняважылі, калі ўжо выпадзе прывязацца, – а так цалкам магло здарыцца. Ён цудоўна пра гэта ведаў – і менавіта гэтага баяўся больш за ўсё.

Таму Якуб не хацеў, каб іх адносіны – хаця тады ён і не думаў называць гэта так – пачаліся, як яно звычайна бывае: з аповедаў пра мінулае. Да таго ж… ну якое, бляха, мінулае? Пра што тут расказваць? Пра дзяўчат, якіх не было? Ну, апроч той, не ягонай, па якой ён сох і якая пачала хадзіць з яго стрыечным братам. Пра тое, што яго тады як камбайнам пераехала і што ён у сямнаццаць гадоў падумваў вены сабе парэзаць ці пад цягнік кінуцца? Пра тое, што той кавалак мінулага хочацца незваротна выкрасліць, вычысціць з памяці? Да апошняга біта. Але так не атрымаецца. Лепш пра гэта не думаць. Таму ён нічога і не казаў. Бо нельга ж нешта казаць і пры гэтым не думаць.

Потым у сімпатыю пачало ўплятацца захапленне. Надзя была на чатыры гады старэйшая, але ўсё яшчэ вучылася, як і ён. Яна зачаравала яго сталасцю, уразіла розумам. Ён адчуваў сябе асаблівым – на яго звярнула ўвагу такая дзяўчына. Калі яны бавілі час разам, яна засяроджвалася на ім адным.

Яе прыгажосцю цяжка было не захапіцца, хаця Надзя ніколі не выстаўляла яе напаказ. Бляск для вуснаў, бясколерны лак – вось і ўсё фарбаванне. Апраналася яна вытанчана і з густам, але без эпатажу – найчасцей у класічныя шэрыя, чорныя або сінія касцюмы са спадніцамі да калена і пінжакамі, пад якія надзявала гольф альбо кашулю – звычайна з ядвабу стрыманага колеру. Больш за ўсё Якуб любіў, калі кашуля была белая і дастаткова празрыстая, каб можна было разгледзець станік. Фігуру Надзя таксама не старалася падкрэсліваць, яму нават здавалася, што яна з нейкіх прычын яе хавае. І нягледзячы на гэта, было ў ёй нешта шалёна прывабнае – эфемернае, яно цяжка паддавалася апісанню, але моцна прыцягвала ўвагу, вельмі жаночае, але і дзявочае таксама. Яна была ў чымсьці Лалітаю ў касцюме сцюардэсы, які змушаў трымаць дыстанцыю. Вялізныя бліскучыя вочы, што лёгка наліваліся слязьмі, кучма залацістых валасоў, высокія скулы, маленькі, крышачку кірпаты нос, шырокія, нібы трохі прыпухлыя, сакавітыя вусны. Часам ён заўважаў рэакцыю мужчын на яе – і сваіх аднагодкаў, і аднагодкаў бацькі. Надзя не звяртала на гэта ніякай увагі. Яна была толькі з ім – усёй сабою.

Потым з’явілася пажада. А ўжо за ёю – туга. Вярнуўшыся дадому з сустрэчы, ён падаў на ложак і тужліва пачынаў чакаць наступнай. Думаў пра Надзю. Неадчэпна. І пры гэтым адчуваў нешта кшталту меланхоліі і замілавання. Часта яго агортваў смутак. Без яе ён пачуваўся адзінокім – ён, якому на адзіноту ніколі не хапала часу. Засяродзіцца на чымсьці іншым не ўдавалася – вучыцца не атрымлівалася, праграмаваць не хацелася. Нават музыка раздражняла. Ён ляжаў на ложку і сумаваў, чакаючы нейкага знака. Званка, эсэмэскі або хоць бы лайка ў фэйсбуку. Хоць чагосьці. Але нічога не было, а дэбільны мужчынскі гонар не дазваляў яму напісаць ці пазваніць самому.

Надзя ні на чым не настойвала. Не падавала выгляду, што чакае якіх-небудзь знакаў увагі. Ніколі не гаварыла пра будучыню, у якой бы фігураваў Якуб, – нават пра найбліжэйшую, што ахоплівала наступны тыдзень. Відавочна радавалася кожнай сустрэчы, але не пытала, калі будзе наступная і ці будзе ўвогуле. І Якуб не пытаў. Ён і цяпер не разумее чаму. Яны развітваліся і вярталіся да сваіх спраў, не ведаючы, ці сустрэнуцца зноў, бо дамаўляліся максімум на «можа быць». Чаціліся на фэйсбуку, часам абменьваліся эсэмэскамі, часам – кароткімі мэйламі, часам – паведамленнямі ў ватсапе. Але заўсёды для гэтага патрабавалася нагода. Нейкая падзея. Прэм’ера фільма, новы спектакль, «незаслуханы» канцэрт у філармоніі, «доўгачаканая» сустрэча з пісьменнікам у бібліятэцы, нейкая асаблівая лекцыя ва ўніверсітэце альбо – што апошнім часам усё часцей здаралася – у кавярні або рэстарацыі. У такіх выпадках Надзя асцярожна і вельмі далікатна пытала: «Ты можаш?», «Ці выкраіш час?», «А не хочаш?..», «Табе гэта цікава?» А потым ужо кожны раз пісала ў пастскрыптуме: «Я б хацела быць там з табой. Вельмі».

І гэты пастскрыптум быў для яго найважнейшы. І найцудоўнейшы. Менавіта праз яго наяўнасць Якуб кожны раз хацеў, мог і выкройваў час, нават калі быў вымушаны адмяняць іншыя важныя справы, выкручваючыся, а раз-пораз і манячы. Яму заўсёды было цікава «гэта», нават калі ён не ўяўляў, каго ўбачыць у бібліятэцы, што там за лекцыя або канцэрт у філармоніі. Таму што Якуб таксама хацеў быць. З ёю. Перадусім з ёю. Дзе заўгодна. Ён таксама хацеў гэтага «вельмі». Усе тыя падзеі былі іх спатканнямі. Надзя ніколі не пытала, ці пойдзе Якуб з ёю гуляць, ці не хоча ён пабалбатаць за кавай, забегчы на сушы перад сном альбо ці думаў ён сёння пра яе. І ён таксама не пытаў, хаця сушы вельмі любіў і думаў пра яе кожны дзень, як у нервовай гарачцы.

І яны хадзілі ў кіно і тэатр, наведвалі выставы, слухалі лекцыі і канцэрты ў філармоніі, бывалі на сустрэчах у бібліятэках. Якуб сумняваўся, што ў цэлым горадзе знойдзецца пара студэнтаў, якая акультурылася гэтак жа грунтоўна, як яны з Надзяй падчас сваіх спатканняў.

Аднойчы вечарам ён сказаў, што кахае яе. Гэта было ў пачатку снежня, у суботу. Яны вярталіся з тэатра і схаваліся пад дахам трамвайнага прыпынку. Парывісты вецер раскідваў навокал дажджавыя кроплі, змяшаныя з гіганцкімі ашмёткамі мокрага снегу. Яны забіліся ў кут, і Якуб закрываў яе сабою ад ветру. Узрушаная спектаклем, Надзя спачатку доўга маўчала, а потым пачала свой маналог. Яна хацела абавязкова выказаць яму, што адчувае, і была цалкам занураная ў сябе. У пэўны момант Якуб заўважыў, што яна плача. Набліжаўся трамвай. Якуб даў ёй насоўку. Яна прыхілілася да яго, і хлопец адчуў, што момант настаў. І сказаў. Ён і цяпер не ўпэўнены, што яна пачула. Хутчэй за ўсё – не, бо машыніст тармазіў з жудасным віскам, а на Надзі ў той вечар была тоўстая ваўняная шапка, насунутая на вушы.

Часцей за ўсё яны вярталіся трамваем. Таксоўкамі – толькі пасля начных кінасеансаў. З прыпынку, на якім яны выходзілі, Якуб праводзіў Надзю дадому і развітваўся, цалуючы ёй руку. Можа, і старамодна, але так яго навучыла маці. Ён заўжды чакаў, пакуль Надзя знікне за дзвярыма, а ў кухні на першым паверсе запаліцца святло. Потым яшчэ колькі хвілін стаяў, узіраючыся ў ганак – спадзяваўся, што яна вернецца, адчыніць дзверы і запросіць да сябе. Такога ні разу не здарылася.

За некалькі дзён да Калядаў ён гэтаксама яе праводзіў. Надзя сказала, што святкаваць будзе дома і калі Якуб хоча, то – вядома, пасля сямейнай вячэры – можа зайсці, бо яна робіць найлепшыя ў свеце варэнікі з капустай і грыбамі.

Яна запрасіла яго да сябе! Надзя вырашыла пусціць яго ў свой свет! Якуб памятае, што, калі ён вяртаўся тады на трамваі дадому, яму хацелася спяваць.

Ніколі раней ён не чакаў Калядаў з такім хваляваннем. Нават калі быў маленькі і перад сном лічыў, колькі разоў яшчэ трэба легчы спаць, каб прыйшоў час падарункаў, ён ні разу так нецярпліва не прагнуў Святога вечара. Ён перакапаў увесь інтэрнэт і ўрэшце знайшоў у Польшчы краму, дзе прадавалі найлепшыя акрылавыя фарбы для малявання на шкле – самага вялікага Надзінага захаплення. «Ніякіх падробак, толькі імпартныя з аднаго заводзіка ў Партугаліі, даюць патрэбную густату малюнка», – часцяком тлумачыла яна. Ён не ўяўляў, што такое «густата малюнка», але пра Партугалію запомніў, бо ведаў, што такі падарунак Надзю неймаверна парадуе. Каб быць упэўненым, што фарбы дойдуць своечасова (ён не верыў абяцанкам ні UPS, ні DHL, што ўжо гаварыць пра «Польскую пошту»), Якуб гадзін пятнаццаць валокся цягніком з трыма перасадкамі на «Далёкі Усход» – так гэта назваў Вітальд, які не змог зразумець, як «дзеля нейкай там дзяўчыны можна гэтак надоўга звязацца з польскай чыгункай». Якуб нават не паспрабаваў яму растлумачыць, што Надзя для яго – не «нейкая там дзяўчына», бо ведаў, што не варта. Звычайна Віт уключаў спачатку іронію, потым сарказм і, толькі ўбачыўшы, што зачапіў нешта важнае, пераходзіў да здзіўлення і захаплення. Таму з Вітам трэба было пачакаць. Як гаварыла Марыка, «у Віткацы афектыўная біпалярка, ад сарказму да плаксівага замілавання ён часцей за ўсё даходзіць за пятнаццаць хвілін». Так было і тым разам. Менавіта Віт падвёз Якуба на вакзал, адкуль ён выправіўся на іншы канец Польшчы, у гарадок побач з Хелмам, каб асабіста атрымаць фарбы для Надзі. І гэта Віт чакаў уначы на пероне, калі Якуб з вялікай кардоннай скрынкай вярнуўся з «Далёкага Усходу».

