Читать книгу Дипломатиялық құжаттама. Оқу құралы - Амангелді Әліпбаев - Страница 2

Адамзат тарихында, қоғам мен жеке адамның, әрбір мемлекеттің өмірінде халықаралық қатынастар ежелден өте маңызды орынға ие болып келеді. Өйткені ұлттардың шығуы, мемлекетаралық шекаралардың құрылуы, саяси тәртіптердің қалыптасуы мен өзгеруі, әртүрлі әлеуметтік құрылымдардың орнығуы, мәдениеттің артуы, ғылымның, өнердің, техникалық үрдістің, тиімді экономиканың дамуы сауда, қаржы, мәдени және басқа да байланыстармен, мемлекетаралық одақтармен, дипломатиялық түйісулермен және басқа да алмасулармен, түйінін айтқанда халықаралық қатынастармен тікелей байланысты болды.

Қазіргі жаһандану дәуірінде, барлық елдердің өндірістің көлемі мен сипатына, өнімнің түрлері мен олардың құнына, тұтыну қалпына, адамдардың құндылығы мен мұратына әсер ететін бір-бірімен тығыз шырмалған, көпқырлы өзара әрекеттестіктің тармақтанған торабында олардың мәні тіптен де өсе түсуде. Сол ретте әлемдік елдердің ішінде он сегіз жыл бұрын саяси картада тәуелсіз мемлекет ретінде пайда болған Қазақстан Республикасы да өзінің ұлттық-мемлекеттік мүддесін қорғау саясатын, ең алдымен аумақтық тұтастығы мен егемендігін, азаматтарының ырыс-берекесі мен олардың конституциялық құқын қорғауды тұрақты түрде жүргізуде.

Қазақстан өзінің геосаяси орналасу ерекшеліктеріне сай сыртқы саяси бағыттарын азиялық елдермен қоса еуропалық елдермен де тең дәрежеде жүргізу мақсатында көптармақты саясатты ұстануда. Осыған орай өзінің ұзақ мерзімді мүддесіне сай, әлемдік істе өз ұстанымын нығайту мақсаты Қазақстандық Сыртқы істер министрлігінің дипломатиялық қызметінің жағрапиясын тұрақты түрде кеңейте түсуді қажет етеді. Дипломатиялық қызметті үйлестіруші Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі туралы ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы № 1118 қаулысымен бекітілген болатын. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі сыртқы саяси қызметті жүзеге асыратын және Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызмет органдарының бірыңғай жүйесін басқаратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігіне жүктелген міндеттемелер ішінде кейбіреуін атап өтетін болсақ, олар:

– Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар саласындағы заңнамасын жетілдіру, оны Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келтіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;

– өзінің құзыретіндегі мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу, бекіту;

– Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын тіркеудің, есепке алудың және сақтаудың бірыңғай мемлекеттік жүйесінің қалыптасуын қамтамасыз ету;

– шетелдерде Қазақстан Республикасының сыртқы және ішкі саясаты, елдің әлеуметтік-экономикалық, мәдени және рухани өмірі туралы ақпарат таратуға жәрдемдесу;

– Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарын, бұқаралық ақпарат құралдарын Қазақстан Республикасының халықаралық жағдайы мен сыртқы саясаты туралы хабардар ету;

– Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттардың депозитарий функцияларын жүзеге асыру;

– Қазақстан Республикасының мемлекетішілік және халықаралық іс-шараларын протоколдық-ұйымдастыру тұрғысынан қамтамасыз ету;

– Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың орындалуын жалпы қадағалау мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының қызметін үйлестіруді жүзеге асыру;

– мемлекетішілік және халықаралық іс-шараларды өткізу кезінде Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының Мемлекеттік протоколды сақтауы бойынша үйлестіруді жүзеге асыру;

– шет мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қатынастарда Қазақстан Республикасының бірыңғай сыртқы саяси және экономикалық бағытын және инвестициялық саясатын жүргізуді қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының басқа да орталық мемлекеттік органдардың халықаралық қызметін үйлестіру.

