Читать книгу Die wêreld van Charlie Oeng - Etienne van Heerden - Страница 10

“Steel die vuurmaakhout onder die pot uit.”

Toe Charlie Ng nog ’n Amsterdamse skoolkind was – die maer Chinesie heel agter in die klas – begin hy skilder. Waterverf is sy medium. Die kanale. Die Amstel daar by die Magere Brug. Die water van Het Ij. Lig wat silwer en soms dynserig skyn. Teen die moeilike saak van water skilder, loop hy hom vroeg vas. Hy skilder nie net mét water nie, hy wil water, die medium sélf, skilder. Hy’s lief vir weerkaatsings op die water van bote en kaaie en figure wat op kaaie staan. En hy’s lief vir die geur van waterverf, dit slaan anders in die neus op as wiskunde of die geskiedenis van Willem van Oranje.

Hy was knap met die kwas. Hy sit die kwas op die papier neer en uit vloei die skildery. Hy hoef nie twee maal te dink nie.

Dit was ouma Voetjies – Shie Ng – wat uiteindelik driftig haar opbindvoetjie teen sy waterverfskildery gekap het. Sy was ’n oorblyfsel uit die ou dae en een van die min ou tantes wat in Amsterdam oor was wie se voetjies destyds as kind opgebind is. Haar linkervoetjie was haar kwaadvoetjie – hóm kap sy teen die vloer wanneer iets haar irriteer. Wanneer sy die regtervoet se hakkie teen die vloer kap, is dit gewoonlik wanneer iemand ’n grappie uit die Hongkong-dae of die opiumoorloë vertel, of uit die tyd toe hul voorvader ’n stoker was vir Lloyd-redery en in ’n bunker saam met al die ander werkers geslaap het, daar op die kaai, in beddens wat nes die laaie van ’n klerekas lyk.

Ouma Voetjies was nou iets in die vyftig. Van geesdriftig lewe (buitendien had sy drie mans “onder haar regime”, soos die mense sê), het sy voortydig bejaard geword. Skielik, eendag, toe die spieël haar begin verraai, het die karakterskoonheid verdwyn en ander dinge moes noodgedwonge bykom. Móói kan sy nie meer as mag aanwend nie. Nou moet dit dan maar sluheid wees. Intelligensie. Taktiek. ’n Beslistheid, wat altyd maar daar was.

Sy was die familiegeheue, en by begrafnisse of troues het almal gewag dat sy haar binnekoms maak. Stadig, met ’n opgeskote kleinseun aan weerskant, het sy met voetjies wat oor die vloer geskraap-skraap het soos sy gesleepdra is, ingehobbel gekom en almal moes wag tot sy haar sit gekry het waar sy hoort, heel voor.

Haar voetjies het sy dan skalks voor haar gevou en op belangrike momente, wanneer sy die ou manne van die familie se aandag wou hê, het sy haar bene oudergewoonte só en só gedraai, een enkel oor die ander, en die ou manne se oë (so het die jonger geslagte stilletjies agter hul hande gespot) het lustiglik na die voetjies gedraai.

Vir Charlie Ng was dit onbegryplik dat (en dit hoor hy gefluister) die opgebinde voetjies van ’n Chinese vrou vir die manne van die ouer geslagte so aantreklik was. Voetjies! En dan was dit boonop welbekend dat ouma Voetjies se voetjies met ruim skeute eau de cologne besprinkel moes word, want met sulke voetjies word al die tone behalwe die groottoon kleintyd styf onder die voet ingebuig en vasgebind. Hulle vergroei en die voet verknot. Dit word gestuit in sy groei tot iets wat moeilik skoon gehou word.

Dalk omdat Charlie hierdie dinge weet, gooi ouma Voetjies die bose oog op hom. Jy sien tussen haar ooglede die swart pupille glinster. Jy sien die venyn en die trots van iemand wat as jong meisie en vrou in die fleur van haar lewe gewoond daaraan was om die mooiste in die buurt te wees. Sy is die een na wie die oë gedraai het wanneer sy ’n kamer binnekom. Nou sit die ydelheid nog vlak in die ou liggaam. Dis ’n gefrustreerde ydelheid. Diep binne-in haar is die bitter edelsteen van trots.