Урэшце надышлі Каляды. Дажджлівыя, ветраныя, цёплыя, нібы напрадвесні, з зацягнутым цёмна-шэрымі хмарамі небам – на такім небе дзецям можна было нават не спадзявацца заўважыць хоць нейкую зорку, пагатоў першую. Каляды без адзінай сняжынкі. Зусім не зімовыя. Але для Якуба гэта ўсё не мела ніякага значэння. На вялікае здзіўленне маці, ён з самай раніцы дапамагаў на кухні абсалютна без прымусу, потым яны з бацькам ставілі і аздаблялі ялінку. І ўсё ў нечуванай згодзе і гармоніі. Без сварак, без перапалак, маўляў, гірлянды, як заўсёды, не працуюць. Без выпяндрожу, а спакойна размаўляючы, уважліва слухаючы адзін аднаго, разняволена жартуючы. Якуб памятае падазрэнне на матчыным твары, калі яна, пачуўшы гучныя галасы, час ад часу ўрывалася ў пакой з пагрозлівым выглядам, гатовая разнімаць іх. Памятае яе выразныя ўздыхі палёгкі, калі аказвалася, што тыя крыкі – зусім не сварка, а выключна весялосць, і што ялінка «ўпрыгожваецца». Памятае, што, калі яны скончылі, бацька знік у спальні, а ён сеў за яшчэ пусты стол. З кухні даносілася мелодыя нейкай калядкі, што перамяжоўвалася маміным спевам і гукамі яе мітусні. Дом пах ігліцай і посным баршчом.

Якуб глядзеў на агеньчыкі гірлянды, што адбіваліся ў акне, і думаў пра бацьку.

Пасля памятнага жнівеньскага «праекта для Марціна» ягоны бацька зрабіўся зусім іншым бацькам. А ён, у сваю чаргу, стараўся быць іншым сынам. Пасля вяртання Якуба з Мазураў яны размаўлялі пра гэта толькі аднойчы. Неяк ранкам у пачатку верасня, калі галіліся ў ваннай. Яны стаялі побач і глядзелі ў вочы адзін аднаму ў люстэрку.

– Марцін мне ўчора напісаў, што ты дзесяць дзён працаваў па дванаццаць гадзін. Часам нават ноччу, – нечакана прамовіў бацька. – Пры стаўцы дзвесце за гадзіну ў яго атрымалася дваццаць восем тысяч.

– Гэта немагчыма, – адказаў здзіўлены Якуб, перастаючы галіцца.

– Што немагчыма, сынку?

– Што Марцін так памыліўся. Бо калі перамножыць адно на другое, будзе дваццаць чатыры тысячы, – спакойна сказаў хлопец. – Не кажучы пра тое, што для мяне столькі зашмат, я шчыраваў дзеля цябе, тата, – Якуб памаўчаў і дадаў: – Не дзеля грошай.

Бацька таксама перастаў галіцца, абапёрся на рукамыйнік і нахіліў галаву.

– Не памыліўся ён, сынку, – яго голас гучаў неяк незвычайна. – Ён ніколі не памыляецца, не такі гэта чалавек. Ты працаваў у суботу і нядзелю, да таго ж галавой. За гэта табе і належыць на чатыры тысячы больш. Паводле кантракта.

– Усё адно не сыходзіцца, тата, – ціха перабіў яго Якуб.

– Фармальна ты маеш рацыю, – адказаў бацька. – Але калі падыходзіць нефармальна, то Марцін лічыць, што злавіць сігнал на някошаным полі за высокім мурам – гэта прафесіяналізм сусветнага маштабу. І што ты заслужыў прэмію. Зрэшты, так лічыць уся яго каманда, – смеючыся, дадаў ён.

А потым здарылася нечуванае. Бацька абняў Якуба і сказаў:

– Дзякуй табе, сынку. Ты нават не ўяўляеш, як я ганарыўся, калі на здачы праекта да мяне ўвесь час падыходзілі і гаварылі: а Куба тое, а Куба гэта. Я заўсёды табой ганарыўся, не менш, чым мама. І люблю цябе гэтак жа, толькі часам не здольны гэта выказаць. Ты найлепшае, што здарылася ў маім жыцці. Я ўжо даўно хацеў табе гэта сказаць.

З задуменнасці яго вырваў матчын голас:

– А ты што, Куба, рассеўся? Рабіць няма чаго? Паслаў бы абрус… Што здарылася, сынку? – спалохана спытала яна, падыходзячы бліжэй. – Чаму ты плачаш?

– Плачу? Праўда? – адказаў ён, нахіляючы галаву, каб схаваць збянтэжанасць. – Тата мяне ўзрушыў, – дадаў ён, памаўчаўшы. – З табой таксама часам здараецца.

– Тата? Узрушыў? Цябе? – прамовіла яна, і недавер у яе голасе ўзрастаў з кожным словам. – Ясна, сынку, ясна. Дзень сёння такі – людзі ўзрушаюцца. Але пагаворым пра гэта пазней, – шапнула яна і пацалавала яго ў шчаку.

Маці пачала слаць белы абрус на стол, і Якуб ускочыў, каб ёй дапамагчы.

– Я сама. А ты, калі ласка, схадзі надзень што-небудзь прыстойнае замест гэтай зацяганай кофты. Можа, якую кашулю для разнастайнасці? Вось убачыш: і бацька ўзрушыцца – будзеш як банкір, – жартам дадала яна.

За святочны стол Якуб сеў у кашулі. Блакітнай. І ў сінім касцюме з васільковай узорыстай насоўкай, што вызірала з верхняй кішэні. Бацька падазрона паглядзеў на яго, не хаваючы здзіўлення, а мама ціха ўсміхнулася.

Пасля доўгай і пафаснай бацькавай прамовы яны падышлі да ялінкі, каб падзяліцца аплаткай. У мамы, як звычайна, у вачах стаялі слёзы, а бацька марна спрабаваў схаваць хваляванне, калі яны абдымаліся. А потым яны елі, распакоўвалі падарункі, спявалі калядкі.

Якуб думаў пра Надзю. Што яна робіць? Як выглядае? Хто цяпер побач з ёю? Ці чакае яна яго, Якуба? Што будзе сёння ўвечары? Каля дзявятай гадзіны ён забраў з пакоя цяжкі заплечнік з перавязанымі стужкай слоікамі фарбы. Перш чым ён зняў з вешалкі куртку, маці зашпіліла яму верхні гузік на кашулі і, пацалаваўшы, прашаптала на вуха:

– Ты самы прыгожы хлопец, якога я ведаю. Табе трэба часцей касцюм насіць. Неабходна, сынку.

Потым хутка пабегла на кухню, а вярнуўшыся, увапхнула яму ў рукі форму для выпечкі, завернутую ў фольгу, і сказала:

– Куды б ты ні ішоў, макоўнік ніколі не лішні. Калі будзеш начаваць не дома, калі ласка, вярніся да снядання. Без цябе не сядзем. Будзем чакаць. Памятай пра гэта, – дадала яна, цалуючы яго ў шчаку.

Надзін дом пераліваўся агнямі. На ўсіх шыбах зіхацелі падсвечаныя з сярэдзіны ялінкі, блішчалі зоркі і зорачкі на сініх і блакітных небасхілах, караскаліся на балконы святыя Мікалаі ў чырвоных мантыях. У палісадніку на некалькіх голых парэчкавых кустах мігцелі гірлянды. Аднапавярховы фахверкавы дамок на фоне раскошных пяціпавярховых шматкватэрных будынкаў, што акружалі яго з трох бакоў, выглядаў як фрагмент ілюстрацыі з іншай казкі.

– Я ўсё думаю, як жыхарам з «васьмёркі» ўдалося захаваць дом і ўчастак. Па сённяшніх часах гэта альбо гераізм, альбо да чорта грошай. Ведаеш пра гэта што-небудзь? – спытаў малады кіроўца, калі яны спыніліся перад Надзіным домам.

Якуб са здзіўленнем паглядзеў на яго.

– З чаго б мне ведаць?

– Бо я цябе, дружа, ужо васямнаццаты раз сюды вязу, калі паглядзець у гісторыю паездак. Ну, я і падумаў, што ты можаш нешта знаць, – з усмешкай адказаў кіроўца.

– Праўда? – спытаў уражаны Якуб. – А, ну так, гэта ж «Убер». Я для вас кавалак кода пісаў. Усё вы ведаеце. Больш, чым падатковая. І паліцыя нораваў, – ён паківаў галавой. – Крыху ведаю, але гісторыя гэта доўгая і заблытаная, а я вельмі спяшаюся. Раство і ўсё такое. Да таго ж не ўпэўнены, што гэта не падпадае пад закон аб абароне дадзеных. Як і гісторыя паездак. Правільна я кажу, дружа? – ён саркастычна засмяяўся і паспешліва вылез з машыны.

Праз хвіліну ён стаяў на ганку, прыслухоўваючыся. З дому не даносілася ні гуку – там панавала поўная цішыня. Якуб асцярожна пастукаў у драўляныя дзверы чыгунным дзвярным малатком у форме падковы і раптам адчуў дзіўную нервовасць і трывогу. Вось як перад экзаменам. І падумаў, што гэта нейкі ідыятызм.

Нарэшце дзверы зарыпелі, і на парозе асветленай вітальні паказалася Надзя – з бакалам віна ў руцэ, у кароткай чорнай карункавай сукенцы з голымі плячыма, з заплеценымі ў касу валасамі, перавязанымі залацістай стужкай у буйны чорны гарошак. Якуб ніколі раней не бачыў яе такою. Вочы, падкрэсленыя ценямі, падаліся яму неймаверна вялікімі, як і вусны, нафарбаваныя чырвонай памадай. Невядомая яму Надзя. Іншая. Яшчэ і плечы гэтыя голыя. І абрысы грудзей, абцягнутых сукенкай. Помніцца, яна заўважыла яго ступар. Усміхнулася, паднялася на дыбачкі і, далікатна пацалаваўшы ў шчаку, шапнула:

– Нарэшце ты прыйшоў.

Узяла яго за руку і праз вузкі цёмны калідор правяла ў вялікі пакой. Ён адчуў пах старога дрэва і сушаных грыбоў. Пакой асвятляла некалькі бра ў форме падсвечнікаў.

