Читать книгу Podstawy ekonomii integracji europejskiej - Anna Zielińska-Głębocka - Страница 13

Unia celna jest formą integracji regionalnej, zakładającą liberalizację wymiany handlowej między krajami członkowskimi oraz ustanowienie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej wobec krajów trzecich. Oznacza liberalizację wewnętrzną handlu oraz możliwość wprowadzenia i/lub utrzymywania protekcjonizmu zewnętrznego. Teoria unii celnej nazywa tę sytuację preferencyjną liberalizacją lub jednostronną dyskryminacyjną liberalizacją, wskazując, że kraje członkowskie są traktowane lepiej niż kraje pozostałe.

W świetle zasad obowiązujących w Światowej Organizacji Handlu (WTO), wynikających z postanowień Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), preferencyjna liberalizacja może naruszać wymóg niedyskryminacji i klauzuli największego uprzywilejowania – KNU (most favoured nation principle – MFN). Z tego względu w art. 24 GATT preferencyjną liberalizację potraktowano jako specjalny wyjątek od zasady niedyskryminacji, zezwalający na tworzenie stref wolnego handlu i unii celnych, pod warunkiem że protekcjonizm wobec krajów trzecich nie rośnie, a liberalizacja wewnętrzna obejmuje znaczącą część wymiany handlowej.

Według twórców teorii unii celnej Jacoba Vinera i Jamesa Meade’a, preferencyjna liberalizacja przynosi efekty handlowe w zakresie wielkości obrotów, wielkości popytu krajowego, produkcji krajowej oraz cen, a także skutki w zakresie dobrobytu różnych podmiotów uczestniczących w unii (konsumenci, producenci krajowi, władze fiskalne gromadzące dochody z ceł).

Jeśli efekty handlowe i skutki w zakresie dobrobytu ujawniają się w krótkim okresie, czyli w momencie utworzenia unii celnej (zniesienie barier wewnętrznych i wprowadzenie wspólnych taryf zewnętrznych), określa się je jako skutki statyczne, jeśli zaś ujawniają się w dłuższych okresach, mówi się o skutkach dynamicznych.

W teorii unii celnej szuka się odpowiedzi na następujące pytania:

● Czy tworzenie unii celnej oznacza ruch w kierunku wolnego handlu?

● Jaki jest wpływ unii celnej na handel i dobrobyt w chwili jej utworzenia?

● Jak można zdefiniować korzyści i straty handlowe wynikające z unii celnej?

● Co to jest efekt kreacji i efekt przesunięcia handlu, kiedy występuje?

● Jakie są efekty dynamiczne liberalizacji w ramach unii celnej ?

Statyczne skutki unii celnej

W teorii unii celnej wyróżnia się trzy rodzaje skutków statycznych:

● efekt kreacji handlu (trade creation);

● efekt przesunięcia / odwrócenia handlu (trade diversion);

● efekt ekspansji lub ograniczenia handlu (trade expansion, trade suppression).

Efekt kreacji handlu oznacza tworzenie nowych strumieni obrotów w wyniku bardziej efektywnej specjalizacji produkcji na obszarze zintegrowanym. Mniej efektywna produkcja krajowa zostaje zastąpiona dostawami z bardziej efektywnego, czyli tańszego, kraju członkowskiego, który pogłębia specjalizację zwiększając produkcję i eksport. Jest to skutek wolnego handlu na obszarze zintegrowanym, traktowany jako korzyść z unii celnej.

Efekt przesunięcia handlu to proces zastępowania tańszego importu z bardziej efektywnej „reszty świata” droższymi dostawami z kraju partnerskiego. Następuje przesunięcie handlu z grupy krajów trzecich, będących bardziej efektywnymi dostawcami dobra, na mniej efektywne kraje członkowskie. Efekt przesunięcia jest traktowany jako rodzaj statycznego kosztu lub straty z unii celnej dla wymiany światowej.

Efekt ekspansji handlu to efekt netto, który występuje, gdy unia celna silniej kreuje, niż przesuwa, handel. Efekt ten jest silniejszy, jeśli:

● wyjściowy poziom ceł między krajami jest wysoki, co oznacza, że zniesienie ceł daje silne efekty handlowe;

● kraje mają konkurencyjne, a nie komparatywne struktury produkcji, oparte w większym stopniu na specjalizacji wewnątrzgałęziowej niż specjalizacji międzygałęziowej;

● w unii uczestniczą duże kraje i większa jest liczba krajów uczestniczących;

● unię tworzą kraje bliskie geograficznie i kulturowo, co sprzyja rozwojowi więzi gospodarczych;

● w krajach tworzących unię jest wysoka elastyczność podaży umożliwiająca dostarczanie na rynek większej ilości towarów;

● kraje dysponują dużymi zasobami produkcyjnymi i naturalnymi oraz wysoką produkcyjnością, pozwalającymi na szybki wzrost produkcji.

Efekt ograniczenia handlu to efekt netto, gdy w wyniku utworzenia unii celnej następuje silniejsze przesunięcie niż kreacja handlu, co prowadzi do redukcji handlu światowego, a więc spadku wolumenu obrotów.