Сондықтан да Қазақстан өз мүддесінің шеңберіне енген елдермен тұрақты саяси қатынасқа түсіп экономикалық байланыстарын дамытуда. Ал Қазақстанда шетелдік елшіліктер мен өкілдіктер санының ұлғая түсуі халықаралық істе еліміздің маңызды серіктес ретіндегі беделінің өсе түскендігінің белгісі. Сыртқы саясатты тиімді түрде жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметін, оны жүзеге асырудағы маңызды саласы дипломатиялық құжаттаманы ресімдеуді жетілдіру қажет.

Күнделікті мемлекеттік қызметтің ерекше бір түрі ретінде дипломатия XIV-XVII ғасырдың тоғысында кең етек алғаны белгілі. Сол кезден бастап мемлекет билеушілерінің сарайларында тұрақты дипломатиялық өкілдіктер пайда болып, мемлекеттік мекеме жүйесінде – мемлекеттер арасындағы хат алмасумен айналысатын, шетелдік өкілдер мен елшілерді қабылдайтын, келіссөз жүргізетін және басқадай да мемлекетаралық істерді орындайтын арнайы қызмет қалыптасты.

Дипломатия сыртқы саясаттың бөлінбес бөлігі ретінде тек қане келіссөздермен ғана шектеліп қоймайды. Жалпы қабылданған анықтама бойынша мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асыратын құрал ретінде дипломатия – бейбіт шаралардың жиынтығын, нақтылы бір мәселелерді шешуге арналған қабылдаулар мен әдістерді білдіреді; шетелдегі мемлекет және үкімет басшыларының, сыртқы істер министрлігінің, сыртқы істер мекемелерінің, дипломатиялық өкілдіктердің ресми қызметі; мемлекеттің сыртқы саяси мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырушы өкілдерінің халықаралық мәжілістердегі қызметі, сонымен бірге мемлекеттің шетелдегі мекемелері мен азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға арналған қызметі. “Дипломатия” ұғымын халықаралық қақтығыстардың алдын алу немесе реттеу, өзара тиімді шешімдер мен мәмлеге келу, сондай-ақ халықаралық ынтымақтастықты кеңейте және тереңдете түсу мақсатында келіссөз жүргізу өнерімен де байланыстырады. Яғни, “дипломатия” ұғымы мемлекет басшыларының, мемлекеттік биліктің жоғарғы мекемелерінің, сондай-ақ сыртқы қатынастар мекемелерінің жан-жақты сыртқы саяси қызметінің барлығын қамтиды. Келіссөздер мен басқа да бейбіт құралдарды пайдалана отырып, дипломатия сыртқы саясаттың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыра отырып, халықаралық аренада өз елінің мүддесін қорғайды.

Сол негізде дайындалатын дипломатиялық құжаттарды жан-жақты талқылау барысында әлемдік дипломатиялық тәжірибеде қолданылатын дипломатиялық құжаттардың рөлі мен мәнін, құрастырылу әдіс-тәсілдерін жан-жақты танып білу мақсатында көптеген дипломатиялық құқықтың негізін қалаған халықаралық құжаттар мен әлемдік авторлардың ғылыми еңбектерін қарастыру өте қажет. Әрине, ең алдымен 1961 жылғы 18 сәуірде қабылданған Дипломатиялық қатынастар жөніндегі Вена конвенциясы мен 1963 жылғы 24 сәуірдегі Консулдық қатынастар жөніндегі Вена конвенциясын, 1997 жылғы 12 қарашада қабылданған Қазақстан Республикасының Дипломатиялық қызметі туралы заңы және 2002 жылдың 7 наурызында осы заңның толықтырылған мәтінімен танысу өте маңызды екендігі сөзсіз.

