Читать книгу Sacrum i rewolucja - Andrzej Chwalba - Страница 9

Tekst dostępny w wersji pełnej

1. Ten roz­dział (po­dob­nie jak cała roz­pra­wa) ma pra­wie wy­łącz­nie cha­rak­ter źró­dło­wy. Pod­sta­wę źró­dło­wą sta­no­wi­ła pra­sa so­cja­li­stycz­na, ko­ściel­na, o orien­ta­cji de­mo­kra­tycz­no-na­ro­do­wej i chrze­ści­jań­sko-spo­łecz­nej, pa­mięt­ni­ki i ko­re­spon­den­cje, wy­daw­nic­twa pe­rio­dycz­ne i nie­pe­rio­dycz­ne, bro­szu­ro­we i książ­ko­we pol­skich oraz in­nych eu­ro­pej­skich par­tii so­cja­li­stycz­nych. Ma­te­ria­ły te uzu­peł­nia­ją źró­dła ar­chi­wal­ne.

2. H. Hem­pel, Wspo­mnie­nia z ży­cia śp. ks. Sta­ni­sła­wa Sto­ja­łow­skie­go, Kra­ków 1921, s. 129.

3. Y.-M. Hi­la­ire, La vie re­li­gieu­se des po­pu­la­tions du dio­cèse d’Ar­ras (1840–1914), t. 2, Vil­le­neu­ve d’Ascq 1977, s. 797; R. Au­bert, Hi­sto­ria Ko­ścio­ła, t. V, War­sza­wa 1985, s. 70; F. Bo­ulard, „La de­chri­stia­ni­sa­tion” de Pa­ris, „Ar­chi­ves de So­cio­lo­gie des Re­li­gions”, nr 1, 1971, s. 76 i nast.; F. A. Isam­bert, Chri­stia­ni­sme et clas­se ouvri­ère, To­ur­nal 1961, s. 79, 104.

4. D. Ol­szew­ski, Świa­do­mość wspól­no­ty re­li­gij­nej i jej spo­łecz­ne uwa­run­ko­wa­nia, „Stu­dia The­olo­gi­ca Var­so­vien­sia”, t. 1, 1974, s. 231.

5. J. Świ­drow­ski, Moja dro­ga w świat. Wspo­mnie­nia 1906–1939, War­sza­wa 1980, s. 23.

6. Na­wet we Fran­cji, Bel­gii czy Szwaj­ca­rii nie­rzad­ko o przy­ję­ciu do fa­bry­ki de­cy­do­wa­ła opi­nia pro­bosz­cza do­ty­czą­ca speł­nia­nia prak­tyk re­li­gij­nych. Ta­kie sy­tu­acje były jed­nak znacz­nie rzad­sze niż w Pol­sce.

7. Pierw­sze ta­kie ba­da­nia pod­ję­to we Fran­cji w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym. Po II woj­nie świa­to­wej son­da­że na ten te­mat wśród człon­ków par­tii ko­mu­ni­stycz­nych i so­cja­li­stycz­nych Eu­ro­py Za­chod­niej prze­pro­wa­dza­ły za­rów­no wy­spe­cja­li­zo­wa­ne in­sty­tu­cje na­uko­we, jak i biu­ra zwią­za­ne z par­tia­mi i na ich zle­ce­nie.

8. W do­tych­cza­so­wej li­te­ra­tu­rze hi­sto­rycz­nej nie pod­ję­to jesz­cze bli­żej tego te­ma­tu, co nie zna­czy, iż zu­peł­nie jest nie­do­strze­ga­ny. Wspo­mnie­li o nim m.in.: M. D. Ko­wal­ska, Świa­do­mość re­li­gij­na kla­sy ro­bot­ni­czej Kró­le­stwa Pol­skie­go w la­tach 1904–1907, „Prze­gląd Po­wszech­ny”, nr 5, 1986; D. Ol­szew­ski, Ko­ściół ka­to­lic­ki a ru­chy spo­łecz­ne na zie­miach pol­skich w koń­cu XIX i na po­cząt­ku XX w., w: Spo­łe­czeń­stwo pol­skie XVIII i XIX w., t. 8, 1987; J. Żar­now­ski, Ro­bot­ni­cy pol­scy a Ko­ściół ka­to­lic­ki, w: Wo­kół tra­dy­cji kul­tu­ry ro­bot­ni­czej w Pol­sce, red. A. Żar­now­ska, War­sza­wa 1986.