Dynamiczne skutki unii celnej

● W dłuższym okresie silniejsza konkurencja na obszarze zintegrowanym prowadzi do wzrostu efektywności produkcji i handlu. Zmieniają się kierunki alokacji zasobów, zmianie ulega struktura specjalizacji, przynosząc poprawę konkurencyjności międzynarodowej całego ugrupowania.

● Zmiana struktury specjalizacji prowadzi do wzrostu rozmiarów handlu wewnątrzgałęziowego, czyli wymiany dóbr zróżnicowanych, będących substytutami w konsumpcji lub/i produkcji.

● Ujawniają się korzyści skali wywołane zwiększeniem wielkości rynku. Korzyści te mogą być wewnętrzne dla firm, i wtedy prowadzą do wzrostu minimalnej efektywnej skali, lub zewnętrzne wobec firm, gdy ich źródłem jest ekspansja gałęzi.

● Duży zintegrowany rynek, charakteryzujący się wysoką intensywnością konkurencji, tworzy bodźce do wprowadzania postępu technicznego i innowacji. Następuje poprawa efektywności dynamicznej (schumpeterowskiej), określonej przez tempo postępu technologicznego i innowacyjnego. Rośnie motywacja do kooperacji firm w zakresie badań i rozwoju, transferu technologii, know-how, itd.

● Wolny handel prowadzi do wzrostu gospodarczego przez lepszą alokację i lepsze wykorzystanie zasobów pracy, kapitału, technologii na całym obszarze zintegrowanym, pojawiają się korzyści akumulacyjne.

● Wzrost rozmiarów rynku i konkurencji tworzy korzyści zewnętrzne (externalities) w formie ogólnego postępu wiedzy, inwestowania w kapitał ludzki, ochronę środowiska, rozwoju infrastruktury transportowej i komunikacyjnej, itd.

● Pojawia się możliwość rozszerzania się efektu kreacji handlu na kraje trzecie i całą gospodarkę światową.

Dynamiczne skutki liberalizacji regionalnej definiowane są jako poprawa efektywności akumulacyjnej (wzrost gospodarczy), alokacyjnej (zmiana kierunków specjalizacji) i lokalizacyjnej (zmiany ośrodków koncentracji działalności gospodarczej) (Baldwin, Wyplosz 2009).

5.1.1. Graficzna prezentacja krótkookresowych skutków unii celnej

Przy graficznej prezentacji skutków unii celnej wykorzystywane są różne instrumenty teoretyczne:

● koncepcja nadwyżki konsumenta, wskazująca, że jest grupa konsumentów, która byłaby skłonna kupować produkty przy cenie wyższej od rynkowej;

● prawo jednej ceny w wyniku wolnego handlu, gdy kształtuje się jednolita cena unii celnej;

● efekt produkcyjny specjalizacji, który oznacza zastępowanie drogiej produkcji krajowej przez tańszy import, prowadząc do tego, że jednolita cena unii celnej jest niższa od ceny krajowej;

● efekt konsumpcyjny specjalizacji, który oznacza wzrost całkowitej konsumpcji dobra w wyniku spadku cen krajowych do poziomu ceny unii celnej; w rezultacie rośnie popyt i następuje przesunięcie na krzywej popytu w kierunku wyższego poziomu wydatków;

● efekt zmiany wielkości handlu, gdy rośnie wolumen importu;

● efekt zmiany wielkości popytu krajowego;

● efekt zmiany produkcji krajowej;

● efekt zmiany cen krajowych.

Zmiany oddziałują na dobrobyt różnych grup uczestniczących w efektach unii celnej: konsumentów, producentów, władz fiskalnych (w zakresie dochodów budżetowych z ceł). Efektem netto jest wzrost lub spadek łącznego dobrobytu wszystkich grup – efekt kompensacji, gdy straty / korzyści jednej grupy są kompensowane korzyścią / stratą innych grup.

W prezentowanym graficznym ujęciu efektów unii celnej są wyróżnione trzy kraje lub grupy krajów (rys. 5.1 i 5.2):

● literą A oznaczono kraj lub grupę krajów, będących inicjatorami integracji – A jest najmniej efektywnym, czyli najdroższym producentem;

● literą B oznaczono kraj lub grupę krajów, będących średnio efektywnymi producentami – B jest potencjalnym partnerem kraju A w unii celnej ze względu na bliskie sąsiedztwo;

● literą W oznaczono kraj lub grupę krajów, będących najbardziej efektywnymi dostawcami na rynki światowe – W nie jest bliskim sąsiadem, ale ze względu na położenie geograficzne może być brany pod uwagę jako

partner.

Na rys. 5.1 przedstawiono sytuację kraju A, który jest inicjatorem utworzenia unii celnej i dokonuje oceny możliwości wyboru partnera spośród krajów B i W. Przed utworzeniem unii celnej kraj A stosuje cła (t) jednakowe dla obu partnerów. Cena z cłem wynosi, odpowiednio, P_{W + t} oraz P_{B + t} . Są to cła niedyskryminacyjne.