Жалпы дипломатиялық қызметке қатысты еңбектер өте мол. Олардың қатарында Э.Сатоу «Руководство по дипломатической практике» (–М.,1961), белгілі француз дипломаты Ж. Камбон «Дипломат» (–М.,1946), Г.Никольсонның «Дипломатия» (-М.,1941), «Дипломатическое искусство» (–М.,1962) кітаптары, американдық және француздық дипломаттар Дж.Вуд пен Ж.Серре «Дипломатическая церемония и протокол» (–М.,1976), С.Симпсон «Учебные программы и курсы по дипломатической практике», ағылшын тілінен аударған .В.М.Матвеева ( –М.,1989), Р.Дж.Фельтхэм “Настольная книга дипломата» (-Минск, 2000) еңбегінде дипломатиялық қызметте жиі кездесетін құжаттар мен сөз анықтамаларын, халықаралық ұйымдар атауына мағлұматтар беріп өткен, А.Г.Ковалев «Азбука дипломатии» (–М.,1993) атты еңбегі дипломатиялық құжаттардың түрлері мен оның ішкі мәтінінің қалай жазылатындығыне ерекше көңіл бөлген. Дипломатиялық қызметтің құқықтық негізіне арналған еңбектер де өте құнды: И.П.Блищенко, В.Н.Дурденевский «Дипломатическое и консульское право» (–М.,1962), Ю.Г.Демин «Статус дипломатических представительств и их персонала» ( –М.,1995), А.Ф.Борунков «Дипломатический протокол в России и дипломатический этикет» (–М.,1993), А.Н.Талалаев «Право международных договоров» (–М.,1980), А.А.Челядинский «Основы дипломатии» (. – Минск,1997), В.И.Попов «Современная дипломатия. Теория и практика» (–М.,2000), Н.С.Леонов «Информацонно-аналитическая работа в загранучреждениях» (–М.,1996), Д.Б.Левин «Дипломатия: сущность, методы и формы»(-М.,1962). Қазақстандық ғылыми айналымға да осы бағытта бірқатар еңбектер қосылды: М.И.Исиналиев «Записки дипломата» (–Алматы, 1998), М.А.Сарсембаев «Дипломатическое и консульское право» (-Алматы, 1999). Қ.К.Тоқаевтың жалпы жетекшілігімен шыққан «Қазақ және орыс тілдерінде дипломатиялық іс жүргізу» (-Астана,2004), «Дипломатическая служба Республики Казахстана» (-А.: Дом печати «Эдельвейс»,2004), Ж.С.Елемесова, А.К.Елемесов «Церемониал, протокол, этикет» (-Алматы, 2005). 2008 жылы Алматының «Арда» баспасынан шыққан құрастырушы-автор М.Кәрібайдың «Дипломатиялық хат алмасу (үлгілер)» атты кітабы тікелей нақты үлгілердің негізінде дипломатиялық құжаттарды құрастыруға арналған.

Мемлекетаралық қатынастарды жүйелеу мақсатында мемлекеттер 1961 жылы 18 сәуір күні Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясына қол қояды. Әлемнің барлық мемлекеттері, оның ішінде конвенцияға әзірше қосылмаған елдер де, конвенция көлеміндегі ережелерді сақтайды, протокол қызметтері өз қызметінде осы ережерлерді ескереді. Кейбір елдерде Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы ұлттық заң ретінде алынған және де ұлттық құқық ережесі дәрежесінде қаралады, яғни, инкорпорацияланады. Бірқатар елдер Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы ережесінің негізінде қосымша өз заңнамаларын қабылдауды дұрыс көрген. Сол ретте Қазақстан Республикасы да тәуелсіз мемлекет ретінде 1997 жылы 12 қарашада «Дипломатиялық қызмет туралы заңын» қабылдайды. Бұл заң мемлекеттік қызметтің бір бөлігі ретіндегі Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің құқықтық негіздерін, сондай-ақ оның қызметін ұйымдастыру тәртібін белгілейді.