9. „Na­przód”, nr 21, 24 V 1895.

10. W trak­cie ob­cho­dze­nia do­mów pod­czas co­rocz­nej „ko­lę­dy” czy „świę­co­ne­go” księ­ża omi­ja­li ich do­mo­stwa. Nie były to przy­pad­ki od­osob­nio­ne, naj­czę­ściej spo­ty­ka­my je w za­bo­rze au­striac­kim.

11. K. Cza­piń­ski, Kler a ro­bot­ni­cy, ks. Zim­mer­mann w świe­tle wła­snych po­glą­dów, Kra­ków 1910, s. 42. Por. też: „Gwiazd­ka Cie­szyń­ska”, nr 19, 14 VII 1905.

12. „Pra­wo Ludu”, nr 1, 3 I 1909.

13. „Ga­ze­ta Ro­bot­ni­cza”, nr 14, 7 II 1911.

14. „Gór­no­ślą­zak”, nr 17, 19 IV 1904.

15. „Ro­bot­nik”, nr 38, 15 XI 1900. Wów­czas jesz­cze par­tie so­cja­li­stycz­ne wal­czy­ły o pra­wo ro­bot­ni­ków do prak­tyk re­li­gij­nych. Do­pie­ro póź­niej, w la­tach dwu­dzie­stych, mo­gły paść na ła­mach „No­wej Kul­tu­ry” sło­wa: „udział du­cho­wień­stwa w po­grze­bie jest dla so­cja­li­sty obe­lgą”. J. Pi­wo­war­czyk, So­cja­lizm i chrze­ści­jań­stwo, Kra­ków 1924, s. 66.

16. „Me­ta­lo­wiec”, nr 6, 12 II 1908. W naj­trud­niej­szej sy­tu­acji byli dzia­ła­cze na­ro­do­wi i so­cja­li­stycz­ni na Ślą­sku, któ­rzy nie­jed­no­krot­nie życz­li­wych im ka­pła­nów mu­sie­li szu­kać poza gra­ni­ca­mi za­bo­ru, w Ga­li­cji, zwłasz­cza w Kra­ko­wie i w Oświę­ci­miu.

17. „Pra­wo Ludu”, nr 2, 25 X 1896.

18. J. Kło­czow­ski, L. Mül­le­ro­wa, J. Skar­bek, Za­rys dzie­jów Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Pol­sce, Kra­ków 1886; Księ­ga ty­siąc­le­cia ka­to­li­cy­zmu w Pol­sce, pod red. M. Re­cho­wi­cza, t. I–III, Lu­blin 1969; D. Ol­szew­ski, Stan i per­spek­ty­wy ba­dań nad re­li­gij­no­ścią XIX i po­cząt­ku XX wie­ku, „Na­sza Prze­szłość”, t. 59, 1983.

19. Li­sty Le­ona Wa­si­lew­skie­go, „Z pola wal­ki”, nr 2, 1973, s. 286.

20. Pol­skie pro­gra­my so­cja­li­stycz­ne 1878–1918, ze­brał i opa­trzył ko­men­ta­rzem F. Tych, War­sza­wa 1975, s. 352. So­cja­li­ści byli wspie­ra­ni przez wol­no­my­śli­cie­li sku­pio­nych w Sto­wa­rzy­sze­niu Wol­no­my­śli­cie­li Pol­skich.

21. „Ro­bot­nik Ślą­ski”, nr 5, 3 II 1905.

22. G. Cho­lvy, Y.-M. Hi­la­ire, Hi­sto­ire re­li­gieu­se de la Fran­ce con­tem­po­ra­ine 1880–1930, t. II, To­ulo­use 1986, s. 30, 125.

