Читать книгу Тукай. Аучы Мәргән белән Болан кыз әкияте / Тукай. Сказка об охотнике Мэргэне и девушке-оленихе (на татарском языке) - Ахмет Файзи - Страница 43

– Гаҗәпләнмәгез, хәлфә, – диде Григорий, Каюм хәлфәгә карап, – бу беренче тапкыр түгел… Беркөн без кереп аера башлагач, шул ук хатын безне: «Китегез, ир белән хатын арасына керү яхшы түгел, ул нишләгәнен үзе белеп эшли», – дип, безне куып чыгарды. Иренең каты кулына күнегеп беткән инде ул бичара…

– Без гаепле монда, – диде Каюм хәлфә, – күзләрен ача белмибез… Кешеләрнең маңгай күзләре генә бар. Менә аларның күңел күзләрен ачарга кирәк иде, кем, исемегезне белмим!

Габдулла өр-яңа сүз ишетте: күңел күзе! Маңгай күзеннән тыш, әле күңел күзе дә була икән. Кайда соң ул?.. Кинәт Габдуллага бу кеше юри генә бер күзле булып йөри, аның әллә кайларда, тагын әллә ничә күзе бардыр сыман тоелды…

Шулвакыт көтелмәгән бер хәл булды: Каюм хәлфә, шунда ук Габдулланы сизеп, кинәт әйләнде дә «вст!» дип сызгырып алды, баш бармагы белән аның корсагына төрткәндәй итеп, талпынып куйды.

Менә син аның күңел күзе юк диген!

Бу хәл Габдулланы, әлбәттә, бик нык сискәндерде. Ул, кинәт тайпылып, бөтен көче белән үз өенең баскычына таба чапты… Шулвакыт тегенең әкрен генә кеткелдәп көлүе ишетелде: димәк, ул Габдулланы артыннан куып килми. Габдулла туктады һәм, баскычның тоткасына тотынган хәлдә, артына борылып карады. Каюм хәлфә белән Григорий аңа карап елмаеп торалар иде. Габдуллага көч кереп китте. Ул арада Каюм хәлфә, бишмәтен ычкындырып, камзул кесәләрен капшана һәм нидер эзләнә башлады.

– Кил әле, бәләкәй, кил, бернәрсә бирим әле үзеңә, – диде ул, ниһаять, нәрсәдер табып, аны Габдуллага сузды. – Кил, кил, курыкма, мин усал түгел, мин бәләкәйләрне ярата торган адәм… Менә сиңа карандаш-каләм…

Аңа өстәп, Григорий да:

– Кил, Габдулла, кил, менә нәрсә бирә ул сиңа! – дигәч, Габдулла кыяр-кыймас әкрен генә яңадан аларга якынлашты.

Каюм хәлфә аңа юна-юна кечкенә генә булып калган, бер башына кечкенә бакыр кыршау кидереп, аңа ашалып түгәрәкләнгән бер резинка кыстырган карандаш кисәге тоттырды.

– Әле аның үзәге күп, – диде ул, – сиңа бөтен хәрефләрне язарга өйрәнеп җитәр өчен төп-төгәл булыр. Хәрефләр язарга өйрәнгәч, сүзләр язарга тотынырсың, сүзләр яза белсәң, китап язарга өйрәнерсең. Инде китап язарга өйрәнсәң, дөньяда иң бәхетле кеше син булырсың.

ди әнә китап…

– Дөрес әйтә бит бабай, ә? – дип сорады елмаеп Григорий.

Габдулла урынына Каюм хәлфә үзе җавап биреп, тезеп алып китте:

– Давай диген, давай, дөрес әйтә бабай. Эрләргә сүс булсын, сөйләргә сүз булсын. Онны илиләр, сүзне сөйлиләр, батырны үстерәләр, куркакны постыралар, сүз арасына җилем кыстыралар. Сүз сөйләдем, үзем кебек тынычсыз күңелләрне көйләдем, инде сүз белән күңелем тук, башка әйтер сүзем юк…

Каюм хәлфә сүзен тәмам итте, ләкин Габдулла, аның сүзләре белән тәмам сихерләнгән хәлдә, такмазаның дәвамын көтте. Ләкин тегеләр үз әңгәмәләренә күчтеләр.

– Таныш булыйк әле без сезнең белән, Каюм Насыйрович! Минем күптән сезнең белән танышасым килеп йөри. Мине монда Гөргери дип йөртәләр… Чертёжниклык – минем һөнәр. Эш минем исемдә түгел, әлбәттә, без бәләкәй халык. Үзегезнең кәефләрегез ничек соң?

– Менә шул инде, татарны агартыйм дип, үзем каралып киләм, күзләрен ачыйм дип, үзем сукырая барам…

– Халыкның күңел күзен ачарга кирәк, дисез, алайса? Монда сез юкка үзегезне гаеплисез, Каюм әфәнде. Менә бит, минем ишетүем буенча, сез беренче татар газетасы чыгарырга рөхсәт сорагансыз?

– Әйе, әйе, әнә сез бөтенесен беләсез… «Таң йолдызы» дигән газета чыгарасым килде һәм бу юлда күп мәшәкать чиктем, дөрес…

– Ә сезгә аны хөкүмәт рөхсәт итмәде. Димәк, халыкның күзен ачуга каршы килә торган сәбәпләр гомуми тәртипкә бәйләнгән. Менә нәрсәдә бит хикмәт, Каюм әфәнде!