Надзя моўчкі аддала яму свой кілішак і, гледзячы Якубу проста ў вочы, пачала расшпільваць гузікі на яго куртцы. Павольна. Адзін за адным. Было ў гэтым штосьці пачуццёвае і сэксуальнае. Ён застыў на месцы, гледзячы на яе рукі, і ў нейкі момант выпусціў заплечнік, які ціха споўз па яго назе на падлогу. Якуб зарыўся пальцамі ў яе валасы і моцна прыціснуў дзяўчыну да сябе.

– Божа мой! Боршч! Ён мне кухню залье! – раптам усклікнула яна, выслізнула з яго абдымкаў і пабегла да вузкіх дзвярэй.

Якуб агледзеўся. Калі не лічыць аграмаднага дубовага прастакутнага стала на разьбяных ножках, пакой быў цалкам пусты. Пасярэдзіне стала стаяла вялікая ваза з рознакаляровым узорам. Ніводнага крэсла. Уздоўж сцен на падлозе з шырокіх дошак выстраіліся драўляныя аконныя рамы – некаторыя з рэшткамі фарбы, некаторыя падгнілыя, некаторыя з камячкамі масцікі і кавалкамі шыб. На сценах, нібы ў якой галерэі, віселі фатаграфіі. Адзінкавыя – з эфектам сепіі, большасць – чорна-белыя. Самых розных памераў. Маленькія нібыта толькі выцягнулі з альбома і кнопкамі прышпілілі да шпалераў з грубай шэрай тканіны, вялікія ўставілі ў паспарту і драўляныя рамы.

Якуб прыкрыў заплечнік курткай і пачаў паволі праходжвацца туды-сюды, уважліва разглядаючы фатаграфіі. Каля некаторых ён спыняўся даўжэй.

– Давай урэшце зладзім куццю, – раптам пачулася за спінай. – Дом мой потым паглядзіш. Абяцаю, што правяду ўсюды і што гэта не зойме больш за пяць хвілін. Я жахліва галодная. Не хацела сёння есці без цябе.

Ён павярнуўся. Надзя сядзела на стале, трымаючы ў руцэ вялікі драўляны відэлец. На ёй быў кароткі белы фартушок з кішэнькай наперадзе, палоска белай тканіны сцягвала валасы крыху вышэй за лоб. Якуб заўважыў на сцягне белую падвязку. Надзя ўсміхалася яму, гулліва аблізваючы лыжку, і ў галаву прыходзіла якая-небудзь развязная пакаёўка з эратычнага фільма. Надзя саскочыла са стала і спытала:

– Так нармальна?

На кухні яна зняла фартушок і распусціла валасы. Потым пасадзіла Якуба пры авальным століку, накрытым бліскучай узорыстай цыратай. Па ўсім відаць, новай.

Ён памятаў пах такой цыраты з дзяцінства – з паездак да прабабкі, бацькавай бабулі. І так пахла толькі новая. Калі бацькі прывозілі яго на канікулы, прабабуля Леакадыя заўсёды купляла новую цырату «ў хату», а яму, «чарцяняці Кубусю», – кожны год новыя скураныя «пантофлі» і срэбны ланцужок з крыжыкам. Крыжык прабабуля свяціла ў нядзелю «спецыяльна для Кубуся ў пробашча з касцёла на горцы». Якуб да гэтага часу захоўваў пакрытыя пацінай крыжыкі з ланцужкамі ў металічнай каробцы на шафе ў сваім пакоі.

Якуб крадком агледзеўся. Кухня да вар’яцтва нагадвала прабабуліну – тую, вясковую. Нізкая хлебная шафка з адтулінамі, каб праходзіла паветра. Прамасленая падлога з дошак, спярэшчаных сучкамі, з драўляных бэлек звісаюць дыванкі-макаткі, вышытыя цёмна-блакітнымі ніткамі. Адна – са знаёмым любому паляку надпісам пра карысць халоднай вады «Zimna woda zdrowia doda» (акурат такая была ў прабабулі) – у Надзі вісела над белым эмаліраваным тазікам з сінім абадком. У такім самым тазіку прабабуля мыла Якубу ногі, калі ён вяртаўся з поля ўвечары. Ваду яна грэла на вельмі падобнай дрывяной пліце з круглымі чыгуннымі фаеркамі. На кухні ў Надзі на невялікім узвышэнні з аднаго боку стаяла газавая пліта, з іншага – мікрахвалёўка.

Побач з талеркай, дзе ляжала маленькая яловая галінка, і кубкам з духмяным посным баршчом з «вушкамі», над якім падымалася пара, Надзя паставіла парцалянавую місу з варэнікамі, а сама села насупраць. Яны паглядзелі адно аднаму ў вочы, і Якуб убачыў, як твар і шыю дзяўчыны паволі залівае румянец.

– Мне падабаецца, калі ты ў гэтай блакітнай кашулі, дарэчы. Твае вочы тады робяцца яшчэ больш… – яна не дагаварыла і рэзка ўскочыла. – Не, пачакай! Спачатку аплатка. Ну Куба! Стой!

Яна падскочыла да пафарбаванай алейнай фарбай фісташкава-зялёнай шафкі, зняла з верхняй паліцы невялікую талерку, пашчэрбленую і ад старасці спярэшчаную плямкамі, падышла да Якуба і ціха сказала:

– Аплатка ж. Наша першая.

Ён ускочыў з крэсла і зашпіліў гузік на пінжаку. Надзя ўзяла яго руку, пацалавала, а потым паклала ў яе аплатку. Адхілілася, адставіла талерку і, трымаючы аплатку, сказала:

– Слухай, Куба, я ў гэтым не тое каб дасведчаная. Гавару шмат, але аратарка з мяне ніякая. Але зараз хачу сказаць менавіта прамову. Я доўга думала наконт прыдатнага моманту і прыйшла да высновы, што лепшага за сённяшні вечар не будзе.

Надзя змоўкла і зморшчыла лоб. Выгляд у яе быў такі, нібыта яна засяроджана збіраецца з думкамі.

– Я даўно, – нарэшце пачала дзяўчына, – не была на Раство з кімсьці блізкім. Мабыць, таму і забылася на тую аплатку, – з усмешкай дадала яна і тут жа зноў пасур’ёзнела. – Некалькі гадоў таму памерла мая бабуля, і, каб перажыць навагоднія святы, я ўцякала ад іх як мага далей. Не так ад адзіноты ўцякала, як ад успамінаў. Бо адна я заставалася з дзяцінства, таму прывыкла да адзіноты. Ты можаш падумаць, што гэта глупства, бо ўспаміны баляць усюды, няважна, дзе яны цябе захліснуць. Гэта праўда, але больш за ўсё мне балела тут. У гэтым доме. Бо менавіта тут са мной здарылася самае важнае, самае цудоўнае, але і самае жудаснае ў маім жыцці. Таму я пакавала валізу і ўцякала. Бо Раство вось тут было для мяне невыносным. Часам я ўцякала вельмі далёка – думала, што чым далей, тым цяжэй будзе ўспамінам мяне дагнаць. Але гэта не так працуе, гэта дурата выдуманая.

Яна змахнула са шчакі слязу і працягнула. Яе голас дрыжаў.

– Сёлета я дакладна ўцякла б куды-небудзь зноў, але з’явіўся ты. Як нейкі прыхадзень з іншага свету. Спачатку я баялася, што ты з цікаўнасці спыніўся на хвілінку і хутка знікнеш. Баялася, што перарасцеш мяне. Што адзначыш мяне птушачкай, як канікулы, што прайшлі. Але не. Ты не знікаў. Быў. Клапаціўся. Кідаўся да мяне на першы ж покліч. Мужчынская клапатлівасць мяне неймаверна расчульвае і абуджае цудоўныя ўспаміны. Ты быў пяшчотны. І цярплівы. Гэтая твая цярплівасць мне спачатку падабалася, але потым пачала даводзіць да шалу. Ты не спрабаваў узяць мяне за руку ў кіно, не кранаў плячом у тэатры, не накрываў маю далонь сваёю, калі мы пілі каву. Ты шалёна адрозніваўся ад усіх, што былі да цябе. І я раптам заўважыла, што, нягледзячы на гэта, ты – па-свойму нязграбна – паказваеш мне, што без мяне не можаш. Можа, тут мала рамантыкі, але менавіта гэтага жанчынам і трэба. Адчуваць, што без іх не могуць. Толькі брахухі і крывадушніцы скажуць, што не. Я гэта адчула, Якуб, – прашаптала яна. – Аднаго вечара адчула, што ты без мяне не можаш і што я хачу, каб ты клапаціўся пра мяне далей. Пыха? Эгаізм? За адзін вечар, ты падумай! А можа, гэта каханне – ну раптам?

Надзя замаўчала, апусціўшы галаву, нібыта саромеючыся таго, што сказала. Але неўзабаве зноў ускінулася і, гледзячы Якубу ў вочы, дадала:

– Гэта для цябе, мабыць, дзіўна, але ў мяне нікога блізкага няма на цэлым свеце. Акрамя цябе. Шчаслівых свят, Якуб.

Ён зусім не чакаў такіх слоў. Якуб памятае, што дакладна хацеў нешта сказаць. Хацеў сказаць, што сёння вельмі-вельмі чакаў яе. Што чакаў доўга-доўга і што тая яго цярплівасць была ад страху яе, Надзю, страціць. Што тады на прыпынку, калі яны вярталіся з тэатра, ён сказаў найпраўдзівейшую праўду. І, магчыма, ён можа жыць без яе, але ранкам, прачынаючыся, пра яе ён думае найперш. А потым зноў пра яе і зноў. І так цэлы дзень, пакуль не засне. І нават пасля таго як засне, бо часта яе сніць. Калі гэта сведчыць пра тое, што ён без яе не можа – то так, дакладна не можа.

Ён хацеў сказаць Надзі шмат чаго яшчэ, але яна не дазволіла, бо паднялася на дыбачкі і пачала яго цалаваць. Абхапіла ягоны твар далонямі і цалавала, часам прыкусваючы вусны і язык. Потым расшпіліла гузік на пінжаку і запусціла рукі пад Якубаву кашулю. Ён не адкрываў вачэй, адчуваючы, як яна дрыжыць; у галаве круцілася. Калі ён паспрабаваў вуснамі пацягнуць верх сукенкі, Надзя прашаптала яму на вуха:

– Куба, зладзім куццю пазней, добра?