23. L. Köll, Au­bo­ué en Lor­ra­ine du fer au début du si­èc­le, Pa­ris 1981, s. 223.

24. „Le Li­bre-Pen­seur du Cen­tre”, nr 9, 17 II 1911.

25. „Le Tra­va­il­leur”, nr 18, 19 V 1894, s. 2.

26. L. Pe­ro­uas, Re­fus d’une Re­li­gion en Li­mo­usin ru­ral 1880–1940, Pa­ris 1975, s. 176–177.

27. Od roku 1910 so­cja­li­ści oraz ra­dy­kal­ne krę­gi wol­no­my­śli­cie­li za­czę­li urzą­dzać „chrzci­ny” imie­nia „Fran­ci­sco Fer­re­ry”, hisz­pań­skie­go bo­ha­te­ra so­cja­li­zmu i wol­nej my­śli.

28. A. To­ure­aut, Le Ban­lieu Ro­uge, Pa­ris 1983, s. 186. Do­pie­ro w la­tach dwu­dzie­stych i trzy­dzie­stych XX w. or­ga­ni­zo­wa­ne przez fran­cu­skich ko­mu­ni­stów ce­re­mo­nie mo­gły stać się świę­ta­mi ca­łej spo­łecz­no­ści ro­bot­ni­czej, przy­naj­mniej tej jej czę­ści, któ­ra była zwią­za­na z par­tią ko­mu­ni­stycz­ną. Trak­to­wa­no je jako je­den ze środ­ków wy­cho­wa­nia la­ic­kie­go i ko­mu­ni­stycz­ne­go. Za­tem po­pu­lar­ność „czer­wo­nych chrztów” była nie tyl­ko świa­dec­twem po­stę­pu la­icy­za­cji, ale rów­nież po­czu­cia dys­cy­pli­ny człon­ków par­tii. W roku 1936, rów­nież we Fran­cji, utwo­rzo­no zwią­zek dla pro­pa­go­wa­nia „chrztu dzie­ci bo­ha­te­rów” woj­ny w Hisz­pa­nii.

29. J. Fau­ry, Cléri­ca­li­sme et anti-cléri­ca­li­sme dans le Tarn (1848–1900), To­ulo­use 1980, s. 447. Zob. też: „Le Pro­le­ta­riat”, nr 48, 23 II 1885.

30. L. Pe­ro­uas, Re­fus…, s. 178.

31. „Ro­bot­nik Ślą­ski”, nr 32, 18 VIII 1911. In­wo­ka­cja ta­kiej uro­czy­sto­ści na­zy­wa­nej „chrztem oby­wa­tel­skim” brzmia­ła: „Wi­ta­my Cię w wiel­kiej gmi­nie du­chów wol­nych i wy­swo­bo­dzo­nych z do­gma­tów re­li­gij­nych”.

32. „Pra­wo Ludu”, nr 25, 18 VI 1912.

33. J. Ca­ron, Le Sil­lon et la démo­cra­tie chrétien­ne 1894–1910, Pa­ris 1967, s. 163.

34. P. Pier­rard, L’Égli­se et les ouvriers en Fran­ce 1840–1940, Ge­nève 1984, s. 468. W Gan­da­wie, w Bel­gii uro­czy­ste przy­stą­pie­nie do ru­chu so­cja­li­stycz­ne­go mło­dzie­ży mia­ło za­stą­pić pierw­szą ko­mu­nię św.

35. Li­bre Pen­sée et re­li­gion la­ïque en Fran­ce, Stras­bo­urg 1980, s. 156.

36. Zob. m.in.: L. Péro­uas, Re­fus…, s. 177, 179.

37. Do­pie­ro lata trzy­dzie­ste XX stu­le­cia przy­nio­sły pew­ne zmia­ny. Świę­ta mło­do­ści zo­sta­ły za­adap­to­wa­ne przez część le­wi­cy, zwłasz­cza przez elek­to­rat par­tii ko­mu­ni­stycz­nych. M. Ha­stings, Iden­ti­té cul­tu­rel­le lo­ca­le et po­li­ti­que fe­sti­ve com­mu­ni­ste: Hal­lu­in le Ro­uge 1920–1934, „Le Mo­uve­ment So­cial”, nr 3, 1987.