Заңның бірінші бабында дипломатиялық қызмет пен консулдық қызмет ұғымына анықтама беріп өткен:

1. “Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметі – Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарына сәйкес республиканың сыртқы саяси қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардағы азаматтардың кәсіби қызметі.

2. Консулдық қызмет – дипломатиялық қызметтің Қазақстан Республикасы Президенті бекітетін Қазақстан Республикасының Консулдық жарғысы негізінде жүзеге асырылатын бір бөлігі”. Заңның 5-6 баптарында Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің мақсаттары мен міндеттері нақтылы айқындалған болатын. Осы заңның негізінде Қазақстан Республикасының “Дипломатиялық қызмет туралы заңына” толықтырулар енгізіліп, 2002 жылы 7 наурызда жаңа мәтіні қабылданады. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметі осы заңның негізінде жүзеге асырылуда.

Дипломатиялық қызметте дипломатиялық құжаттарды дайындау дипломатиялық жұмыстың аса бір маңызды саласы болып табылады. Мемлекеттердің дипломатиялық құжаттамасы әралуан. Оның басым бөлігін таза ішкі мекемеаралық сипаттағы құжаттар құрайды. Дипломатиялық құжаттардың басқа бір тобына – мемлекеттер арасындағы ресми қатынастарды хат алмасу арқылы жүзеге асыратын құжаттар жатады. Бұл құжаттар халықаралық өмірге қатысты мәселелерге байланысты мемлекеттердің саяси ұстанымдарын білдіреді.

Мемлекеттердің сыртқы саясатының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруда нота, меморандум, мәлімдеме, ресми хаттар арқылы дипломатиялық хат алмасу дипломатиялық қызметтің негізгі түрлерінің бірі.

Мемлекеттердің дипломатиялық қызметінің басқадай түрлеріне:

– халықаралық конгрестерге, мәслихаттарға, мәжілістерге қатысуы, яғни, мемлекет өкілдерінің әр қилы деңгейлеріндегі жүйелі кездесулері;

– халықаралық қатынастардың әр түрлі мәселелеріне байланысты көпжақты немесе екіжақты халықаралық шарттар мен келісімдерді дайындау мен жасасу;

– мемлекеттің шетелдегі дипломатиялық өкілділігінің қабылдаушы елдің дипломатиялық мекемесімен күнделікті саяси және басқадай да келіссөздер жүргізуі;

– мемлекет өкілдерінің жалпы саяси және аймақтық халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысуы;

– баспасөзде қандайда бір сыртқы саяси мәселеге қатысты үкіметтің саяси ұстанымын қарастыру, ресми хабарлама жариялау, халықаралық актілер мен құжаттарды ресми тұрғыда басып шығару жатады.

Дипломатиялық қызметтегі осындай болып жататын үрдістер мен дипломатиялық хат алмасудың маңыздылығы мен мәнін ашу, оларды жинақтап қорытындылау мен жүйелеу негізгі мақсат болып табылады. Күнделікті дипломатиялық қызметте пайда болып жататын ресми дипломатиялық құжатарды дайындау үшін орасан зор жұмыс жасалынатындығын құжаттарды тәжірибе жүзінде дайындау барысында көз жеткіземіз.

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. «Дипломатия» деген ұғымды қалай түсінесіз?

2. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігіне қандай міндеттемелер жүктелген?

3. Дипломатиялық құқықтың негізін қалаған халықаралық құжаттар мен әлемдік авторлардың ғылыми еңбектерін салыстырыңыз.

4. Мемлекетаралық қатынастарды жүйелеу мақсатында мемлекеттер қандай халықаралық деңгейдегі құжаттарды бекітті?

5. Қазақстан Республикасының «Дипломатиялық қызмет туралы заңы» дипломатиялық қызметтің міндеті мен функциясын қалай айқындаған?

Өзіндік жұмыс тақырыбы:

1. «Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясын (1961 ж. 18 сәуір)» сараптау.

2. «Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясына (1961 ж. 18 сәуір)» жан – жақты талқылау жасау.