Читать книгу Rycerze Chrystusa - Alain Demurger - Страница 6

Najstarszy średniowieczny zakon rycerski, zakon templariuszy, powstał w 1120 roku w Jerozolimie, w okolicznościach, które wciąż pozostają niejasne. Jego pierwsi członkowie mówili o sobie Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonici, czyli Ubodzy Rycerze Chrystusa i Świątyni Salomona1. Wspólnota, na czele której stał mistrz, przestrzegała reguły zakonnej i zajmowała się obroną pielgrzymów zmierzających do Jerozolimy. Kościół katolicki usankcjonował działalność templariuszy na początku 1129 roku, a synod zebrany w Troyes pod przewodnictwem papieskiego legata zatwierdził regułę zakonną. Niedługo później Bernard z Clairvaux, który aktywnie uczestniczył we wspomnianym synodzie, napisał z myślą o templariuszach traktat De laude novae militiae (Pochwała nowego rycerstwa), dowodzący zasadności misji powierzonej tym, którzy – w jego oczach – byli jednocześnie mnichami i rycerzami. Zakonu rycerskiego nie można mylić ze stanem rycerskim. Na przestrzeni wieków zachodnie społeczeństwa wielokrotnie dawały początek „rycerstwom”, czyli stanom rycerskim. Jednak choć templariusze, będący formacją religijno-militarną, skupiali w swoich szeregach głównie rycerzy, nie można ich postrzegać jako elementu pewnej historycznej ciągłości. Byli tworem nowym i, jak na ówczesne czasy, nowatorskim, wpisującym się w proces przemian – lub po prostu ewolucji – zachodniego społeczeństwa po roku tysięcznym. Grunt pod rozwój tej nowej formy monastycyzmu przygotowała krucjata.

W różnych epokach kształtowały się zamknięte grupy społeczne skupiające wojowników, które ze względu na wykorzystywanie koni nazywano niekiedy ordo2 equester, czyli oddziałem konnym.

W Rzymie za czasów republiki z najbogatszych mieszkańców miasta utworzono osiemnaście centurii, a każdemu z ekwitów (łac. eques, equites, ‘jeźdźcy’) przydzielono „konia publicznego”. Tworzyli oni tzw. stan ekwicki, grupę odrębną od senatorów – wyrażenie ordo equester stosowano w odniesieniu do equites romani lub equites romani equo publico3. Za czasów cesarstwa ekwitom powierzono funkcje administracyjne i wojskowe, do których senatorska arystokracja odnosiła się z coraz większym lekceważeniem. Rolą stanu ekwickiego było więc stworzenie „elity” działającej w służbie państwa. Ostatecznie stan ekwicki został wchłonięty przez stan senatorski i zniknął bezpowrotnie pod koniec okresu późnego cesarstwa. Średniowieczne zakony rycerskie mają z nim niewiele wspólnego, choć niektórzy duchowni czytający spisane po łacinie teksty używali czasami sformułowania ordo equester do określania grupy wojowników w kontekście podziału społeczeństwa na trzy stany, tj. grupy pełniące trzy różne funkcje. Takiego określenia użył Guibert z Nogent na początku XII wieku4.

Rzymianie posługiwali się również terminem miles, który oznaczał po prostu żołnierza. Trzon rzymskiej armii stanowiła piechota, więc pod pojęciem militia kryła się służba wojskowa lub zawód żołnierza, a militare oznaczało pełnienie służby zbrojnej lub bycie żołnierzem. Żołnierzami dowodzili magistri militum lub magistri militiae. Za czasów późnego cesarstwa (III–V wiek) doszło do głębokich zmian w armii i administracji, a dotychczasowy wyraźny podział na służbę cywilną i wojskową uległ zatarciu (z wyjątkiem okresu panowania Dioklecjana) i coraz częściej obie funkcje sprawowali wojskowi. W tym samym okresie wzrosło znaczenie kawalerii w strukturach armii i wprowadzono rozróżnienie na magister peditum i magister equitum. Słowo miles zachowało ogólnikowe znaczenie „żołnierz”, ale terminem militiae określano wszystkie funkcje publiczne sprawowane w służbie państwa. Takie znaczenie przeważa w Kodeksie Justyniana z VI wieku (3, 25)5.

