Читать книгу Итил суы ака торур / Итиль река течет - Фаттах Нурихан - Страница 9

Күпердән чыгып, бер чакрым чамасы баргач, төркем сулга борылды, сөзәк сырт өстеннән түбән төшә башлады. Баштарак сирәк-мирәк куаклар арасыннан сузылган, ары таба куе урман арасына барып кергән иске киң юл кешеләрне озакламый зур гына аланга китереп чыгарды. Көньякка таба авышрак булган бу аланның як-ягында, сакчылар кебек булып, төз, биек чыршылар, каеннар, усаклар калкып утыра иде. Тирә-якта язгы кояш исе, яңа җир, яңа чирәм исе аңкый иде. Монда үзенә бертөрле җиңеллек, иркенлек сизелә иде.

Аланның тач уртасында ялгыз нарат, бу тирәдә бердәнбер нарат үсеп утыра иде. Якындагы чыршы-усаклар белән чагыштырганда, ул төз дә, биек тә түгел иде. Аның кәкре-бөкре кызгылт ботаклары ниндидер куллар сыман булып, бер-берсе белән аралашып беткән иде. Төптән ул бик юан иде, чатыр сыман җәелгән ябалдашы шундый киң иде, – яңгыр яуганда аның астына күпме генә кеше кереп утырса да, ул аларның барысын да сыйдыра алыр сыман иде. Кәүсәсенең җиргә якын төшенә аның җир астыннан, бүртеп-кабарып, көчле тамырлар килеп тоташа иде – җиргә нык берегеп утырганлыгы аның әллә каян күренеп тора иде. Бу искиткеч нык, юан наратны, карт, олы наратны әйтерсең бернинди җил-давыл да, бернинди күк күкрәүләр дә, җир тетрәүләр дә урыннарыннан кузгатырлык түгел иде.

Тик нишләптер бу наратның яшел ылысларында, кызгылт шома ботакларында, агарып, терлек сөякләре күренгәли иде. Язгы кояшта күзләрне чагылдырган, шомарып беткән шундый ук сөякләр, кыл-йон кисәкләре тирә-якта җир өстендә дә аунап ята иде. Яшел чирәм белән капланган җирнең битендә, зур-зур яралар булып, кара тап булып, иске учак эзләре, чокырлар, кара күмергә әйләнгән агач башлары күренә иде.

Куе урман эчендәге бу алан Акбүре ыруының көләүлеге иде, көләүлек уртасындагы ялгыз нарат Акбүре ыруының табына торган изге нараты иде. Монда йолык урыны иде. Ыруның барлык язгы-җәйге, көзге туйлары шушында уздырыла иде.

Уйнап-көлеп, җырлар җырлап, шау-шу килеп, кешеләр изге аланга җыела тордылар, өе-өе белән үзләренең ата-бабадан килгән билгеле урыннарына тарала тордылар. Атланып килгән, җигеп килгән атларны, туарып, тышаулап, утарга җибәрделәр. Арбаларны, изге нараттан билгеле бер ара калдырып, ялан уртасына боҗра сыман тезеп чыктылар. Ялгыз нарат боҗраның уртасында калды. Изге түгәрәккә керү-чыгу өчен ике якта ике капка калдырылды. Капкалар янына, катаудагы кебек, сакчылар куелды. Шунда ук байраклар кадалды. Изге түгәрәкнең эченә үзләре белән алып килгән сыннарны утыртып куйдылар. Арбадан арбага чуклы баулар эленде.

Коллар, чуралар арбалардан ачы бал, буза тулы чүлмәкләр, чапчаклар16 алдылар, төргәкләрне бушаттылар. Ирләр урманга утынга кереп киттеләр, хатыннар, иске урыннарга учаклар ягып, казан асарга тотындылар. Сугымчылар пычак кайрады, аксакаллар Утташ кам җитәкчелегендә изге түгәрәктә мәш килделәр.

Изге боҗра эчендәге учакларга ут кабынып, күккә зәңгәр төтен күтәрелү белән, аландагы шау-шу кинәт тынып калды. Кешеләр, эшләрен ташлап, арбалар янына җыелдылар. Алданрак өлгергәннәр арбаларга менеп басты, кайберләре атларга атланды, яшьләр, бала-чага агач башларына үрмәләде.