Sy is die een wat besluit om in te gryp toe dit bekend raak dat hy nie goed op skool presteer nie en net heeldag wil sit en waterverfskilderytjies maak of die boeke met kleurplate van ou Chinese hofkunstenaars by sy ryk oom, die restaurateur, wil deurblaai. Sy kondig aan dat sy hom en sy ouers in belang van die familie wil spreek.

Charlie moes hom die dag mooi aantrek. Sy ouers – sy pa Pang Ng en sy stiefma – het gesorg dat ook hulle mooi opgetof is en saam stap die drie af na ouma Voetjies se losieshuis. Die gebou is deur die jare opgegradeer sodat dit in daardie tyd nie meer slaapplek vir rou Chinese matrose is nie, maar ordentlike verblyf en goeie kos bied vir hoofsaaklik besoekende Chinese sakemanne.

Sy sit hulle en inwag in haar voorkamer. Om haar is Chinese lampe, gekerfde drake en syskerms. Die lig hier is gedemp en dis soos ’n museum. Haar pa het eenkeer ’n krat vol Chinese meubels en versierings uit Hongkong laat kom en hier is als nou nog, dekades later. ’n Uitgestalde geheue, en ’n verweer teen die Hollandse oog wat net Chinese matrose, Chinese boewe en Chinese armsaligheid sien. Wanneer sy enige van die jong mense in die familie wil bestraf omdat hul aksent te Amerikaans raak, of hulle te veel oor popmusiek praat of by die bioskoop rondhang, moet hulle hiernatoe kom vir ’n gesprek.

Sy sou veral in die jare sestig, lank na Charlie Ng se verdwyning, neul oor die wêreld van lang hare, Amsterdamse klubs en sixties-hemde. Vrye liefde en dwelms moet agtergelaat word en die jong mense moet hier kom sit, aan haar voete, met die dinge uit die ou dae wat bestraffend om hulle bondel.

So ’n besoek was die nagmerrie van enige van die vier-en-dertig kleinkinders van die uitgebreide Ng-familie, waarvan een en almal met alle mag uit die benouende paar strate in die omgewing van die Zeedijk wou wegkom.

Weg van hul ouers se alewige getjommel oor Hongkong en ou generaal Ng, wat krygsroem verwerf het en een van die geskiedenis se grootste krygsmanne was, altyd in eer op die slagveld.

Weg van hul ouers se eindelose stories oor die gesukkel van die vorige geslagte. Hoedat die Europeërs geglo het die Chinese is goeie stokers op skepe omdat hulle bestand is teen hitte. Hoedat, toe die Nederlandse vakbondwerkers op die kaaie staak en die Chinese ingebring word om die rederye se werk te doen, hulle oupas en ooms rondgeruk en pluk is deur woedende Hollandse dokwerkers. En daardie een geheimsinnige moord.

Weg van hul gevoel dat hulle nie meer Chinees is nie maar ook nie Hollands nie. Die jonges wou een en almal Amerika toe. New York. San Francisco!

* * *

Koponderstebo stap Charlie op hierdie dag in 1936 saam met sy ouers na ouma Voetjies se huis en met die trap op tot in die donker kamer met die swaar gordyne. Teen die mure hang geraamde portrette van trotse voorgeslagte. Charlie moet op die bank sit. Aan sy vingers kleef daar nog verf. Hy probeer dit ongesiens afvryf, met sy hande tussen sy knieë.

Al vier sit tjoepstil terwyl die tee voorgesit word. Die drietal is op hul hoede, want niks eetgoed word bedien nie – en dis ’n slegte teken. Die koppies stoom en ouma Voetjies neem hare eerste op. Sy drink stadig, met die een pinkie in die lug. Oor die rand van die koppie blink die skaars sigbare oë op Charlie. Hy krimp terug, vou sy verfvingers in sy palm in. Sy’s die een, weet hy, wat die pindames geneem en sy naelstring deurgesny het. Teen daardie tyd was sy ma al koud, of so lui die verhaal wat al telkemale aan hom vertel is. En soos die bygeloof is, as die ma eers koud word voordat die naelstring geknip word, vloei geen bloed na die baba nie, maar al die ma se boosheid.