– Әнә Гаспринский мирза үзенең «Тәрҗеман» ы белән гомуми тәртипкә сыйган бит. Чыгарып ята. Безгә тарата. Әмма аның телен безнең муллалардан, хәлфәләрдән башка кем аңлый? Үз телебездә, халык телендә чыгарасы иде бит газетаны.

– Гаспринский дисез сез. Ул – башка мәсьәлә шул. Ул үзенең сословиесе белән гомуми тәртипкә сыйган. Аның сословиесе хәзерге тәртипнең таяныч баганасы бит, ә Гаспринский – үз сословиесенең турылыклы кешесе, чын мирза. Нигә аны сыйдырмаска? Ә сез кем? Сезнең кебек үк газета чыгару өмете белән янып йөрүче Габдерахман әфәнде Ильясов кем? Разночинецлар. Нигә хөкүмәт сезгә газета чыгарырга рөхсәт итсен? Шуның өстәвенә саф халык телендә. Мин гаҗәпләнәм, ничек әле сез китапларыгызны, календарьларыгызны бастырып тарата аласыз, Каюм әфәнде?!

– Сөйләмәгез дә… Алар миңа бик, бик кыйммәткә төшә. Матди дә, мәгънәви дә, сәламәтлегем ягыннан да. Картайдым, ахрысы. Ләкин зарланмыйм. Миңа шунысы гына үкенеч: мәгърифәтсез, дөм кара авыл муллалары гарәпчә «Исме Әгъзам», «Әзкәрес-сала» кебек дини китаплар, догалыклар бастыралар. Аларга цензура ишеге дә һәрвакыт ачык. Петербург университеты типографиясе дә, Казан матбагалары да «рәхим итегез» дип торалар. Аларны иллешәр меңгә җиткереп бастыралар һәм тараталар.

– Кем ала соң аны? Халык укый белми бит?

– Мәсьәләнең кызыгы да шунда шул. Укый белми торган, әмма муллаларның җаһиллеге белән агуланган кара халык сатып ала. Укыр өчен түгел, савап өчен, һәрбер авырудан һәм бәхетсезлектән саклый торган бөти итеп тагып йөрер өчен. Менә хикмәт нәрсәдә, Григорий туган!

– Авыр, авыр сезнең хезмәт, Каюм әфәнде! Шулай. Сез бит татарның культурасына беренче эз салучылар… Татарның Ломоносовлары бит сез… Авыр хезмәт, әмма тарихта бик зур эз калдыра торган хезмәт инде, мактаулы хезмәт… Менә сез, шагыйрь Некрасов әйтмешли, җиргә «акыл, изгелек һәм яшәү орлыклары» чәчәсез. Шул орлыклар менә нинди бәрәкәтсез туфрак өстенә килеп төшәләр…

– Мең орлыкның берсе тишелеп чыкса, һай, бәхетле санар идек үзебезне, Григорий туган!

– Нигә алай гына? – диде Григорий һәм, боларга карап торучы Габдулланы күреп, аңа сөйләп алып китте: – Туфракны шулай ашларга кирәк, мең орлыкның һәммәсе шытып чыксын. Шуның өчен Россиянең кара туфрагын үткен сабан белән бик тирән актарып сөреп чыгарга кирәк.

– Аның өчен мәгърифәт кирәк, туган…

– Шунсыз, аңлыйсызмы, Каюм әфәнде, шунсыз бервакытта да мәгърифәтле дә, бәхетле дә була алмас безнең халык…

– Әнә бит, әнә бит сезнең тел төбе кая бара!..

– Россиянең Ломоносовлары, Пушкиннары булган кебек, аның Чернышевскийлары, Добролюбовлары да бар бит… Менә кемнәрнең фикерләре белән ашларга кирәк безнең Россия туфрагын… Ни өчен? Бәхетле илдә, мәгърифәтле илдә шул ук Ломоносовларны, Пушкиннарны меңнәр һәм миллионнар укый алсын өчен… Халык эченнән яңа Ломоносовлар, яңа Пушкиннар туып чыксын өчен… ә?

– Төтенең туры йөри, Григорий туган. Менә «ачлык» диләр… Кешеләр үлә… Мин һәр көн иртә белән торып барометрга карыйм: ул «зур корылыкны» күрсәтә… Бу – матди ачлык. Бик куркыныч!.. Әмма кешеләрне тагын да куркынычрак ачлык баскан. Рухи ачлык. Кешеләрнең җаннарын сугарырга, йөрәкләрен тукландырырга кирәк. Менә шуны без кешеләрнең мәгърифәтендә дип беләбез инде. Икенче төрле аңларга без картлар инде, картлар… Мең еллар буе яңгыр күрми коргаксыган җир өстенә чыгып, мең орлыкның берсе тишелеп чыкканны көтеп торабыз инде без…

– Яңгыр килә, Каюм әфәнде: аны безгә капитализм тудырган яңа сыйныф алып килә… Эшчеләр сыйныфы…

Григорий, сөйли-сөйли, Каюм хәлфәне озатып, капкадан чыкты.