38. „Ga­ze­ta Ro­bot­ni­cza”, nr 138, 25 XI 1911.

39. „Myśl Nie­pod­le­gła”, 4 XI 1906, s. 300–301.

40. „Try­bu­na Lu­do­wa”, nr 3, 19 XII 1905.

41. Mo­gło to tak­że za­in­te­re­so­wać so­cja­li­stów w za­bo­rze au­striac­kim, zwłasz­cza że w obu za­bo­rach ze wzglę­du na ceny ślu­bów ko­ściel­nych zda­rza­ły się mał­żeń­stwa pro­le­ta­riac­kie ży­ją­ce „na wia­rę”. Licz­ba ich ro­sła, co nie uszło uwa­gi par­tii so­cja­li­stycz­nych, zwłasz­cza Pol­skiej Par­tii So­cjal­no-De­mo­kra­tycz­nej Ga­li­cji i Ślą­ska. „Ro­bot­nik Ślą­ski”, nr 38, 3 IX 1912. Po­strze­ga­li to rów­nież nie­któ­rzy ka­pła­ni nie tyl­ko z Ga­li­cji, lecz i z za­bo­ru ro­syj­skie­go. „Wia­do­mo­ści Pa­ster­skie”, 9 IX 1905, s. 576.

42. We Fran­cji, Bel­gii czy Niem­czech opła­ty za po­słu­gi ko­ściel­ne — choć re­la­tyw­nie niż­sze niż przy­kła­do­wo w Pol­sce — w su­biek­tyw­nym od­czu­ciu wie­lu były jesz­cze zbyt wy­so­kie. Dla­te­go tam­tej­si księ­ża znacz­nie czę­ściej niż w Pol­sce nie bra­li w ogó­le żad­nych opłat. Nie chcie­li bo­wiem stra­cić tych, któ­rzy z po­bu­dek ma­te­rial­nych wo­le­li ślub cy­wil­ny (niż­sze ceny!) niż ko­ściel­ny. P. Pier­rard, La vie ouvri­ère à Li­bre sous le Se­cond Em­pi­re, Pa­ris 1965, s. 363; J. Che­li­ni, La vil­le et l’égli­se, Pa­ris 1958, s. 33.

43. M. Bry­kal­ska, Alek­san­der Świę­to­chow­ski, War­sza­wa 1987, s. 122.

44. „Pan­te­on”, nr 4, 1908, s. 197–199.

45. „Try­bu­na Lu­do­wa”, nr 3, 19 XII 1905.

46. Zob. Ży­cie i pra­ca Ma­rii Pasz­kow­skiej, red. L. Wa­si­lew­ski, War­sza­wa 1939, s. 47.

47. L. Krzy­wic­ki, Wspo­mnie­nia, t. 2, War­sza­wa 1958, s. 173.

48. S. Brzo­zow­ski, Pło­mie­nie, Kra­ków 1956, s. 107.

49. Z. He­ryng, W za­ra­niu so­cja­li­zmu pol­skie­go, „Nie­pod­le­głość”, t. 3, 1931, s. 115. Za­cho­wa­nie K. Hild­ta i M. Gay­ów­ny w ko­ście­le czę­ścio­wo tłu­ma­czy fakt, iż zwią­zek ten był tyl­ko for­mal­ny, tzw. „bia­ły”.

50. L. Krzy­wic­ki, Wspo­mnie­nia…, t. 2, s. 16.

51. S. No­wak, Z mo­ich wspo­mnień (lata szkol­ne 1884–1902), Czę­sto­cho­wa 1933, s. 83–84.

52. T. Czer­wiń­ski, Pa­mięt­nik ks. Teo­do­ra Czer­wiń­skie­go, cz. 1, Kiel­ce 1931, s. 56.

53. „Myśl Nie­pod­le­gła”, nr 7, 7 XI 1906, s. 298.