Ён не памятае, ці адказаў хоць нешта. Усё адбылося так хутка… Надзя ўзяла яго за руку, яны пабеглі праз пакой з фатаграфіямі, ён спатыкнуўся аб заплечнік, упаў, яна дапамагла яму ўстаць. Яны забеглі на вузкую рыплівую лесвіцу – яна крута вілася і заканчвалася прастакутнай адтулінай, якая, падалося Якубу, праз люк выводзіла на дах. Калі ён высунуў галаву ў тую адтуліну, Надзя падала яму руку, зацягнула наверх, і ён апынуўся ў пакойчыку на паддашшы. Вялізная грушападобная лямпачка, што звісала са столі на доўгім дроце, рассейвала аранжавае святло. У пакоі пахла апельсінамі – Якуб да сёння не ведае чаму. За некалькі метраў ад люка на двух «паверхах» палетаў з неапрацаванага дрэва ляжаў тоўсты матрац, накрыты зеленаватай тканінай. Надзя стала побач з ім і зняла сукенку. Калі Якуб наблізіўся, яна павярнулася спінай і расшпіліла станік.

Гэта быў іх першы раз. Шалёны, прагны, дзікі, нязграбны. З тых пятнаццаці хвілін Якуб памятае сваё зачараванне Надзінай аголенасцю, смак скуры і вільгаці паміж яе сцёгнамі, свае дрыготкія пальцы, што блукалі ў яе валасах, калі яна ўкленчыла перад ім. Апрача гэтага – зусім няшмат. І ў той жа час добра памятае пазнейшую пяшчоту, калі яны, абняўшыся, спляталі пальцы, дакраналіся да твараў, гладзілі па валасах, прытуліўшыся. Памятае, што збольшага яны маўчалі, зрэдку вышэптваючы асобныя словы. У пэўны момант Надзя адсунулася на край матраца і пачала шнарыць рукою па падлозе. Грушападобная лямпачка паволі згасла. У цемры Якуб пачуў крокі, а потым убачыў на іншым канцы пакоя Надзін твар, трохі падсветлены экранам тэлефона. Паддашша напоўніла музыка.

– Не памятаю калі, але аднаго вечара мне вельмі захацелася паслухаць гэта з табою ў ложку, – сказала яна, кладучыся на жывот побач з Якубам. – Ведаеш такое? – спытала яна праз хвіліну.

Якуб дачакаўся чарговага прыпеву і ціха зацягнуў:

Надзя прыпаднялася, паклала яго руку сабе пад грудзі і пачала падпяваць. Калі музыка сціхла, Якуб сказаў:

– Гэта старая песня Кортэза. Мабыць, вельмі старая. Неяк я заспеў маму ў слязах – яна на паўторы слухала гэта на ютубе. Папрасіла, каб я ёй гэта званком на тэлефон паставіў. Так і стаіць. А потым яна мяне на яго канцэрт павяла. Яна мяне, а не я яе, уяўляеш? – ён засмяяўся. – Гэта быў нейкі маленькі клуб, яна і там рыдала. На сцэну выйшаў непрыкметны худы хлопец у чорным балахоне, трэніках і кепцы, павітаўся ціхім «добры вечар», за наступныя паўтары гадзіны ўсхваляваў усіх да аднаго, а потым гэтак жа нясмела развітаўся і знік. Выходзячы, усе спявалі радкі з яго песень.

– Твая мама? – здзіўлена ўсклікнула Надзя. – А ты пытаў, чаму яна плакала? – ціха спытала дзяўчына і, не чакаючы адказу, адвярнула галаву і змоўкла.

Якуб схіліўся над ёю і пачаў цалаваць спіну. Менавіта тады ён упершыню дабраўся да той чароўнай выпукласці над азадкам. Паддашша па-ранейшаму поўніў смуткам Кортэз, а яны другі раз, гэтаксама прагна, гэтаксама шалёна кахаліся на матрацы.

Якуб памятае, што яго абудзіў надакучлівы холад. Ён падняў галаву. У запацелай шыбе віднеліся невыразныя абрысы. Аголеная Надзя нерухома стаяла спінай да яго, выцягнуўшы ўверх рукі, за шклянымі дзвярыма балкона. На паддашшы панавала ціша, на вузкім падаконні дрыжалі ад ветру вогненныя языкі свечак.

– Што здарылася? – спалохана крыкнуў Якуб.

Спачатку яна не адрэагавала, але неўзабаве зайшла ў пакой, нахілілася, падняла сукенку і пачала адзявацца. Потым падышла да яго, села на край матраца, паклала галаву Якубу на жывот і прашаптала:

– Цудоўная ноч. Шмат зорак, таму першая таксама мусіць там быць. Наша куцця працягваецца. Поўнач яшчэ не надышла.

Яны ляжалі і маўчалі. Якуб услухоўваўся ў гукі за акном і адчуваў скураю цяпло яе дыхання. Пяшчотна гладзіў кончыкамі пальцаў яе шчокі, лоб, вусны, павекі.

– Надзенеш што-небудзь, каханы? – раптам спытала Надзя, падняўшы галаву. – А я падагрэю варэнікі і боршч. Толькі зашпілі мне кручкі ззаду, добра? – папрасіла яна і села на край матраца.

Ён памятае, як дрыготкімі пальцамі нязграбна шукаў кручок і ўсхвалявана думаў пра гэтае «каханы», якое толькі што прагучала. Так нечакана. Столькі блізкасці ў адным слове.

Яны вярнуліся на кухню і зноў селі адно насупраць аднаго: яна – у карункавай сукенцы, ён – у пінжаку, зашпіленым на адзін гузік. Яна паставіла перад ім міску з гарачымі варэнікамі, а на талерку з яловай галінкай – кубак баршчу. Усё было як тады, калі Надзя пусціла яго ў дом. Нібыта з таго часу нічога не здарылася. А здарылася ж так шмат. Толькі кавалкі разламанай аплаткі на цыраце, якая пахла як новая, нагадвалі, што яны сядзяць за сталом не ўпершыню. Іншыя. Зусім іншыя.

Яны размаўлялі. Пра ўсё, акрамя таго, што падчас іх першага Раства адбылося на паддашшы. Жартавалі, фліртавалі, успаміналі. Якуб памятае, што, калі ў місцы не засталося варэнікаў, Надзя ўзяла з лядоўні рыбу і на маленькай патэльні пасмажыла філе карпа. «Што за Каляды без карпа!» – абвясціла яна, калі ён папрасіў яе не ўставаць з-за стала.

У нейкі момант ён неабачліва спытаў, навошта Надзя сюды ўцякла і чаму яна цяпер не з бацькамі. Дзе яны святкуюць? Чаму не з ёю? І памятае, што пасля гэтага яна доўга глядзела на яго, нібыта штосьці вырашаючы. Раптам ускочыла, дастала з лядоўні дзве бутэлькі белага віна і моўчкі паставіла на стол. Знайшла ў буфеце дзве высокія шклянкі. Наліла да краёў. Не чакаючы Якуба, адным глытком напалову спаражніла сваю. І пачала гаварыць. Спакойна, часам манатонна, нервова скрабучы цырату, часам падымаючы галаву, каб праверыць, колькі віна засталося ў шклянцы, альбо крадком зірнуць у вочы Якубу. Ён не перарываў і ні пра што не пытаў – моўчкі, засяроджана слухаў яе аповед, якога абсалютна не чакаў. У тым аповедзе пра смерць было больш, чым пра жыццё. Часам ён нямеў, часам – дранцвеў. Надзя заўсёды была вельмі канкрэтная і нават калі трохі адступала ад сутнасці, то пасля ўсё адно вярталася да тэмы. Такою засталася і падчас свайго каляднага маналогу: паслядоўна адказвала на пытанні Якуба, адначасова расказваючы сваю біяграфію. Раз-пораз яна пачынала фразу са слоў «маці тады не было, бо…» ці «таткі тады не было, бо…», «я ўцякала, таму што…». І тады яе голас зрываўся, яна сціхала. Але толькі на хвіліну. Потым яна рабіла глыбокі ўдых і вярталася да спакойнага тону. Калі Надзя скончыла і ў кухні павісла маўчанне, дзяўчына пацягнулася па віно. Якуб глядзеў, як яна павольна, не спяшаючыся, глыток за глытком, п’е. Ён бачыў яе ашклянелыя ад слёз вочы і руку, якая дрыжала так моцна, што віно цякло па пальцах. Дапіўшы, Надзя прычасала валасы пяцярнёю. Потым устала, падышла да Якуба, села яму на калені, пацалавала ў вусны і сказала:

– А цяпер абдымі мяне і крыху памаўчы.

Яна паклала галаву яму на плячо, ён моцна абняў яе, і так яны сядзелі нейкі час. Урэшце Надзя ўзяла Якуба за руку, і яны вярнуліся на паддашша. І толькі там, у цемры, ён пачаў задаваць пытанні, прасіў расказаць падрабязней і растлумачыць. Прасіў прабачэння, калі яна пачынала плакаць. Спаць яны пайшлі толькі пасля чацвёртай. Якуб сказаў Надзі, што да снядання хоча вярнуцца дадому, і яна завяла вялізны старамодны будзільнік, які аглушальна цікаў, на ўсякі выпадак паставіўшы яго на стале, далёка ад матраца.

Прачнуліся яны без будзільніка. Якуб адчуў, што яго цалуюць у павекі, і адразу пасля гэтага – водар кавы. Завярнуўшыся ў адну прасціну, яны пілі на балконе каву з эмаліраваных кубкаў, моўчкі назіраючы за людзьмі, што спяшаліся ў касцёл. Калі Якуб сыходзіў, Надзя адбегла ад парога і вярнулася з дыскам Кортэза.

– Уключы яго маме сёння. Паміж калядкамі, – сказала яна, кладучы дыск у пусты заплечнік. Потым абняла і пацалавала хлопца, усунуўшы яму ў руку ключ і заціснуўшы пальцы.

– Прыходзь сюды як мага часцей, – прашаптала яна. – Але цяпер ідзі. Табе нельга спазняцца.

Калі ён зачыняў крывую брамку, Надзя крыкнула ўслед:

– Шчаслівых свят, Куба!

У трамваі Якуб разгледзеў стары масянжовы ключ, які яна яму ўвапхнула, і прычапіў да звязкі сваіх. Ён быў цяжкі, нашмат большы за астатнія, нязручны, да таго ж адцягваў кішэнь. І ўсё адно Якуб вырашыў ніколі з ім не расставацца.