“Kyk,” begin ouma Voetjies nadat sy haar koppie neergesit en gewag het dat die drie voor haar elk ’n eerste teug neem. “Kyk, die Ng’s het vir hulle ’n pad oopbaklei sedert die opiumoorloë tot nou.” Die kwaai lotusvoetjie kap op die vloer.

“Tot hier.” Ouma Voetjies se beringde handjies beduie na die duur versierings en die portrette teen die mure. Haar gebaar omvat boonop die hele wyk, waar ’n spul goeie restaurante deesdae toegeswerm word deur nie net toeriste nie, maar ook Hollanders wat die smaaklikhede van Chinese kos aan die ontdek is. Die Hollanders se eie kos is mos maar óf te waterig, óf te vetterig, óf gewoon net te smaakloos.

Sy sluit met haar gebaar die winkels en die wasserye en die fietswerkswinkels en die vuurwerkwinkel in, en selfs die pindamanne wat met hul ware soggens vroeg oor die stad uitgaan om op hoeke te gaan staan en smous.

Sy sluit die tweede generasie in wat met Hollandse vrouens getrou het, en sy sluit die bedorwe kleinkinders in – slim, ambisieuse lewensgenieters. Dis soos sy hulle sien. Amsterdammers. ’n Nuwe geslag vir wie sy as selfopgelegde taak voortdurend terugrem die ou dinge in, sodat hulle die tradisies nie vergeet nie.

“Elkeen van ons moet hard werk en geld inbring.” Sy kyk stip na Charlie. “Ons soek nie hofkunstenaars nie. Die keiser is lankal dood.” Die woorde laat Charlie se ouers verleë glimlag. Charlie kyk af. Sy hande is natgesweet en hy weet as hy sy vingers nou beweeg, gaan hulle verf afsmeer op die rugkant van sy hande. Dit voel of die verf in sy hande meer word, asof dit begin vervloei.

Vinnig versit hy sy hande, onder sy bene in, weerskante.

“Ons gaan nou na iets kyk,” kondig ouma Voetjies aan. “By die Oudezijdskolk.” Charlie se ouers kyk benoud na haar. Hoe gaan sy so ver kom? Dis met die trappe af tot by die voordeur, dan uit by die deur en regs met die opdraandjie op en dan reguit aan en weer regs en ’n goeie paar honderd meter se stap tot daar teen die reling.

Hulle staan egter teen wil en dank op. Ouma Voetjies word deur Pang opgehelp. Sy staan onseker op haar voete totdat sy haar ewewig vind. Charlie kyk agter hom – sy handpalms en vingers het twee afdrukke op die wit kussings gemaak. Hy kyk verstom daarna. Ouma Voetjies draai weg, maar hy weet sy sal dit by haar terugkoms ontdek. Hy weet dat dit binne die familie om en om gedraai sal word, ook in die jare wat kom. Dit soos dit werk hier.

Daardie kleurvlekke nes die vingerafdrukke van ’n misdadiger op ouma Voetjies se sykussings uit China, ingevoer deur haar ondernemende pa, die skatryk handelaar uit Hongkong.

* * *

Hulle stap moeisaam die straat op. Ouma Voetjies sukkel, maar praat oor die weer, die prys van eende en die probleme van die restaurateurs om goedkoop vars groente in hul kombuise te kry. Die swak kwaliteit rys waarop jy deesdae aangewese is. En die dom Hollanders wat met mes en vurk eet, heeltemal ongeskik. En in hul gulsigheid, by tye eg barbaars. Boonop bestel hulle net soetsuur, die domkoppe.

Sy praat oor die verval van die buurt en die misdaad en die vreemde manne wat uit Hongkong opdaag en soos skimme rondbeweeg, nooit oogkontak maak nie en by geen enkele begrafnis of ander familiebyeenkoms opdaag nie.

Toe hulle uiteindelik by die uitsigpunt kom wat ouma Voetjies vir haar sedeles uitgekies het, dring sy daarop aan dat hulle haar goed posisioneer. Hulle moet eers wag dat ’n groepie toeriste die kiekies neem wat hulle huis toe wil vat. Die Britte staan met hul arms uitgesprei oor die relings. Hulle let die lotusvoetjies skaars op, hulle is so gemoeid met glimlag vir die kamera. Ouma Voetjies wil ’n onbelemmerde uitsig op die water hê wat hier in ’n nou gleuf tussen donker geboue aan weerskante daarvan lê.