Менә җил-давыл чыккан сыман, кинәт кенә дөңгер каккан, һай-һулап кычкырган тавышлар яңгырап китте. Кешеләр, тыннарын кысып, меңләгән күзләр белән изге нарат ягына текәлделәр.

Йолык кылу башланганны белдергән тавыш – кинәт купкан шау-шу – шулай ук кинәт кенә тынып калды. Ыру башы Күрән би, атыннан төшмичә генә, ырудашларын быелгы яз белән, җылы кояш белән котлады, аннары, изге нарат ботаклары аша күккә карап, Тәңрегә үзенең теләкләрен юллады. Тәңредән ул быелгы язның, җәйнең Акбүре ыруы өчен игелекле булуын, чир-чорларның юкка чыгуын, терлек-туарның көрлеген, игеннәрнең уңуын, үз кешеләренең бай, көләч булуын теләде. Күрән бидән соң Утташ кам келәү әйтте. Ул Тәңрегә ырудашларының аерым-аерым ялынычларын юллады.

Шул чакны көнчыгыш капка ягында ниндидер шау-шу купты. Кешеләр барысы да шул якка борылып карадылар. Кылычларын баш өстендә селтәп, капкадан унике җәяүле ир йөгереп керде. Алар барысы да яшьләр, тазалар иде. Бик каты ярсыган-ачуланган шикелле кыланып, алар изге нарат янына йөгереп килделәр дә наратны бар яктан да уратып алдылар. Изге аланны яңгыратып, бөтенесе беравыздан «Алас! Алас!» дип кычкыра-кычкыра, алар күзгә күренмәгән явыз ияләрне кылыч белән туракларга тотындылар. Шуннан соң тиз генә кире чигенделәр. Чигенгәч, алар, киек эзәрлекләгән сыман, ярым иелеп, як-якка ялт-йолт каранып, наратны бер-ике кат әйләнеп чыктылар да искәрмәстән җиргә капландылар. Шул ук мәлдә, аларның баш өстеннән очып, каяндыр нарат төбенә ак каурыйлы уклар килеп төште. Шундый ук уклар, сызгырып, бер-берсенең юлын кисеп, баш өстеннән дә очып киттеләр. Бу укларны көнбатыш капкадан килеп кергән ирләр атты. Алар да бердәм тавыш белән, урман яңгыратып: «Алас! Алас!» – дип кычкырдылар.

Кылычлы, уклы ирләрдән соң изге түгәрәккә сөңгечеләр килеп керде. Сөңгечеләр айналарны кадый-кадый күздән югалырга да өлгермәделәр, ике як капкадан утчылар килеп кергәне күренде. Кулларына алар янып, төтәсләп торган артыш, миләш, юкә, шомырт агачлары тотканнар иде. Утлы агачларын кылыч сыман баш өстендә селтәп, сөңге белән кадаган сыман уңга-сулга төртеп-айкап, утчылар да изге түгәрәктә әйләнеп йөрделәр. Ул арада кылычлы, калканлы ирләр яңадан түгәрәк эченә килеп керделәр, яңадан күкрәк киереп кычкырып җибәрделәр. Аларны тагын укчылар, сөңгечеләр, утчылар алыштырды.

Шулай итеп, Әрлик ханның әшәке ялчыларын ике тапкыр турап атып, чәнчеп чыккач, үләксәләрен яндырып, төтен белән бергә күккә очыргач, изге нарат яны тулысынча арыкланып17 калды. Изге җиргә, арык җиргә, кулга-кул тотынышып, елмаеп, яшь, чибәр кызлар керде. Өсләренә алар төрле төстәге җиңел күлмәкләр кигәннәр иде. Муеннарына, тал бөреләреннән тезеп, сыргалар такканнар, чәчләренә, күлмәкләренә төрле төстәге чәчәкләр кадаганнар иде. Алар барысы да яланаяк иде. Бу яшь кызлар, ышану буенча, яз килүен белдерәләр иде.

Менә алар, боҗра булып, изге наратны әйләндереп алдылар да, күктәге Тәңрене, кояшны, җирдәге тереклекне мактап, җыр башлап җибәрделәр. Аларга бөтен алан кушылды. Йөзләрчә, меңнәрчә күкрәкләрдән чыккан куанычлы җыр тавышы шундый көчле булды – бөтен тирә-як, давыл чыккандагы сыман, күкрәп, гүләп торды.