54. K. Grzy­bow­ski, Hi­sto­ria pań­stwa i pra­wa Pol­ski, t. IV, War­sza­wa 1982, s. 438.

55. Dzie­ci jed­nak mia­ły przy­na­le­żeć do jed­ne­go z wy­znań. Je­dy­nie w roku 1884 Try­bu­nał Ad­mi­ni­stra­cyj­ny przy­jął, że po przej­ściu ojca na bez­wy­zna­nio­wość przed ukoń­cze­niem 7 lat przez syna ten ostat­ni ma być uwa­ża­ny za bez­wy­zna­niow­ca.

56. Z. Żu­ław­ski, Wspo­mnie­nia, War­sza­wa 1981, s. 42–43.

57. Zob. Pol­skie pro­gra­my so­cja­li­stycz­ne…, s. 414.

58. „Ro­bot­nik Ślą­ski”, nr 4, 16 II 1905.

59. „Le Mo­uve­ment So­cia­li­ste”, nr 112, 1903, s. 137.

60. W. Naj­dus, Pol­ska Par­tia So­cjal­no-De­mo­kra­tycz­na Ga­li­cji i Ślą­ska 1890–1919, War­sza­wa 1983, s. 145.

61. Z. Żu­ław­ski, Wspo­mnie­nia…, s. 43.

62. „Ga­ze­ta Ro­bot­ni­cza”, nr 9, 26 II 1898. Zob. też: Cze­go chcą so­cja­li­ści?, Kra­ków 1906, s. 16.

63. „Ga­ze­ta Ro­bot­ni­cza”, nr 137, 23 XI 1911.

64. N. Tru­qu­in, Mémo­ires et aven­tu­res d’un pro­léta­ire, Pa­ris 1977, s. 148 i n.

65. „La Révo­lu­tion So­cia­le”, nr 11, IX 1881.

66. „L’Éga­li­té”, 22 X 1882.

67. Poza tym pod­kre­śla­no, iż ko­deks mał­żeń­ski w spo­sób nie­spra­wie­dli­wy i nie­zro­zu­mia­ły dla so­cja­li­stów fa­wo­ry­zu­je męż­czyzn. E. Tho­mas, P. Ro­land, So­cia­li­sme et fémi­ni­sme au XIXe si­èc­le, Pa­ris 1978, s. 239.

68. J. Wal­lach-Scott, Les ver­riers de Car­maux. Hi­sto­ire de la na­is­san­ce d’un syn­di­ca­li­sme, Flam­ma­rion 1982, s. 96. Zob. też: „Voix de Tra­va­il­leur”, nr 6, 7 II 1892.

69. L. Péro­uas, Re­fus…, s. 174.

70. J. Zie­liń­ski, Czy w Pol­sce anar­chizm ma ra­cję bytu?, Pa­ryż 1906, s. 14.

71. „Myśl Nie­pod­le­gła”, nr 7, 2 XI 1906, s. 303.

72. D. Waw­rzy­kow­ska-Wier­cio­cho­wa, Pani Ma­ria Jan­kow­ska-Men­del­son, War­sza­wa 1964, s. 109.

73. Cen­tral­ne Ar­chi­wum KC PZPR [da­lej: CA KC], mi­krof. Ję­drzej Mo­ra­czew­ski, Wspo­mnie­nia, cz. III, 1855/2, k. 110.

74. „Praw­da”, nr 22, 22 VII 1896.

75. WAP-Kra­ków, Sta­ro­stwo Grodz­kie, Kra­ków [da­lej: St.GKr.], 23 z 25 I 1887.

76. WAP-Kra­ków, Par­la­men­ta­ryzm w Ga­li­cji, pla­kat pt.: Rzą­dy so­cja­li­stycz­ne w Ga­li­cji.

77. „Ka­to­lik”, nr 2, 6 I 1891.

78. Cze­go chcą so­cja­li­ści…, s. 37.

79. WAP-Kra­ków, Sąd Ko­ron­ny Kra­kow­ski [da­lej: SKKr.], 1248, Pr. 87/13.

80. K. Kel­les-Krauz, Li­sty, Wro­cław 1984, t. 1, s. 162.

81. L. Krzy­wic­ki, w: Ży­cie i pra­ca Ma­rii Pasz­kow­skiej…, s. 47.