Die toneel maak daar ver in lig oop. Die donker geut loop daardie lig binne en daar word die water ’n roerlose silwer plaat wat die toring van die Oude Kerk weerkaats. Die water hier word die Oudezijdskolk genoem en dis ’n gewilde fotoneemplek vir toeriste.

Die kombinasie van lig en donker, van water en lug en die lyne van die geboue wat van weerskante inleun en kleiner word in die verte en daar ver bo die blink streep water, die Oude Kerk verdubbel in sy eie helder spieëlbeeld.

“Kyk,” sê ouma Voetjies, terwyl sy mank hang tussen Charlie Ng en sy Pa.

Hulle kyk.

“Terug.”

Dis ’n moeilike weg terug, want hulle moet haar omtrent sleepdra en verbygangers kyk na die vreemde, hangende voetjies. Hulle draai met die verbystap om om te staar. Charlie voel selfbewus. Sy Hollands is swak. Hy voel altyd of hy met sy bek vol tande staan. Die Nederlandse kinders spot hom goedig oor sy aksent en verkeerde woordgebruik. Goedig, want hulle staan by tye verstom, al is dit net vir ’n korte oomblik, oor sy skouer en kyk na die skilderye wat hy maak.

Hulle sukkel by die trap op. Charlie Ng spring vinnig. Voordat iemand kyk, het hy die kussings met die palmmerke omgekeer. Hulle sit weer. Tee word tydsaam voorgesit, hierdie slag met eetgoedjies. Dan praat ouma Voetjies.

“Julle’t die mooi toneel gesien. Amsterdam op sy mooiste. Probeer die seun dit nadoen?”

Nou praat sy met Charlie se ouers asof hy nie daar is nie. “Terwyl ons mense sukkel en ’n nuwe geslag op pad is om hulself te bekwaam.

“Wat probeer hy naboots? En met watter sukses dink julle gaan hy dit herhaal wat reeds daar is? Die natuur het dit tog reeds reggekry?

“Het die storie van Ma Liang en sy towerkwas na sy kop gegaan? Dink hy hy kan sy prente lewe gee?”

Hulle het geen antwoord daarop nie. Charlie se pa kyk na hom en lig sy wenkbroue. Charlie skud sy kop waar hy met sy hande in sy broeksakke sit.

Hulle mag gaan. In die ongesêde lê die teregwysing.

* * *

’n Week later word ’n brief by die Ng’s afgelewer. Ouma Voetjies skryf kort en kripties. “Jul seun het my huis in my afwesigheid besoek en uit boosheid twee verfdrukke met sy oop hande op my kussings gelaat. Wanneer dit gebeur het, weet ek nie. Waarskynlik Saterdag terwyl ek by meneer Tong se begrafnis was. Soos gewoonlik was hý nie by die begrafnis nie.

“Ons praat hier van duur en antieke kussings. Dis ’n kriminele daad van afdreiging. Hy gaan geen handelaar word, ooit nie. Voordat die bose kant van die triades hom in hul geledere opneem, moet hy met daardie hande wat so ydel is, begin werk. Meneer Sing het ’n posisie in sy fietswinkel vir ’n leerjonge. Hy sal daar gaan werk.”

En dis dan die bevel, en die begin van Charlie se dae as werknemer van die fietswinkel.

* * *

Ouma Ogies stap partykeer op na die treinspoor wat ’n ent van ons opstal verbyloop, vat dan die trein en klim op die dorpstasie af. Sy stap op hof toe. Daar sit sy nes Witkant graag en sy luister. Pa meen sy ruik die grootste drama op die dag se hofrol uit en dan gaan sit sy in daardie hof. “Ouma Ogies volg haar neus, ’n wit kierie is nie eens nodig nie.”

Maar as dit nie die dag die hof se beurt is nie, het sy haar ander gewoonte uitgeleef. In my geheue ry ons soggens skool toe en daar staan ouma Ogies ver anderkant die stasie teen die spoor dorp toe, op die kale vlakte. “In die middel van nêrens,” hoor ek nou nog Ma se stem. Ouma Ogies, vernoem na iets wat sy nie het nie, staan daar en blaai deur die oggend se geluide asof dit ’n boek is.

