Читать книгу Ватанга тугры калдылар - Хайдар Басыров - Страница 23

Көнчыгыш легионнарын оештырганда, андагы халыкны, ягъни Кызыл Армиянең элекке сугышчыларын, идеологик яктан эшкәртергә, аларны Германия һәм аның тәртипләрен хупларлык, Совет иленә каршы сугышырлык итеп яңадан тәрбияләргә кирәк була.

Бу максаттан елдан-ел зурая барган пропаганда аппараты оештырыла.

Көнчыгыш легиончылары арасында үгет-нәсыйхәт эшләрен оештыру белән Геббельс җитәкләгән Пропаганда министрлыгы каршындагы «Винета» оешмасы (җитәкчесе – Э. Тауберт) шөгыльләнә. Аның хәстәрлеге белән матбугат продукциясе – листовкалар, брошюралар, плакатлар бастырып чыгару, грампластинкалар яздыру, фильмнар төшерү, төрле телләрдә радиотапшырулар оештыру кебек эшләр башкарыла.

Пропаганда министрлыгы вермахтның пропаганда бүлеге (җитәкчесе – зондерфюрер К. Людерзен) һәм Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгы (күбрәге арадашчылыклар белән), шулай ук Чит илләр министрлыгы белән тыгыз бәйләнештә эшли.

Сугыш башлану белән үк, пропаганда эшләре киң җәелдерелә. Оборонада яткан безнең солдатлар өстенә самолёттан листовкалар ташлау турында күп ветераннар сөйли торган иде.

Башта ул листовкалар Кызыл Армияне таркату, совет солдатлары коралларын ташлатып, немецлар ягына чыгару максатыннан таратыла. Көнчыгыш легионнары төзелгәч, аларны немецка тугры хезмәт иттерү бурычы күздә тотыла.

Иң элек кайбер немец армияләре каршында пропагандистлар курслары оештырыла. Аларда СССРның урыс булмаган халык вәкилләре укытыла. Курс тәмамлаучыларның күпчелеге хәрби әсирләр лагерена җибәрелә, алар Көнчыгыш легионнарына вербовкалау белән шөгыльләнә.

Әлбәттә, кыска вакытлы курсларда укыган кадрларның әзерлеге җитәрлек булмый. Шуңа күрә стационар мәктәпләр, уку үзәкләре төзү зарурлыгы туа. Шундый үзәкләрнең берсе Берлиннан 60–65 чакрым көньяк-көнчыгыштарак Вустрау дигән шәһәрчектә оеша. Анда Урта Азия, Кавказ, Идел буе халыклары вәкилләрен укытырга уйлыйлар. Аның белән янәшәдә урыслар өчен Циттенхорст, украиннар һәм белоруслар өчен Вутцетс лагерьлары оеша.

1942 елның 8 февралендә бу лагерьларга автобуслар белән беренче тыңлаучыларны китерәләр. Аларның саны 360 кешегә җитә. Занятиеләр 15 мартта, тиф эпидемиясе тәмамлангач башлана. Вустрауда укытуны тагын да соңрак башлыйлар, чөнки укытучылары булмый.

1942 елның февраль азагында Вустрау лагере җитәкчелеге Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгына лагерьны икегә бүлү тәкъдиме белән чыга. Беренчесе – «вступительный», икенчесе – «свободный». Икенче өлешендә хәрби әсир буларак тәгаенләнгән кешеләр укырга тиеш дип карала.

Бу тәкъдим кабул ителә, һәм яңа бараклар төзү башлана. 1942 елның октябренә төзелеш эшләре тәмамлана.

1942 ел дәвамында Вустрау лагерена 127 татар һәм төркестанлы җибәрелә. 1943 елның 1 гыйнварына «вступительный» дигәнендә – 36, «свободный» лагеренда 12 татар була. 1943 елда бу лагерьда 539 кеше әзерлек үтә. Ә Рафаэль Мостафин фикеренчә, бу лагерьда, гомумән, барлыгы 2000 ләп элекке совет солдаты – хәрби әсир укытыла. Әлбәттә, аларның күпчелеге – грамоталы кешеләр, алар арасында урта һәм югары белемлеләр дә күп булган.

Вустрау лагере аша Муса Җәлил, Абдулла Алиш, Рәхим Саттар һәм башка татар патриотлары үткән.

Вустраудан тыш, Потсдам һәм башка урыннарда да шундый ук уку үзәкләре оештырыла.

Пропаганда министрлыгы хәрби җитәкчелек белән берлектә Гитлер Германиясен мактауга корылган махсус сәяси фильмнар да төшертә.

1943 елның мартында хәрби әсирләр арасыннан кино төшерүдә катнашырлык иҗат кешеләрен эзләп табарга дигән приказ чыга.

Легиончылар һәм Көнчыгыш эшчеләрен идеологик эшкәртү өчен, Германия радиосы СССР халыкларының уннан артык телендә тапшырулар алып бара.