W średniowieczu konnica stała się najważniejszą formacją wojskową, a jeździec wzorcem wojownika. Określano go mianem miles (w liczbie mnogiej milites). Jednak słowo, które z technicznego punktu widzenia oznacza tego, który walczy konno, zyskało znaczenie etyczne i używano go w odniesieniu do elity konnych wojowników. Większość języków wernakularnych rozróżnia te znaczenia za pomocą dwóch słów: chevalier i cavalier po francusku, Ritter i Reiter po niemiecku, knight-rider i horseman po angielsku, ale w niektórych językach używa się tylko jednego terminu: we włoskim cavaliere, a w hiszpańskim caballero.

Średniowieczni duchowni opisywali chrześcijańskie społeczeństwo jako strukturę podzieloną na trzy zhierarchizowane, odrębne stany (funkcje): tych, którzy się modlą, tych, który walczą (i dowodzą), i tych, którzy pracują. Rycerze należeli do drugiego stanu – ordo pugnatorum, stanu walczących (bellatores), przy czym nie reprezentował on żadnej instytucji. Jednak to właśnie z grona rycerzy pochodzili najwybitniejsi i najwyżsi rangą członkowie zakonów rycerskich, najpierw templariuszy, joannitów i zakonu krzyżackiego, a później także zakonów hiszpańskich. Nie można jednak utożsamiać owych zakonów ze stanem rycerskim. Były to zgromadzenia religijne, takie jak zakony mnisze z Cluny czy Cîteaux (zresztą wszystkie zakony hiszpańskie, z wyjątkiem zakonu Santiago, podlegały cysterskiemu zwierzchnictwu), ale od innych formacji religijnych różniły się tym, że ich członkowie rekrutowali się przede wszystkim – choć oczywiście nie jedynie – spośród rycerzy i uosabiali przypisywane im cnoty. Templariusze nie byli zwykłymi mnichami, byli zmilitaryzowanymi zakonnikami6.

W XIV wieku okoliczności i potrzeby, które doprowadziły do powstania i rozwoju formacji religijno-militarnych, zaczęły tracić na aktualności, ale zakony rycerskie, z wyjątkiem templariuszy, nie przestały istnieć. Próbę czasu przetrwało też rycerstwo, reprezentujące etos walki i wartości drogie szlachcie, wyniszczonej kryzysem, jaki dotknął ją u schyłku średniowiecza. Władcy wciąż potrzebowali szlachty i posługiwali się rycerstwem, aby przywrócić możnym ich wiarę w siebie. Powoływali do życia świeckie zakony rycerskie, do których przyjmowano rycerzy uznawanych za wzór do naśladowania. Jedną z pierwszych tego typu instytucji był kastylijski Zakon Szarfy (Zakon Banda), ale najbardziej znane to angielski Zakon Podwiązki (1347)7 i burgundzki Zakon Złotego Runa (1429)8. Zakon Gwiazdy, utworzony przez króla Francji Jana II Dobrego, liczył 500 rycerzy (13509)10.

Świeckie zakony rycerskie nie miały nic wspólnego z formacjami religijno-militarnymi, powstały z innych powodów i w innych celach. Średniowieczna opinia publiczna doszukiwała się jednak podobieństw, uznając je za instrumenty swoistej świeckiej religii11. W londyńskiej Bibliotece Brytyjskiej przechowywany jest rękopis, w którym łacińską regułę zakonu templariuszy powiązano ze statutami Zakonu Złotego Runa12.

Z biegiem czasu świeckie zakony rycerskie i religijne zakony rycerskie stały się jednym. W czasach nowożytnych i współczesnych aspiracją władców i monarchów było ustanawianie orderów przyznawanych za zasługi. Rewolucja francuska doprowadziła do utworzenia całkiem nowego orderu – Orderu Narodowego Legii Honorowej, a angielski Zakon Podwiązki czy portugalski zakon Avis przekształcono z czasem w odznaczenia. Zakony rycerskie utworzone w średniowieczu przetrwały do naszych czasów, lecz wyzbyły się militarnych prerogatyw, stanowiących o ich oryginalności, aby dostosować się do nowych warunków lub przekształcić w stowarzyszenia dobroczynne. Potwierdza to przypadek zakonu krzyżackiego, którego siedziba mieści się obecnie w Wiedniu, czy zakonu joannitów, który przekształcił się w Zakon Maltański z siedzibą w Rzymie. Zakony te powróciły do działalności dobroczynnej, na której zasadzała się ich misja przed militaryzacją. Zachowały przy tym cały aparat wojskowy, który robi równie wielkie wrażenie co miecz u boku francuskiego akademika!13