Sy sit gewoonlik bedags in ons kombuis. Langs die Dover is ’n plekkie vir haar ingerig. Dis haar wintersitplek. In die somer sit sy daar by die tafel teen die kas, by die emmer reënwater wat vroegoggend getap word wanneer die tenk nog koel is en dan ingedra word. Daar sit sy, soms met haar vingers wat liggies rus op die emmer met die wit doilie daaroor, vir koelte.

Waar haar oogballe moet wees, is net sulke inhammetjies. Dammetjies vel. “Ouma Ogies se groot probleem,” sê die mense, “is sy’t nêrens vir haar trane om heen te gaan nie.”

Toe sy ’n kind was, het sy altyd in die veld gaan verdwaal, of in die dorp se strate.

“Sulke liewenheersogies.” Dis wat Pa my vertel, want as ons soms haastig met die bakkie dorp toe ry, staan sy daar teen die spoor, papegaaivere in die hand. Jy kan sulke dae maar vir haar toet om haar op te laai dorp toe, sy maak of sy jou nie hoor nie. Sy wag vir die trein.

“Die Angola is ons eie Transkaroo, hy stop vir niks nie, nie eens ’n koedoe nie,” sê Pa. “Maar hy stop vir Liewenheersogies. Die trein moet kwart oor twaalf teen die dorpsperron lê, jy kan maar jou horlosie stel op sy aankoms, dis soos Greenwich Mean Time.”

Van ver af sien die treindrywer die stippeltjie op die vlakte teen die spoor staan. Die Angola begin dan al briek trap sodat hy ondanks die gewig van sy waens tot stilstand kan kom by ouma Ogies. ’n Myl lank vat dit vir hom om te gaan staan. Hy huil soos hy briek. Ons hoor dit in die kombuis wanneer die spore droog is, wat maar gewoonlik die geval is. “Ouma Ogies gaan al weer noord,” sê die kok dan.

“Hy laai haar op, die treindrywer laat die lokomotief een van daai lang fluite gee, en hy neem nogals ’n goeie drie myl om weer spoed op te tel,” sê Pa.

“Gaan sy dorp toe, Pa?” Want ek weet sy gaan nie altyd hof toe nie.

Pa skud sy kop.

“Partykeer laai die Angola haar anderkant Beroda af. Weer op die kale vlakte. Dan gaan sy Renosterveld toe. Ouma Ogies kan nie sonder haar Renosterveld lewe nie.” Pa vee oor sy mond. Hy’t sy pinkiering aan. Dis ’n strafsaak wat hom kwel en hy moet die middag in die hof wees. “Naby Spekboomberg klim sy af,” sê hy, asof dit ’n verduideliking is.

“Hoekom stop die trein net vir ouma Ogies?”

“Simpatieke treindrywers uit die Baai.” Pa kyk by die bakkie se venster uit. “Kyk hoe staan die Collets se mielies. Sondagmiddag kom die blouape weer hier maai.”

“Nee,” sê Ma toe ek haar later uitvra. “Sy word nie sommer enige plek afgelaai nie. Die mense is net skaam om te sê waar sy afklim. Want so ’n begeerte is te veel van ’n skande vir hierdie dorpie.”

Dis geheimsinnige woorde wat Ma gebruik. Ek dink lank daaroor na. Wat skande is, weet ek presies. Maar die woord begeerte skryf ek op ’n klein stukkie papier neer, rol dit op en hou dit in my pennehouer, by die uitveër, die potlood, die inkpen en die passer.

Op ’n dag, terwyl die nuwe Latynjuffrou, juffrou Latsky, by haar tafel sit en lees en ons met ’n klasopdrag besig is, skryf ek die woord op ’n stukkie papier neer en stap vorentoe na haar. Ingedagte sit sy, ek sien dis gedigte voor haar. Ek skuif die papiertjie by haar arm verby, verby die witvleisies van die binnearm, en sy sit roerloos daarna en kyk.

“Wat beteken dit, Juffrou?”

Want ek weet dit beteken vir ouma Ogies veel meer as die gewone.