Для яго гэта было нешта большае, чым проста ключ. У дзяцінстве ён насіў вельмі падобны падчас летніх канікул над Бугам у прабабулі Леакадыі. Калі прабабуля пад вечар ішла ў касцёл «на горцы» (а яна хадзіла туды штодня) і яму ўдавалася вымаліць дазвол застацца і гуляцца з катамі на падворку ці ў закінутай стайні, яна ўручала яму вось такі ключ на доўгім скураным раменьчыку, наказваючы «не пускаць бандытаў на гаспадарку». Якуб радасна і пераканаўча ківаў, вешаў ключ на шыю, хаваў яго пад фланелевую кашулю, а прабабуля Леакадыя спускала з ланцуга кульгавую шалудзівую аўчарку Тосю, якая ледзь віхляла хвастом ад старасці. Потым падпірала каменем высокія дзверы хлява, дзе трымала карову Бялянку, і вешала замок на вароты ў канцы жвіровай сцежкі. Сляпая на адно вока Тося абыходзіла вароты, адшуквала першую-лепшую дзірку ў агароджы з іржавага дроту і нейкі час павольна чыкільгала за прабабуляй палявою дарогай, тужліва выючы. А потым вярталася, задыханая, доўгім ружовым языком выхлёбтвала ўсю ваду з бляшанай міскі і хавалася ў драўлянай будцы, накрытай кавалкамі руберойду. Нейкія там бандыты яе абсалютна не цікавілі. Так і скрэблася ў будцы, пакуль не вярталася прабабуля Леакадыя.

Ключом, які ён атрымаў ад Надзі, Якуб так ні разу і не адчыніў дзверы. Не хацеў. Яму падабалася стукаць чыгуннай калатушкай і чакаць, што Надзя з усмешкай адчыніць яму сама, прытуліцца да яго, пацалуе, вітаючы, паглядзіць у вочы і запросіць у дом, прагна шэпчучы: «Ну заходзь ужо». І ўсё адно той ключ быў заўжды пры ім. Уклаўшы яго Якубу ў руку тым калядным ранкам, Надзя дала яму зразумець, хто ён для яе. Гэта было лепш за любое прызнанне.

Пасля той куцці ён наведваў дамок пад нумарам восем рэгулярна. Калі яны абое былі ў горадзе (што здаралася нячаста, бо Надзя шмат падарожнічала), Якуб прыходзіў у пятніцу пад вечар, і яны жылі разам аж да нядзелі. Менавіта так – жылі разам. Дзве ночы і амаль тры дні – бесперапынна побач адно з адным. Не адыходзячы настолькі, каб нельга было пачуць голас іншага. Як пара ў нядзельным шлюбе, якіх навокал рабілася ўсё больш.

А з панядзелка да пятніцы яны пісалі адно аднаму лісты. Не электронныя – звычайныя, папяровыя, якія прыносіў паштальён. З Надзяй гэта зусім не вязалася, бо яна была тыповай прадстаўніцай пакалення Z, мела акаўнты ў фэйсбуку, інстаграме, ватсапе ды яшчэ і твіціла. У яе было тры пошты: адна на Gmail, адна ўніверсітэцкая і яшчэ адна – на нямецкім GMX. Яна цярпець не магла цягацца па крамах, таму большасць пакупак рабіла праз інтэрнэт, і прадуктаў гэта таксама датычыла. У банку яна была адзін раз – з пашпартам, калі заводзіла рахунак. Яна перайшла на электронныя кнігі, калі яе спальня на паддашшы перастала змяшчаць паліцы, а «кнігі ў падвал я аднесці не змагу, бо гэта як пахаванне, ды і месца там няма ўжо».

І раптам гэтая дзяўчына з залежнасцю ад TCP/IP, вайфаю, GSM, NFC і яшчэ некаторых скаротаў пачала дасылаць Якубу сапраўдныя лісты. Немагчыма мілымі крамзолямі яна пісала пяшчотныя словы на высакаякаснай паперы з паштовага набору, слініла папяровыя маркі, клеіла на сапраўдныя канверты і ішла кінуць іх у скрынку, каб паспець да «гадзін вымання». Для пэўнасці Надзя сфатаграфавала скрынку на тэлефон і паставіла апавяшчэнне на пятнаццаць хвілін перад кожным выманнем. Якуб чакаў гэтых лістоў, якія мама клала яму на стол, адказваў у той жа дзень, слініў маркі і таксама бег да скрынкі. Ягоная лічбавая Надзя зрабілася рамантычна аналагавай. «Хачу, каб у мяне засталося штосьці ад цябе, нават калі ў свеце знікне электрычнасць», – сказала яна яму аднойчы, калі ён прыйшоў раней і ўбачыў яе з канвертам у руках.

Неўзабаве ў іх сумесным жыцці з’явіліся рытуалы.

Можа, і не зусім рытуалы, але сцэнарый, што паўтараўся. У пятніцу, калі Якуб прыходзіў, яны найперш кахаліся, часам – на матрацы ў яе пакойчыку, часам – на кухні, часам – у цесным ванным пакоі за тонкай, абклеенай вадастойкімі шпалерамі перагародкай пад скосам даху. Але ніколі – у цёмным пакоі з фатаграфіямі на першым паверсе. Потым сядзелі за сталом на кухні, размаўлялі да поўначы і ўрэшце ішлі на паддашша, каб, абняўшыся, паглядзець які-небудзь серыял на «Нэтфліксе» ці HBO. Якуб любіў хадзіць з Надзяй у кіно, але кіно на матрацы мела істотную дабаўленую вартасць. Бо «на стрымах», як казала Надзя, можна было ў любы момант пачаць абдымацца і цалавацца. Альбо раздзявацца.

Часам яны спрачаліся, што глядзець. Якуб памятае, што неяк паўстаў выбар паміж «Breaking Bad» і «Вавілон-Берлін». Надзя – мабыць, ад настальгіі – заўсёды хацела пра Берлін. Геніяльны прадукт. Відовішчны. Скрупулёзна ўзноўленая рэчаіснасць змрочных часоў Веймарскай Рэспублікі. Яшчэ і ў напружанні трымае, увесь – нібыта нацягнутая цеціва лука. Бясспрэчны шэдэўр. Дарэчы, першы нямецкі фільм у ягоным жыцці. У сваю чаргу, «Breaking Bad», хоць і пастаўлены з меншым размахам, асацыяваўся ў Якуба з цецівой арбалета, бо напружанне было значна большае. Менавіта дзякуючы гэтаму серыялу ён не тое каб палюбіў хімію, але, скажам так, упершыню добраахвотна да яе падышоў. Напрыклад, вывучыў на памяць усе (!) абазначэнні элементаў. У школе ніколі не выходзіла. Надзя вельмі весялілася, калі пасля чарговай серыі ён споўз з матраца, стаў перад ёю на зважай і без замінкі адтарабаніў усю перыядычную сістэму. Элемент за элементам. Атам за атамам. Горды і задаволены сабой, ён чакаў здзіўлення і заслужанай ухвалы, але яна толькі паківала галавою і, прыкідваючыся расчараванай, сказала:

– А дзе масковій, хлопча? А ніхоній дзе, не кажучы ўжо пра тэнесін і аганесон? Ты праспаў прагрэс у хіміі! У 2016-м у мендзялееўскай сямейцы з’явіліся чатыры новыя хлопчыкі. Зараз жа вярнуўся ў ложак і давучыў, – загадала яна, грозячы яму пальцам.

Надзя, гуманітарый па прыродзе і перакананнях, хімію шалёна любіла і надзіва добра яе ведала. Спачатку Якуб лічыў гэта цікавым парадоксам, але цяпер думаў іначай. Надзя меркавала, што альбо стваральнік свету не быў біёлагам, альбо, калі ніякага стваральніка не было (у чым яна, дарэчы, была ўпэўненая), «эвалюцыя таксама была спецыялісткай не ў біялогіі, а ў хіміі, бо ўся гэтая нечуваная разнастайнасць сусвету, уключна з блакітам тваіх вачэй, можа быць толькі хіміяй, пераапранутай у біялогію».

А гісторыю, якая так захапіла Якуба ў «Вавілон-Берлін», Надзя, як ні дзіўна, цярпець не магла. Улічваючы яе спецыялізацыю, яна мусіла гісторыю ведаць і несумненна ведала яе лепш за іншых, а веды Якуба ў параўнанні з ейнымі былі мікраскапічнымі. Можа, менавіта таму Надзя так часта паўтарала, што гісторыя са школьных і ўніверсітэцкіх падручнікаў – гэта перапісаная і размножаная змова палітыкаў, а чыняць змовы часцей за ўсё палітыкі, якія пакутуюць на хранічны нарцысізм. А такіх палітыкаў большасць. Вось і атрымліваецца, што да пагрозы, ад якой нібыта толькі яны маглі ўратаваць свайго ўладара і свет, у гісторыю ўплятаецца фарс, гратэск і ўсюдыіснае ідалапаклонства. А ўсё таму, што гісторыю заўжды пішуць пераможцы, ап’янёныя перамогай, якая ім часткова глузды адбіла. Вядома, здараецца, што высакародныя палітыкі перапісваюць нешта на свой манер (хаця, на думку Надзі, вельмі рэдка, а «высакародная палітыка – гэта ўвогуле аксюмаран»), адсейваюць найгоршую дурату папярэднікаў, і ў гісторыю прасочваецца трохі праўды. Часцей за ўсё гэта адбываецца выпадкова, калі яны ўспамінаюць памылкі тых папярэднікаў.

Пра палітыку Надзя гаварыла рэдка, а калі ўжо гаварыла, то сцісла, з горыччу і чужой яе мяккаму характару злосцю. З самага пачатку так званых «перамен да лепшага» ў Польшчы яна адчувала да палітыкі антыпатыю, што межавала з агідай: не глядзела тэлевізар, не хадзіла на палітызаваныя парталы, слухала толькі нямецкія інфармацыйныя радыёстанцыі, пазбягала газет, ізалюючыся ад іх як ад «ментальнай заразы». Увогуле ад усіх, незалежна ад таго, з якога боку барыкады лілася прапаганда. Аднойчы прызналася, што абыходзіць крамы і кіёскі, якія выстаўляюць вонкі стойкі з газетамі, – «каб адтуль раптоўна не выбег які-небудзь пацук са скандальным загалоўкам у пашчы». І нягледзячы на гэта, Надзя да дробязей ведала, хто, каго і як «падсмажвае на дзяржаўным грылі», – ведала, бо вельмі хацела ведаць. Яна не выбрала эскапізм, як многія з яе пакалення, – усё гэта яе вельмі хвалявала.