Czasy świetności zakonów rycerskich przypadły na okres średniowiecza, dlatego też w tej książce prześledzę ich losy od początku XII wieku, kiedy pojawiła się ta nowa forma życia zakonnego, aż do 1530 roku, kiedy joannici, wypędzeni z Rodos przez osmańskiego sułtana Sulejmana Wielkiego, osiedli na Malcie, którą przekazał im we władanie Karol V.

1 R.T. 1, t. 1, s. 172.

2 W liczbie mnogiej ordines.

3 C. Nicolet, L’Ordre équestre à l’époque républicaine (312-73 av. J.-C.), Paris: De Boccard, 2 tomy, 1966–1974, t. 1, s. 68 i kolejne.

4 Guibert de Nogent, Dei gesta per Francos, livre I, 1; R.H.C., Hist. occ., t. IV, s. 124. Zob. wydanie krytyczne pod redakcją R.B.C. Huygensa: Guibert de Nogent, Dei gesta per Francos, Brepols: Turnhout, 1996, oraz francuskie tłumaczenie tekstu wykonane przez M.-C. Garand w wydaniu: Guibert de Nogent, Geste de Dieu par les Francs, Brepols: Turnhout, 1998, s. 53.

5 R. Rémondon, La Crise de l’Empire romain, de Marc-Aurèle à Anastase, seria „Nouvelle Clio”, Paris: PUF, 1970, s. 176.

6 A. Luttrell, Gli ospitalieri e l’eredità dei templari, Luttrell 3, 1992, s. 67–68.

7 Początkowo zakon, później order: Wielce Szlachetny Order Podwiązki (ang. The Most Noble Order of the Garter) – dokładna data utworzenia pozostaje nieznana, ale niektóre źródła podają, że król Edward III oficjalnie ogłosił jego ustanowienie 23 kwietnia 1348 roku. Zob. E. Potkowski, Zakony rycerskie, Warszawa: Bellona, 1995, s. 173–175. (przyp. tłum.)

8 Filip III Dobry, książę Burgundii, ustanowił zakon podczas uroczystości towarzyszących zaślubinom z Izabelą Portugalską, które miały miejsce w Brugii. Część źródeł podaje datę 10 stycznia 1429 roku, inne – 10 stycznia 1430 roku. Różnica w datowaniu wynika ze stosowanych w średniowieczu sposobów liczenia początku roku. Od XI do XV wieku we Francji i na terenie późniejszych Niderlandów stosowano tzw. styl wielkanocny, zwany też francuskim, zgodnie z którym rok rozpoczynał się w Wielkanoc, a więc pomiędzy 22 marca a 25 kwietnia. W Brugii stosowano najbardziej rozpowszechniony w średniowieczu styl Narodzenia Pańskiego, zgodnie z którym rok rozpoczynał się 25 grudnia. (przyp. tłum.)

9 Niektóre źródła podają, że Zakon Gwiazdy powstał 16 listopada 1351 roku lub na przełomie 1351 i 1352 roku (zob. E. Potkowski, op. cit., s. 175). Różnice w datowaniu mogą wynikać z przyjętego stylu (zob. przyp. powyżej). (przyp. tłum.)

10 D’Arcy J.D. Boulton, The Knights of the Crown: the Monarchical Orders of Knighthood in Later Médiéval Europe, 1325–1520, Woolbridge: Boydell Press, 2000.

11 J. Flori, Rycerstwo w średniowiecznej Francji, tłum. A. Kuryś, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen i Wydawnictwo Mado, 1999, s. 169.

12 S. Cerrini, La tradition manuscrite de la règle du Temple [w:] A.P.C., s. 209.

13 Miecz jest jednym z elementów słynnego „zielonego stroju” używanego w czasie uroczystych posiedzeń przez członków Institut de France (Insytut Francji), towarzystwa naukowego skupiającego pięć akademii, w tym Académie Française (Akademia Francuska). (przyp. tłum.)