* * *

Die Renosterveld lê daar by Spekboomberg, so ’n stuk grond wat van die spoor se kant oopwaaier in plate waar kleinwild wei, want dis ’n bewaringsbewuste boer (voordat “bewaring” ’n spoggerige Karoowoord geword het) wat daar boer. Die veld begin mettertyd klim en word ’n hoogte, en nog hoër, ’n berg, ’n klont gestolde klip, sy klowe ruig oorgroei, en van sy kranse af kan jy ver uitkyk oor die vlaktes.

Dit word die Renosterveld genoem, want volgens oorlewering het renosters in die ou dae daardie berg beskerm. Dit was ’n plek wat mense vermy het, want hierdie halfblinde diere het ’n reuksin wat jou ver al optel, terwyl jy nog afstap van die trein by die halte daar naby. Dan staan daai kwaai bul al nader. Hoeka het hy sy piskolle in al die uithoeke gemaak; dis sý wêreld hierdie.

Maar gedeel met ouma Ogies se gesin. Destyds het my oupa nog op Slootplaas geboer, Ma was nog ’n dogtertjie in die slaapkamer wat later myne sou word, en Pa ’n skoolseun in die lemoenwêreld Baai se kant toe.

Dit was die tyd toe ouma Ogies se pa keelvol geraak het vir my oupa en hy sy gesin gevat het en hier op die Renosterveld kom oorlê het. Vir ouma Ogies, so het ek destyds gehoor, was dit ’n wonderlike nuwe speelveld. Haar pa het haar smiddae die berg ingeneem om kruie te gaan pluk. Gesondmaakgoed, elke plantjie het hy geken en, in sy eie woorde, die klowe het hom behaag. Vir ouma Ogies was dit in die eerste plek ’n tyd waarin haar pa vry gevoel het en tydsaam saam met haar deur die veld “gevroetel het” en “met die tyd saam medisyne geoes het”.

Ek onthou die Renosterveld deur die taal van ouma Ogies, wat selfs in haar woordeskat anders begin praat het wanneer die Renosterveld ter sprake kom. En deur haar stemtoon. Astrant, soos Ma ’n keer aan Pa gerapporteer het: “Die oumensie is heel cheeky. Ek hoor haar vandag vir Elsie in die kombuis sê: Eendag word die hele Karoo Renosterveld. Dan kan almal weer asemskep, en die duusmanne sal op hul pense skrywe.”

“Ag, los maar,” sug Pa.

* * *

Wanneer ouma Ogies boekwinkel toe kom, staan sy vroegoggend by die waenhuis se deur. In haar hand het sy haar lunchie, soos sy dit noem – ’n trommeltjie met tuisgebakte en netjies gesnyde growwebrood met dik, wit vet daaroor gesmeer.

Wanneer ek met my skoolkoffer tam en onwillig opdrentel waenhuis toe (want ek is op die ouderdom dat die eerste vreugdes van skoolgaan begin verdwyn) sien ek hoe sy vir my staan en luister soos ek aankom. Roerloos staan sy op die hoek van die waenhuis met haar rug teen die snykant van die bakstene.

“Een oor na die noordweste, die ander oor na die suidooste,” sê Pa altyd – dis ouma Ogies op haar werfpos. Haar gelaat is glad, en die afwesigheid van oë en die gladheid van die vel weerskante van die neus, die manier waarop die voorkop met effense dammetjies die wange inloop, gee haar die aangesig van … nou ja, ’n dolfyn? ’n Diep, onderwaterse en onontdekte spesie. Dis seker maar die biologie waarmee ons toe op skool besig was wat my beïnvloed het, maar daardie dag het sy vir my vreemd en onwêrelds gelyk, en op haar hoede.

In ruil vir kos uit die kombuis was die ooreenkoms dat sy wanneer nodig inkom boekwinkel toe. Haar agterste struis op die plaas was op daardie treurige stukkie vlakte aangedruk tussen die Sloot en die Scanlen-voor met ’n lusernlandjie aan die derde kant waarvan die grond brak was en die lusern in teenstelling met die landerye af rivier se kant toe nooit juis die mas opgekom het nie. Die vierde grens was geen grens nie: die vlakte.