І часам хвалявала так моцна, што астатняе пераставала мець значэнне. Надзя бегала пратэставаць ля судоў, разам з жанчынамі ў чорным раскрывала парасон, адзявала помнікі ў майкі з надпісам «Канстытуцыя». Яна лічыла, што так правільна, што нельга заставацца ўбаку, бо гэта і яе краіна таксама і «тата зрабіў бы тое ж». І таму, напрыклад, не згаджалася з «тым хлопчыкам», што спяваў: «Не хачу жыць палітыкай. Маршыруйце па горадзе, біце ў ладкі, а я дочкам згатую вітаміннай салаткі». Тое, што ў гэтага «фердамт Паўліка Дамагалы, таксама міленіяла, толькі крышку старэйшага за мяне», аж пяцьдзясят шэсць мільёнаў праглядаў на ютубе, было для Надзі «верхам канфармізму». «Ну так, самае важнае – гэта ж чарка, скварка і вітамінная салатка». І калі Надзя так казала, Якуб выразна чуў злосць, што вібрыруе ў яе целе і голасе.

Акурат што да ўцёкаў іх пакалення ад палітыкі ён не зусім падзяляў Надзіны погляды. Не для ўсіх меў значэнне дзяржаўны цырк на Вейскай вуліцы2. А калі іх нават гэта і абражала, абурала і выклікала агіду, то часу, сілы, жадання і энергіі на тое, каб змагацца з палітычнай павесткай, ім не хапала. Бо ўсе сілы, уся энергія і ўвесь час ішлі на барацьбу са штодзённасцю. Не ўсім студэнтам жылося так добра, як Якубу. Дах над галавою, адно сняданне на стале, другое ў заплечніку, некалькі соцень злотых на шакаладкі штомесяц плюс неабмежаваная сума на кнігі, а калі трэба – то і на падарожжы з гаджэтамі. Сапраўдная ідылія, калі параўнаць яго з аднакурснікамі, якія засыналі на лекцыях, бо леглі а чацвёртай не таму, што да ранку гулялі, а таму, што працавалі ў начную змену ў KFC ці «Макдоналдсе». Але найгорш было тым, хто даўно адвучыўся: яны рабілі ўсё што можна, каб не вяртацца ў родныя вёскі і гарадкі без будучыні. «Шчасліўчыкі», якія здолелі ўладкавацца ў карпарацыю. Па руках і нагах звязаныя крэдытамі, ноччу яны дадаткова працавалі кіроўцамі на «Уберы», бо адказвалі за сем’і, якія стварылі, і за будучыню дзяцей, якіх прывялі на свет.

Але разам з тым адстароненасць ад палітыкі і замыканне на ўласных справах часта прапагандавалі маладыя людзі, якія змаглі зрабіць кар’еру ў СМІ. Прычым не толькі нікчэмныя селебрыці, якія апошнім часам, каб дадаць сабе значэння, пачалі называцца інфлюэнсерамі, але і больш-менш паважаныя творцы, людзі, якія чагосьці дабіліся. Напрыклад, «фердамт Паўлік-вымагала, ці як там яго» – так аднойчы назвала яго раззлаваная Надзя, – той, з «салаткай для дачок» і дзясяткамі мільёнаў праглядаў пад прома-ролікам новага альбома. У адрозненне ад Надзі, Якуб гэтую песню любіць. І нават лайкнуў вышэйзгаданага Паўліка, бо гэта ж цудоўна праспяваная гісторыя пра дарослае каханне. Больш за ўсё яго хваляваў урывак: «Прыгод не шукаю, бо цябе спаткаў – найлепшую прыгоду, што мне Бог спаслаў (алілуя)». І, шчыра кажучы, пасля гэтага прызнання ў каханні і далейшага «Не хачу жыць палітыкай. Маршыруйце па горадзе…» Якуб, задумаўшыся, нават не заўважыў таго крэда канфарміста праз два радкі («У мяне ёсць усё, ёсць усё, і ты, і дачушкі, і больш я нічога не вінны»). Хаця мусіў жа заўважыць, бо часта напяваў гэта сабе пад нос. Ён памятае, што аднойчы, абараняючы спевака Паўліка, падзяліўся сваім меркаваннем з Надзяй, на што тая, хвіліну падумаўшы, сказала, што лічыць тэкст гэтай «рамантычнай песенькі» страшна інфантыльным, хаця, магчыма, і перабольшвае.

Вось такія ў іх былі размовы пра палітыку.

Ніякіх дыскусій і спаборніцтва, за кім апошняе слова, – ім не трэба было пераконваць адно аднаго, бо абое глядзелі ў тым самым кірунку, адрозніваліся толькі нюансы.

Спачатку Якуб здзіўляўся, адкуль Надзя гэта ўсё ведае, калі так адмяжоўваецца ад любой інфармацыі пра Польшчу. Але яна ведала. З самай дакладнай крыніцы. Адзін з яе выкладчыкаў – паміж іншым, тэолаг, гісторык, палітолаг і філосаф у адной асобе – быў найлепшым і, шчыра кажучы, адзіным сябрам яе памерлага бацькі, а таксама яе хросным. Дзядзька Ігнацы. Надзя расказвала Якубу, што, калі яна была малою, Ігнацы часта бываў у іх дома ў Гамбургу. Вядома, яна мала памятае з таго часу – толькі тое, што дзядзька саджаў яе на калені, абдымаў і казытаў так, што ў яе ад смеху слёзы выступалі. Трохі лепей запомніліся яго прыходы ў дом нумар восем, калі Надзя з бацькам вярнуліся ў Польшчу. Яна памятае, як бацька з дзядзькам садзіліся за стол у зале і размаўлялі да позняй ночы. Аднаго разу яе разбудзілі гучныя галасы, яна спусцілася і ўбачыла, што бацька плача, а дзядзька Ігнацы стаіць перад ім на каленях, трымае за руку і крычыць. З таго часу ў яе засталося некалькі пабляклых фота. Адно – на якім дзядзька Ігнацы вязе Надзю на багажніку ровара, а бацька гоніцца за імі – вісіць на сцяне ў зале. Гэта апошняе фота, дзе яе бацька ўсміхаецца.

Але мацней за ўсё ёй у памяць урэзаўся той дзень на могілках – дзядзька Ігнацы доўга кленчыў на жоўтым пяску перад ямай, у якой ляжала бацькава труна. А потым Ігнацы з’ехаў з Польшчы і, калі не лічыць паштовак на дзень нараджэння, якія прыходзілі з розных мясцін, але ў асноўным з Паўднёвай Амерыкі, знік з яе жыцця. Яна думала, што назаўсёды, але два гады таму ён раптам зайшоў ва ўніверсітэцкую аўдыторыю. Амаль такі, як быў, толькі яшчэ больш схуднелы, пасівелы і сумнейшы, чым Надзя яго памятала. І ўсё ж агонь цікавасці ў вачах гарэў ранейшы.

З дзядзькам Ігнацы Надзя і размаўляла пра Польшчу. «З аналітычным падыходам і – што самае важнае – без эмоцый», – казала яна. Гэта ён дапамагаў ёй… Можа, не столькі зразумець, колькі раскрыць механізмы таго, што рабілася паміж Бугам і Одрай. Гэта з ім яна спакойна ўсё абмяркоўвала – з каталіцкім прафесарам, шчырым вернікам, але разам з тым – філосафам і вядомым палітолагам, які не заварочваўся ў кокан сваёй веры, сваіх ведаў і перакананняў.

Дзякуючы размовам з Ігнацы Надзя не толькі разумела ўсе тыя механізмы, але і магла сэнсоўна растлумачыць устрывожаным нямецкім сябрам і знаёмым, што адбылося ў Польшчы, надоўга гэта ці так, непрацяглая істэрыя. У істэрыі, якая з цягам часу ператварылася ў гісторыю, і яго, і Надзю найбольш трывожыла тое, што бескультурныя карлікі кінулі цень на ўсё навокал, а ненавісныя «салоны» саступілі месца «інтэлектуальным трушчобам». У дадатак вялізная частка тых салонаў падціскала хвост і са страхам уцякала, не змагаючыся ні за што, і ўрэшце ператварылася, паводле Надзіных слоў, у апазіцыю на канапе. Сядзела сабе па кухнях ды кавярнях, пісала палымяныя маніфесты ў фэйсбук і твітар, але «падняць сраку, прыйсці да будынка суда і раскрыць парасон, прыцягнуцца да кветкавай крамы, каб купіць белую ружу, і стаць за агароджаю ці перад паліцэйскім кардонам не жадала». Калі Якуб пытаў у Надзі, чаму яе гэта так злуе, дзяўчына адказвала, што «на канапе гісторыю стварыць немагчыма – толькі праспаць».

Надзя ж ад гісторыі адвярнуцца не магла і называла захаванне гістарычнай спадчыны, якому вучылася ва ўніверсітэце, узнаўленнем гісторыі з дапамогай хіміі, без якой помнікі культуры выглядалі б «як новыя пломбы ў старых зубах», а гэта няправільна, бо выглядаць яны мусяць так, нібыта за доўгія часы зусім не змяніліся. Напрыклад, за чатыры стагоддзі. Яны старэюць толькі дзякуючы хімічным працэсам, і гэтае старэнне нашмат важнейшае і нашмат складанейшае, чым «устаўляць пломбы», што мог бы зрабіць больш-менш талковы выпускнік мулярскай вучэльні.

Таксама іх рытуалам зрабіліся ранішнія выхады па булачкі і спакойныя лянівыя познія сняданкі. Ранкам у суботу, стараючыся не будзіць Надзю, Якуб бясшумна вылазіў з ложка і ішоў па свежы хлеб і яе ўлюбёныя круасаны з карыцай у маленькую пякарню ў прыбудове да раённага ўніверсама. За пякарняй месцілася легендарная, знакамітая далёка за межамі раёна цукерня пад назвай «Саладзенькі пончык». У бетоннай гаражнай сцяне было прастакутнае акно: да яго аднойчы прымацавалі драўляны прылавак, а ўсярэдзіне пачалі пячы пончыкі. Самыя звычайныя. З павідлам. А потым аказалася, што нічога звычайнага ў іх няма і што людзі гатовыя прыязджаць па іх з іншага канца горада. А калісьці (Якуб ведаў гэта ад Надзі) «Саладзенькі пончык» зусім ніяк не называўся, а быў проста пустым акенцам у сцяне. У часы гарэлкі па талонах, калі бацька Надзі быў прыкладна Якубавага веку, там месціўся ўсім вядомы пункт нелегальнага продажу алкаголю. Дзень быў ці ноч – раз-пораз у акенца, закрытае тонкай фанерай, асцярожна стукалі, пасля чаго фанера падымалася, і з адтуліны паказвалася рука, у якую ўкладалі грошы. Калі іх было замала, рука з’яўлялася зноў – і так пакуль не набіралася патрэбная сума, пасля чаго рука ўрэшце аддавала жаданую бутэльку. Бацька Надзі расказваў, што міліцыянты і дружыннікі, якія прыходзілі сюды часта, са зразумелых прычын атрымлівалі гарэлку за так. То бок задарма і за тое, што закрывалі на гэта вочы. Міліцыянты і дружыннікі – яны ж таксама людзі.