Rys. 5.1. Skutki unii celnej kraju A z najbardziej efektywnym producentem W

Cena wyjściowa P_A kraju A znajduje się na przecięciu krzywych popytu D_A i podaży S_A – jest wyższa od ceny rynkowej zarówno kraju B, jak i kraju W. Po wprowadzeniu ceł równych dla obu potencjalnych partnerów, kraj A może importować produkty wyłącznie z kraju W po cenie P_{W + t}, gdyż import z kraju B jest nierentowny ze względu na zaporową cenę P_{B + t}. Wielkość importu na rys. 5.1 przedstawia odcinek Q₁ Q₂. Import uzupełnia krajowe dostawy na rynek, wynoszące OQ₁ , co pozwala na zwiększenie popytu do wielkości OQ_2.

Przedstawiona na rys. 5.1 sytuacja powstała po decyzji kraju A o utworzeniu unii celnej z krajem W. Zniesione zostały cła dla W, pozostawiono natomiast wyjściowy poziom ceł dla kraju B. Ze względu na działanie prawa jednej ceny, cena kraju W bez cła, czyli P_W, spowodowała efekt kreacji, czyli zastąpienie produkcji krajowej A importem z kraju W. Import z W wzrósł z Q₁ Q₂ do Q₃ Q₄, przynosząc dwa pozytywne efekty – efekt produkcyjny w postaci spadku cen, na rysunku trójkąt b, oraz efekt konsumpcyjny w postaci wzrostu popytu, na rysunku trójkąt d. Pojawiły się także skutki negatywne w postaci strat poniesionych przez producentów krajowych, którzy musieli ograniczyć swoją produkcję z OQ₁ do OQ₃ i dostosować się do nowego poziomu cen; na rysunku strata to obszar a. Stratę poniósł również budżet, gdyż zniknęły dochody z ceł, jakie do tej pory płacili producenci kraju W. Straty budżetu przedstawia prostokąt c, z kolei cały obszar (a + b + c + d) obrazuje łączne skutki unii celnej, obszar (b + d) to efekt kreacji handlu, przy czym korzyść netto pojawia się wtedy, gdy (b + d) jest większe niż (a + c).

Rys. 5.2. Skutki unii celnej kraju A ze średnio efektywnym producentem B

Na rys. 5.2 przedstawiono sytuację utworzenia unii celnej z krajem B, przy pozostawieniu ceł wyjściowych dla kraju W. Zniesienie ceł dla B oznacza, że właśnie producenci tego kraju decydują o nowej cenie unii celnej. Zmieniła się struktura produkcji i wymiany. Powstały nowe strumienie wymiany w stosunku do sytuacji wyjściowej, gdy importowane były produkty z cłem z kraju W w ilości Q₁ Q₂. Nowe strumienie importu zostały na rys. 5.2 oznaczone jako Q₃ Q₁ oraz Q₂ Q₄ i jest to efekt kreacji handlu zobrazowany obszarami b i d. Jednocześnie pojawił się efekt przesunięcia handlu z kraju W na kraj B, oznaczający, że import z W w ilości Q₁ Q₂ został zastąpiony importem z B w podobnej ilości. Efekt przesunięcia jest w tym modelu traktowany jako koszt unii celnej, co przedstawia zakreskowany prostokąt CDEF, wyrażający dodatkowy koszt, jaki muszą ponieść konsumenci w A, ze względu na to, że partnerem został wybrany kraj B, a nie kraj W. Wybór kraju W oznaczałby obniżenie ceny do poziomu P_W, natomiast wybór kraju B oznacza wyższy poziom wspólnej ceny. Iloczyn nadwyżki ceny P_B nad hipotetyczną ceną P_W oraz dodatkowego kosztu związanego z przesunięciem importu w wymiarze Q₁ Q₂ obrazuje efekt netto przesunięcia handlu w postaci prostokąta CDEF. Efekt ten powstał z podziału dobrobytu przedstawionego jako obszar ABQ₁Q_2. Obszar ABCD to korzyść konsumentów z liberalizacji, obszar CDQ₁Q₂ to całkowity koszt importu w sytuacji unii z krajem B, obszar EFQ₁Q₂ to koszt netto importu przy niższej cenie z W, a obszar CDEF to przyrost kosztu importu ze względu na wyższą cenę P_B.

Efekty unii celnej mogą być mierzone nie tylko przedstawionymi skutkami netto kreacji czy przesunięcia handlu, lecz także innymi wskaźnikami, takimi jak:

● stopień konwergencji lub dyspersji cenowej w ramach unii, z określeniem źródła różnic cenowych;

● skala i zakres działania prawa jednej ceny w unii celnej;

● poziom cen unii celnej w relacji do cen światowych;

● wielkość handlu wewnętrznego i zewnętrznego;

● wielkość handlu wewnątrzgałęziowego;

● efekty kosztowe kreacji i przesunięcia handlu;

● efekty dynamiczne unii celnej (w tym poziom produkcyjności);

● relacje cen lub zmian cen eksportowych do importowych (terms of trade