Wanneer ek terugdink, besef ek dat grootword vir ’n kind is om deur verskeie lae van bewus wees te styg. As jy heel klein is, is die wêreld kamervloer en bed en grond. Vir my later, die vlakte se bodem met sy bossies en klippe en goggatjies, die werf met sy gruisklippers en rotstuine en ou, verroeste spykers of miere of vlinders. Dan, stadig, lig jy jou oë en begin jy ’n groter wêreld sien. Jy kyk bietjie verder. Jy raak ooghoogte met meubels, boekrakke, die wit klawers van die klavier. Jy begin neerkyk op jou ouers se bed en oor die bad se rand wanneer jou pa in die water lê.

Nog later kyk jy oor die kombuis se onderdeur, oor jou fietsie se stuurstang terwyl jy vinnig ry. Nou begin die dinge om jou beweeg, maar belangriker: jy kan jouself verplaas en die spoed waarmee jy deur die wêreld beweeg, self bepaal. Jy ontdek jy kan oor die leivoor spring en jy kan tot baie hoog in die moerbeiboom klim.

Skielik sien jy volwassenes raak. Skielik eien jy hulle vir wat hulle is en begin die proses van wat mens seker mensekennis noem. Jy leer mense inskat. Jy gaan jou moeilike tienerjare binne, want nou maak die wêreld regtig oop om jou. Dit word onmeetlik groot en jou eie kragte roer – verrassend, ongetem, onvoorspelbaar. Jy moet jou inrig, jou kragte skik. Terugsnoei. As jy gelukkig is, konformeer jy nie te veel nie. Of dalk word jy een van daardie arme drommels, deel van die grys massa.

Ek was daardie oggend iewers in een van hierdie fases en stadig aan ’t styg uit my verwysingswêreld: die kindertuin van geroeste plaasimplemente, die groen vierkant van die grasperk met die weerbarstige, ongeskikte lote kikoejoe wat die gruisjaart bly inrank aan die rante. Die klein dorpie van my kamer met sy uitgepakte speelgoedhuisies, -motortjies en -mense, die boeke met hul kleurryke verhale en onmoontlikhede wat my meer geboei het as die wêreld se moontlikhede.

Stories was vir my altyd meer waarskynlik as die werklikheid.

Daar staan sy en ek sien haar vir ’n oomblik soos ek haar nooit weer sou sien nie, soos wat ek haar nou slegs met moeite onthou. Sy is ’n soort instink, iets wat onderontwikkel is en tog ver verby ons normale sintuiglike vermoëns gegroei het. Iets met radar, soos ’n vlermuis. Wanneer ek sê iets, bedoel ek nie dat sy nie méns was nie, of dat sy halfmens was nie. Nee, sy was, in my effe outydse taal (verskoon maar), ouwêrelds. Deesdae sou my jong kollegas doodeenvoudig sê: Sy’s ’n alien. Beamed down.

“Môre, ouma Ogies.”

“Jongeheer Tian,” erken sy my teenwoordigheid.

“Ma kom.”

“Ek kyk laas jaar se reën.”

Ek draai my kop skeef, sit my swaar koffer neer en staan daar by haar. Dis nog stil op die werf, Pa en die werkers is onder in die lande en sal opkom vir brekfis sodra ons ry. Pa om in die eetkamer alleen by sy skaaptjop en twee gebakte eiers aan te sit, en die manne om oor die bultjie struise toe te tou vir brood en koffie wat op die oop vuur gebrou is.

Ouma Ogies het die vreemde manier om die woord kyk te gebruik. Dit omskryf ’n wye reeks handelings en duik soms onverwags op. Wanneer sy al die woordeboeke in die boekwinkel met ’n klam lappie afgevee en versigtig in die rak teruggeplaas het, kom sy versigtig en stadig tussen die rakke deur na die toonbank, kom staan daar en wag dat Ma klaar met ’n kliënt praat en sê dan: “Mevrou, ek’t die boeke klaar gekyk.”

Wanneer sy haar middagtoebroodjies by die winkel eet, voel-voel sy haar weg deur die klein stoorkamertjie agter Ma se toonbank na die agterdeur. Soos baie van die winkels in hierdie deel van die straat is Ma se Boek Oase in ’n ou woonhuis en wanneer jy uitgaan agtertoe, is jy in ’n tipiese outydse agterjaart: daar is ’n klein buitekombuisie en ’n kole- of houtkamer, suurlemoenbome, ’n lappie kikoejoe en ’n wasgoeddraad. Rooi malvas blom teen ou mure wat afdop, en dit is vreemd stil. Jy is in die middel van die dorp, maar in ’n tuin wat min aandag kry, in ’n agterplaas met geen huishoudelike aktiwiteit nie, in ’n vreemde niksplek.