У разгар «плана Бальцаровіча»3 (які мусіў завяршыцца, але ўсё ніяк не завяршаўся) гарэлкі ва ўніверсаме, нібы на ўзмах чароўнай палачкі капіталізму, стала хоць заліся, і той прытончык хутка перакваліфікаваўся ў кафетэрый. Пані Юзафіна, маці пана Юзіка, які, уласна, і валодаў гаражапрытонам, была каралевай выпечкі, і найлепш ёй удаваліся пончыкі. У новых акалічнасцях гэта быў адзіны кірунак развіцця. І, як выявілася потым, правільны.

Пані Юзафіна часта бывала ў «васьмёрцы». Гэта яе мазолістая рука працягвала сасмаглым бутэльку праз акенца ў гаражнай сцяне. Работа цяжкая, у тры змены, бо палякі п’юць круглыя суткі. Надзіна бабуля ў канцы жыцця зрабілася найлепшай сяброўкай Юзафіны, а тая – хроснай маці ейнага сына, Надзінага «таткі». Іншых сябровак у Польшчы не было ў абедзвюх. Абедзве прыехалі сюды адным і тым жа цягніком. У сорак сёмым, з Сібіры…

Не менш легендарным за «Саладзенькі пончык» быў мясцовы ўніверсам – вялікі будынак у форме куба, пакрыты рыфленым жалезам. Якуб бачыў такія ў гістарычных выпусках «Польскай кінахронікі», якія паказвалі штодзённасць сямідзясятых гадоў. Ён не мог зразумець, чаму гэтую брыдоту яшчэ не знеслі, Надзя ж лічыла яе «цудоўным узорам сацмадэрнізму», які варта ахоўваць (!). Да Якуба не даходзіла, навошта ахоўваць бляшанку, якая псуе ўвесь від, але пагаджаўся, што ў гэтага месца ёсць свая атмасфера. Непаўторная. Ні ў якім «Лідле», «Тэска» ці «Бедронцы» такога не знойдзеш. Толькі, на яго думку, гэтую атмасферу стваралі людзі, а зусім не нейкі сацмадэрнізм. Дзеля людзей Якуб туды і хадзіў.

Адразу за дзвярыма, паабапал шырокай мазаічнай дарожкі, стаялі дзве вялікія пашарпаныя лаўкі – такія можна сустрэць у закінутых парках альбо на гарадскіх міні-дачах палякаў. Да гэтых лавак людзі часта прывязвалі сабак, якія – цярпліва ці не вельмі – чакалі, пакуль гаспадары вернуцца. Здавалася, іх гучны брэх нікому не замінае. Дарожка заканчвалася маленькай прастакутнай пляцоўкай, справа ад якой быў найважнейшы аддзел універсама – лікёра-гарэлачны. Насупраць размясціўся мясны – гэты, пэўна, быў тут заўсёды, і не выключана, што вітрыны-лядоўні памяталі бойкі ў чэргах пры сацыялізме. Цяпер за шклом тых вітрын, што голасна гулі, бракавала не тавару, а месца – бо там узвышаўся каўбасна- мясны дастатак. На пагрызенай зубамі часу падлозе паміж двума аддзеламі часта адлежваліся каты – худыя, тоўстыя, чорныя, шэрыя, белыя і рудыя. Здалёк іх можна было прыняць за нерухомыя плямы. Яны не звярталі ніякай увагі на людзей, што мітусіліся вакол, і звычайна спалі альбо вылізваліся. Брэх прывязаных сабак іх таксама не ўражваў. Гэтая карціна дадавала атмасферы сюррэалістычнасці. Ды нават калі б у лікёра-гарэлачным раптоўна з’явілася знакамітая дзяўчына з вяслом, гэта не выклікала б ніякага здзіўлення. Якуб быў гатовы біцца аб заклад, што аднойчы калі не дзяўчына, то вясло там дакладна матэрыялізуецца – сацрэалізм патрабуе.

Кожная суботняя вылазка па булачкі ўключала заход ва ўніверсам. «На зале» Якуб купляў кефір, потым сядаў на лаўку каля лікёра-гарэлачнага, выцягваў з папяровага пакета здобу і разглядаў спачатку катоў, а потым людзей. Назіраў, прыслухоўваўся да размоў пра свет, зусім не падобны да ягонага. На лаўцы каля паліц з бутэлькамі падоўгу сядзелі, цытуючы маладую ўкраінскую касірку, што аднойчы сказала гэта Якубу, акцэнтуючы два першыя словы, «вашы польскія бамжы». Яе ветлівая каляжанка з суседняй касы, якая, відаць, польскую ведала лепш, хутка растлумачыла Якубу, што «бомж» – гэта па-руску, і пераклала.

Неяк у пачатку сакавіка, калі ён, як заўсёды, сядзеў побач з «бамжамі», запіваючы цёплую булку кефірам, з лаўкі падняўся мужчына ў зялёнай куртцы – Якуб бачыў яго і раней. Худы, маўклівы, з сумнымі вачыма, ён звычайна трымаўся ўбаку ад іншых і часта чытаў кнігу альбо газету. У тую суботу таўсценны чорны кот, які ляжаў найбліжэй да вітрын, пачаў гучна мяўкаць. Гэта нагадвала жаласны плач немаўляці. Мужчына ў зялёнай куртцы хістаючыся падышоў да яго, прысеў, дастаў з кішэні пакунак з фольгі і, чухаючы ката за вушамі, пачаў яго карміць. Праз хвіліну тоўстая прадавачка ў белым фартуху выбегла з-за прылаўка і, намагаючыся вырваць пакунак з рук мужчыны, гучна ўсклікнула:

– Ты што тут антысанітарыю разводзіш, га, Іскра? Табе глузды адбіла ці з самага ранку ўжо назюзюкаўся?

Усе, хто сядзеў на лаўках ля лікёра-гарэлачнага, сціхлі нібы па камандзе. Мужчына, якога пхнула прадавачка, упаў, стукнуўшыся галавой аб падлогу. Жанчына альбо не заўважыла гэтага, альбо папросту праігнаравала. Расставіўшы ногі, яна навісла над ім, крычучы:

– Не карміць жывёл у краме! У заалагічнай – кармі, калі прыперла! Ты ж нам санстанцыю сюды наклічаш і з тэлебачання яшчэ! Ці ты не бачыш, што Бегемот ужо і так як свіння аб’еўся? А раве, бо ўспомніў, што сакавік! Дзень з ноччу паблытаў, бо сляпы на адно вока і некастрыраваны! Наравецца і перастане!

Спалоханы кот панічна пабег да выхаду. Якуб ускочыў з лаўкі, падышоў да мужчыны, які ляжаў на зямлі, і падаў яму руку, дапамагаючы ўстаць.

– Вы нічога не пашкодзілі? Усё ў парадку? – спытаў ён ціха, калі мужчына ўрэшце ўстаў і схапіў яго за плячо, каб утрымацца на нагах.

– У найлепшым на свеце парадку, малады чалавек, – адказаў той, змушана ўсміхаючыся. – Усё трашчыць і пішчыць, – дадаў ён, памаўчаўшы, і акуратна абмацаў чэрап. – Калі вы гэтага трэску не чуеце, значыць, мяне моцна галавой аб зямлю шандарахнула. Сумнага коціка хацеў прыгарнуць, істоту галодную накарміць, як Бог наказаў, – ён уздыхнуў і ціха дадаў, абтрасаючы куртку: – А гэтая мегера яго прагнала. Відаць, ніхто яе не любіць.

Калі мужчына павольна клыпаў да выхаду, апусціўшы галаву, над лаўкамі ўсё яшчэ вісела ціша.

Так лёс звёў Якуба з Іскрам, адзіным бамжом, якога ніхто і ніколі, як выявілася пазней, бамжом называць не адважваўся. Максімум «бяздомным». У пачэснай кампаніі заўсёднікаў Бермудскага трохкутніка (так на раёне называлі невялікую пляцоўку паміж бляшанкай універсама, аднапавярховым будынкам сталоўкі «Жамчужынка» і сэкандам з выцвілым надпісам «Фірмовае адзенне з Заходняй Германіі на вагу» над дзвярыма) амаль усе гаварылі пра яго як пра Іскру і звярталіся гэтак жа. Былі і такія, што казалі выключна «наш пан Іскра», і ў гэтым чуліся павага і цеплыня. Зрэшты, яго так і звалі: Леон Барталамей Іскра.

Якуб пра гэта даведаўся, калі ў тую сонечную суботу выйшаў на пляцоўку за крамай. Мужчына ў зялёнай куртцы сядзеў непадалёк ад выхаду на нізкім цэментавым парапеце пад абклеенай плакатамі вітрынай. Аб яго ногі цёрся, выгінаючы і спружынячы спіну, чорны кот, які па-ранейшаму драў горла сумна і пранізліва. Якуб крыху павагаўся, а потым сеў побач з мужчынам. Колькі часу яны моўчкі назіралі за катом. Урэшце мужчына выцягнуў у бок хлопца касцістую руку з адкрытым пачкам «Мальбара». Якуб памятае, што, калі ён адмовіўся, Іскра таксама не стаў курыць, схаваў цыгарэты ў кішэнь, устаў з парапета, пакланіўся і прадставіўся, моцна паціснуўшы яму руку. А калі сеў назад, гладзячы Бегемота, яны з Якубам загаварылі аб прыродзе катоў.