1942 елның июлендә, татар телендә тапшырулар алып бару өчен, радиоредакция оеша. 7 июньдә генә әсирлектән азат ителгән Тамырбәк Дәүләтшин аның җитәкчесе итеп куела. Бер ай чамасы вакыт үткәч, аны бу эштән азат итәләр. Татар редакциясен Шәмсия Идриси исемле ханым җитәкли. Редакция составында башта – 3, соңрак 5 кеше эшли. Муса Җәлилнең яшерен төркеменә кергән Әхмәт Симаевның шунда эшләве билгеле.

Немец китапларында язылганча, 1944 елның уртасында Германиядә һәм ул яулап алган җирләрдә урта һәм озын дулкынга көйләнгән – 107, кыска дулкындагы 23 передатчик һәм чыбык буенча тапшыручы 150 радио пункты эшләгән. Аларда 6300 кеше хезмәт иткән.

«Идел-Урал» легионы Франциягә күчерелгәч, Бордо, Рен-Тири, Лимур радиостанцияләре дулкыннарында өстәмә тапшырулар оештырыла.

Легионга һәм хәрби әсирләр лагерьларына Берлиннан килеп лекция укучылар да була.

Төрле телләрдә газета-журналлар чыгаруга да әһәмият бирелә. Татар телендә «Идел-Урал» легионы өчен «Идел-Урал» газетасы, «Татар әдәбияты» журналы, «Германча-татарча белешмә» чыгарыла.

«Идел-Урал» газетасы 1942 елның 15 ноябреннән алып атнага бер тапкыр дүрт биттән, аерым очракларда алты, сигез биттән чыгарыла. 30 нчы елларда татар телендә кабул ителгән латин шрифтында басыла. Редакция башта Берлинда, 1945 елның гыйнварыннан алып Потсдам шәһәрендә урнашкан була. Газетаны оештыруда Әхмәт Тимер, Тамырбәк Дәүләтшин башлап йөриләр. Аннары баш редактор итеп Кыям Галиев, 1944 елның октябрь-ноябрендә обер-фельдфебель Ишмаев тәгаенләнә.

Төп материаллар татар телендә басыла, 1944 елның 5 март саныннан алып Идел буе халыклары телләрендә кушымталар чыга башлый. Бу көндә чуваш телендәге кушымта чыга.

Әмма мондый эшләр генә көн таләпләрен канәгатьләндерми. 1944 елның июлендә Потсдамда «За национальную свободу» дигән яңа газета да чыга башлый. Аның ике битендә – урыс телендә, калган ике битендә чуваш, мари, мордва, удмурт телләрендә материаллар бирелә. Аның редакторы чуваш Ф. Пулод була.

Татар арадашчылыгы һәм «Көрәш союзы» төрле эчтәлектәге брошюралар («Татар халык җырлары», «Татар халкы – данлыклы халык», «Ирекле ил өчен», «Татарлар тарихыннан» һ. б.) бастыра.

Газета материаллары, басылыр алдыннан, җентекләп тикшерелә, легиондагы хәлләрне мактап, шомартып язалар. Шәфи Алмас кебек җитәкчеләрнең мәкаләләре югары пафос белән языла. Газетада төрле вакыйгаларга багышланган репортажлар, татар милли мәдәнияте турындагы мәкаләләр чыга.

«Германча-татарча белешмә» басмасы 1943 елның апреленнән 1944 елның июленә кадәр ике телдә, 600 данәдә чыгарыла. Барлыгы 14 номеры сакланган.

1944 елның уртасыннан «Татар әдәбияты» журналы чыга башлый. Анда күбрәк матур әдәбият әсәрләре, татар язучылары турында мәкаләләр, шулай ук сәяси-пропаганда материаллары бирелә. Шул редакциядә эшләүчеләр үзләре дә күп кенә әсәрләр язып бастыралар.

Көнчыгыш төрки хәрби берләшмә (ВТБС – Восточнотюркское боевое соединение), ягъни әсирләрдән төзелгән СС хәрби берләшмәсе турында язып киткән идек. Бу берләшмә өчен «Төрек берлеге» газетасы чыгарыла. Бу берләшмәдә төрле милләт кешеләре – Идел буе, Урта Азия, Кавказ халыклары булганлыктан, редакциянең дә аерым бүлекләре – редакцияләре оештырыла. Идел-Урал редакциясе белән Шиһап Нигъмәти җитәкчелек итә.

Газетаны нинди телдә чыгару буенча да бәхәсләр күп була. Уйлый торгач, төп өлешен – татарча, аерым битләрне төрле милләт телләрендә басарга карар ителә.

Газета өч-дүрт атнага бер мәртәбә 1945 елның мартына кадәр чыккан булырга тиеш. Ул Берлинда 1400 данәдә басыла.