Ma noem dit haar privaat, en soms sluit sy die boekwinkel se voordeur en gaan sit in die agterjaart op een van die geroeste tuinstoele en luister hoe ánders die straatgeluide wat nou oor dakke en deur mure na haar kom, hier draai en hoe ver en vreemd hulle voorkom, sodat jy met ’n onverwagte vreugde – iets wat net vir ’n oomblik deur jou skiet – besef dat jy jou rug na die wêreld kán draai, dat jy kán wegloop van als, dat jy ’n heel nuwe lewe kán begin.

Dis Ma se gewoonte om woorde so te beklemtoon. So het sy een aand toe die volmaan op haar ringe blink, in die voortuin teenoor Pa beklemtoon waar hulle gedemp sit en gesels het en die ysblokkies in sy glas gerinkel het en die paddas in die dam gekwaak het en ek buite sig aan ’t luister was, want ek was aan die styg na ’n volgende vlak, ek wou meer weet, ek wou verstaan, ek het afgeluister waar ek kon en het twee en twee bymekaargesit.

Vir my is lees tot vandag toe nog so ’n afluisterproses. Wanneer ’n goeie manuskrip in my hande beland en ek my daarin begin verdiep – bygesê, wanneer dit ’n skrywer is wat haar storie ken – kry ek daardie ou opwinding van stadig nadersluip terwyl my ouers dink ek slaap, van afluister en stadig begin verstaan, asof iets nuuts vir my oopgaan.

Ek gaan ’n geheimenis in. Selfs wanneer ek in die openbaar sit en lees – en ek is die soort wat graag in restaurante alleen sit en lees, al lyk dit vir ander hoe pretensieus – kry ek hierdie reuk van dou op aandkikoejoe, die ligte geur van Pa se whisky en Ma se parfuum. Die ritmiese sang van die Xhosawerkers waar hulle voor oop vure op Bobby Greenblatt se plaas sit, was tegelyk vertroostend en bedreigend; ’n weemoedige lied uit ’n Afrika wat ons nie behoorlik geken het nie. Om my is die wye somersnag met die dam wat lewe van waterdiere en soms ’n onrustige eend wat die sterreweerkaatsing in die water liggies laat wieg.

* * *

Benewens die drukking wat soms in die weer opgebou het en soms uitgereën het en soms nie, en benewens ’n bedompigheid van sommige nagte wat so erg was dat jy nie eens buite in die aandlug wou gaan sit nie, was daar ook ander druktes in ons distrik aan ’t opbou.

Klein dingetjies is laat val, en dit was soos wanneer een van die huisbediendes wat met ’n stoflap besig is per abuis ’n ornament afstamp. Die porseleinpotjie val op die vloer en spat aan skerwe; die klank eggo deur die huis, gevolg deur ’n doodse stilte. Tot Ma se voetstappe ontsteld in die gang afkom en die arme bediende haar gereed maak om geroskam te word.

Klein, huishoudelike insidentjies, wat gedui het op ’n senuweeagtigheid, ’n vasklou aan die dierbaarste kosbaarhede, en ’n frustrasie oor die bedreiging daarvan.

Solomon Mtuze, in die woorde van die plaaswerkers, “is opgetel, laat val, en weer opgetel”. Die wit karretjies het Solomon gemerk as ’n man wat vasgevat moet word. Hy is gereeld ingebring, ondervra en dan weer laat gaan.

Om te sê dat Pa se teenwoordigheid as prokureur op die dorp Veiligheid onrustig gemaak het, sou ’n oordrywing wees. Maar tog was die barbierpaal daar by die ingang na die trap wat na sy kantoor opgelei het, iets van ’n aanmaning dat hulle versigtig moes speel.

Ewenwel, die woord begeerte (weet ek nou) het vir ouma Ogies baie meer beteken as iets wat net met die lyf se drifte te make het. Dit was ’n begeerte na die Renosterveld, na ’n tyd van vryheid.