Мова Іскры, словы, што ён выкарыстоўваў, ледзь не філасофскія адступленні, якія ён лёгка, нібы мімаходзь, укручваў у маналог, аказаліся цалкам супрацьлеглымі ўяўленням Якуба пра гэтага чалавека, бо ён лічыў яго чуллівым да жывёл, але па сутнасці – мужланам-п’яніцам з лаўкі ля лікёра-гарэлачнага. Хлопец запомніў, як яму раптам зрабілася сорамна тады: ацэньваючы Іскру, ён кіраваўся прыкрымі стэрэатыпамі, аўтаматычна падзяліўшы свет на «мямляў» з лаўкі ля лікёра-гарэлачнага і вышэйшых за іх людзей – такіх, як ён, Якуб. Ён нічога не ведаў пра «бамжоў», апрача таго, што быць адным з іх ён не хоча. А цяпер ён слухаў Іскру, і… аказваецца, «у катоў фаза хуткага сну даўжэйшая, чым у людзей», а «коткі ў Старажытным Егіпце асацыяваліся з культам вярхоўнага бога Ра, а ў часы адсталага еўрапейскага Сярэднявечча іх у Вялікі Пост палілі сотнямі, бо верылі, што гэта ведзьмы ў абліччы жывёл», а «каэфіцыент энцэфалізацыі ў катоў у два разы вышэйшы, чым у сабак».

Ён памятае, што тады задаўся пытаннем, чым жа можна памераць той дзіўны каэфіцыент, а Іскра раптоўна спаслаўся на «Майстра і Маргарыту» Булгакава. Якуб ведаў гэты раман! Яму падсунула яго маці, калі ён быў ліцэістам-першагодкам, і, мабыць, падсунула зарана, бо асаблівага ўражання кніга на яго не зрабіла. Ён не разумеў і не падзяляў матчынага захаплення, якая перачытвала і перачытвала таго «Майстра…», як нейкі Талмуд, кожны раз занураючыся з галавой і нібы беручы прычасце. Мацней за ўсё яму ўрэзалася ў памяць дзіўная, а месцамі і смешная сюррэалістычнасць. А яшчэ тое, што адным з галоўных герояў быў усёмагутны д’ябал – здаецца, Вольфганг, ці, можа, Воланд, ці яшчэ неяк, – у чыёй свіце хадзіў Бегемот, вялікі чорны кацяра, што ўмеў размаўляць і ездзіў па Маскве на трамваі. І гэта было амаль усё, што Якуб памятаў.

Іскра ўважліва яго выслухаў, а потым нечакана спытаў, як завуць ягоную маці. Быццам гэта было самым важным. І раптам устаў, узяў ката на рукі, абняў і пачаў расказваць, што «ў Понтыя Пілата балела галава і што ён марыў толькі пра тое, каб зноў апынуцца ў сябе дома». І яшчэ згадаў нейкага Ешуа і першасвятароў. Спачатку Якуб падумаў, што Іскра трохі трызніць, бо ў галаве нешта перамкнула ад удару аб падлогу, і толькі потым зразумеў, што Іскра, які стаіць перад ім – з катом Бегемотам на руках, – дэкламуе «Майстра і Маргарыту»! Хлопец глядзеў на яго разгублена, не ведаючы, як рэагаваць. Смяяцца? Здзіўляцца? Захапляцца? Тое, што тут дзеялася, патыхала яшчэ большай сюррэалістычнасцю, чым увесь булгакаўскі Воланд і кот, які ездзіў па Маскве. І, нібыта гэтага было мала, акурат у момант, калі Іскра цытаваў урывак пра трамвай, які адрэзаў галаву Берліёзу, на пятлі проста за ўніверсамам з віскам затармазіў трамвай! Іскра дэкламаваў далей, і да парапета падыходзілі і сядалі побач новыя людзі. Спачатку – маладая дзяўчына з зялёнымі валасамі, потым – высокі худы хлопец у акулярах, які, заціснуўшы каленямі скейтборд, цішком пачаў запісваць выступ Іскры на тэлефон, яшчэ пазней – украінская касірка, што выбегла пакурыць, за ёю – пара старых, якія цягнулі дзве вялікія торбы з пакупкамі. І хутка там ужо сядзелі радком некалькі чалавек, што з цікаўнасцю і здзіўленнем разглядалі мужчыну, які чытаў маналог з катом на руках. Сядзелі і моўчкі слухалі.

У нейкі момант за спінаю Іскры паказалася Надзя ў аліўкавым спартыўным касцюме, са звязанымі ў хвост валасамі і з тэлефонам у руцэ. Прабегла міма Іскры і раптам рэзка спынілася. Стала непадалёк. Схавала тэлефон у кішэнь і пачала слухаць. Якуб зірнуў на гадзіннік: з таго часу як ён выйшаў з дому, прамінула амаль дзве гадзіны. Ён ускочыў і паспяшаўся да Надзі.

– Я хвалявалася, – шапнула яна, прыціскаючыся да хлопца. – Ты пакінуў мяне адну так надоўга. Хто гэта? Што з ім? Жабрак які-небудзь? Упершыню бачу, каб жабравалі з дапамогай Булгакава. Мужык адпальвае. Я ўражаная. Цікава, што ён курыў.

– Нічога ён не курыў! Не жабрак гэта! – рэзка запярэчыў Якуб. – Ён упаў, пабіўся галавой аб падлогу, мы размаўлялі пра катоў, а потым ён узяў і пачаў цытаваць «Майстра і Маргарыту».

– Чаму ўпаў? Што здарылася? Пра якіх катоў, Куба? У цябе ж няма ката. Што ты нясеш? Вы разам курылі? – спытала Надзя, хапаючы яго за руку.

– Ды не! Што ты выдумляеш! Вядома, не! – усклікнуў ён.

Іскра замаўчаў і павярнуўся да іх. Бегемот вырваўся з яго абдымкаў і пабег да сметніц непадалёк ад сэканда. У Іскры быў выгляд чалавека, якога вырвалі з летаргічнага сну: ён здзіўлена разглядаў тых, хто сядзеў на парапеце. Потым закурыў цыгарэту і павольна пайшоў за катом.

Першаю запляскала ў ладкі дзяўчына з зялёнымі валасамі. Яна ўскочыла на ногі і заапладзіравала як шалёная. Да яе далучыўся шчарбаты паштальён у шапцы, што змахвала на ленінскі картуз, а потым – высокі мужчына ў клятчастым плашчы і фіялетавых чаравіках, а хлопец са скейтбордам пачаў стукаць ім аб асфальт. І ўрэшце авацыю падхапілі астатнія. Праз хвіліну ўся пляцоўка перад універсамам грымела апладысментамі. Чым гучнейшымі яны рабіліся, тым мацней паскараў крок Іскра. А ў канцы пабег. Нібыта ўцякаў, ахоплены страхам.

У тую суботу дадому яны не вярнуліся, а селі на лаўку ў парку за прыпынкам. Хоць сакавік толькі-толькі пачаўся, сонца ўжо прыемна прыгравала, а дзень быў бязветраны. Яны запівалі рэшткамі кефіру падсохлыя булкі і размаўлялі. Спачатку пра Іскру, а потым – пра свет, той, вакол універсама. Надзя не бачыла ў ім нічога дзіўнага, яна хадзіла сюды часта, гэта была яе тэрыторыя, штосьці кшталту малой радзімы. Тут прайшла частка яе дзяцінства, тут яна пасталела. Калі яны з бацькам вярнуліся з Гамбурга ў бабулін дом, універсам ужо стаяў. Татка – так Надзя часцей за ўсё называла свайго бацьку пасля прыезду ў Польшчу – часта браў яе з сабою сюды – «на марозіва». Яны сядалі на парапеце ля выхаду, і яна, у бяспечным таварыстве бацькі і бабулі, глядзела на пляцоўку перад універсамам і думала, што гэта найлепшае месца на свеце. Нягледзячы на тое, што ў Гамбургу асфальт быў гладчэйшы, пахла лепей, фарбаў было болей і не сустракалася «дзіўных паноў у патрапаным адзенні».

Надзя ведала, што рэальны ўніверсам, гэты малох пад дахам з хвалістага жалеза, яго мазаічная падлога і брудныя вокны – усё некалі знікне і зробіцца гісторыяй, якую моцна прыхарошыць настальгія. Але сканцэнтраваны вакол яго маленькі свет бяссільных, беспрытульных, адзінокіх, разгубленых бедакоў, якія топяць у спірце свой смутак, няўдачнікаў, якіх лёс працяў да крыві, касцей і душы, – гэты свет будзе існаваць далей. Бо бяда, няшчасце і адзінота – вечныя. Заўсёды знойдзецца ўніверсам, вакол якога будуць збірацца гэтыя няшчасныя. Хаця б для таго, каб упэўніцца, што яны не адны ў сваім няшчасці, што яны не нейкія там адкіды грамадства, што такія адшчапенцы ёсць яшчэ. Надзя лічыла, што ім патрэбная гэтая ўпэўненасць, каб не звар’яцець. Такое месца, як гэты ўніверсам, было ім неабходнае.

Калісьці яна і сабе знайшла такі ўніверсам. І нават некалькі. У розных мясцінах свету. Усе яны былі вельмі падобныя адзін да аднаго. Магчыма, Надзя адчувала сябе выгнанай, адрынутай і пакінутай з іншых прычын. Але ёй таксама было патрэбнае такое месца, каб не звар’яцець.

Яны потым разам гадалі, што ж мусіла здарыцца, каб Леон Іскра адвярнуўся ад свету. Тое, што ён ведаў на памяць булгакаўскі раман, Надзю абсалютна не здзівіла – яна таксама даслоўна памятала некаторыя ўрыўкі, прычым вялізныя. Яшчэ адна рэч, якой Якуб пра яе не ведаў.

– Ёсць кнігі, якія проста запамінаюцца. Да канца жыцця. І ты нават не заўважаеш, як яны пасяляюцца ў галаве, – сказала Надзя. – У цябе не так?

У яго было не так. Ён чытаў, можа, і не столькі, колькі маці, і дакладна менш, чым Надзя, але чытаў. І ўсё ж у яго ніколі не з’яўлялася жадання добраахвотна вучыць кнігу на памяць. Аднойчы ў пачатковай школе ён агораў дзве старонкі. У пятым класе ў іх была шалёная настаўніца мовы і літаратуры, якая настойвала, каб у канцы года яны дэкламавалі бацькам урыўкі з любімых кніг. Ён выбраў «Хлопцаў з вуліцы Пала» Ферэнца Мольнара – яе калісьці (некалькі вечароў) чытаў яму перад сном бацька. Тады Якуб упершыню ў жыцці ўбачыў, як бацька плача. Начная лямпачка асвятляла ягоны твар, таму відаць было добра. Бацька сціскаў Якубаву руку пад коўдрай і плакаў, не перастаючы чытаць. У тыя моманты хлопец любіў яго так, як не любіў ніколі. І сам плакаў, хоць бацька гэтага не заўважаў. Не толькі над лёсам гераічнага Немечка.

Карацей, пра кнігі і слёзы Якуб Надзі ўсёй праўды не сказаў.